Deklarasıanyń mánin ashqanda Alash ıdeıasymen mazmundas ekenin zerdeleý mańyzdy. Ulttyq ıdeıa degenimiz – bir aýyz sózben aıtqanda, qoǵam músheleriniń óz eliniń ótkeni, búgini jáne bolashaǵyna negizdelgen, ony ómirlik áreketterge jumyldyratyn, soǵan sáıkes qoǵamdyq ahýaldy tanytatyn turaqty túsinik, uǵym degen maǵynada qoldanylady. Ult bolǵan soń ulttyq ıdeıa bolady. Ult bolý úshin eldi qalyptastyratyn bastaýlar – terıtorıa, onda turatyn halyq, birtutas memlekettik basqarý bolýy kerek.
Búginde Alash qozǵalysy men Alash Orda úkimetiniń tarıhyn tarazylaı kele eli súıgen, elin súıgen alashtyqtardyń joǵaryda atalǵan máńgilik saýaldyń jaýabyn tapqandaı boldy. Alashtyqtardyń ulttyq memleket qurý, el bolyp álemdik qaýymdastyqpen teń dárejede bolý týraly qabyldaǵan batyl saıası sheshimderi, ókinishke qaraı, saıası tájirıbege aınala almady. Olardyń ulttyq ıdeıasyn lyqsyp kelgen totalıtarlyq qoǵamnyń bıbaýyrmaldyq saıasaty «jutyp» qoıdy. Keńestik, sosıalısik, taptyq mazmun alǵan Keńes Odaǵy quramyndaǵy Qazaq memlekettiligi jańa sıpattaǵy kolonıalızmniń kezekti oıyn alańyna aınaldy.
Halqymyzdyń ulttyq elıtasynyń aldyńǵy býyny túgelge jýyq saıası qýǵyn-súrginge ushyrady. Tipti 1986 jylǵy jeltoqsan oqıǵasyna baılanysty tutas ultqa «qazaq ultshyldyǵy» degen aıyp taǵyldy. Osynyń barlyǵynyń túpki sebebi halqymyzdyń saıası bılikten aıyrylyp qalýy edi. Saıası bıliginen aıyrylǵan halyq birtindep tobyrǵa aınalady, tobyr óktem ulttyń órkenıetine jutylyp ketedi.
Qaıta qurýdyń damý barysy keńestik ımperıanyń ydyraýyna alyp keldi. Bul kezdeısoqtyq emes, zańdylyq bolatyn. Osyndaı eleń-alań kezeńde – 1990 jylǵy 25 qazanda qabyldanǵan Qazaq KSR-niń memlekettik egemendigi týraly deklarasıa Qazaqstan Respýblıkasynyń Memlekettik táýelsizdigi týraly Konstıtýsıalyq zańynyń qabyldanýyna quqyqtyq-zańnamalyq negiz qalady. 1991 jylǵy 16 jeltoqsan – Táýelsizdik kúnimen birge «Respýblıka kúni» degen atpen memlekettik merekelerdiń tizimine engizildi.
Halqymyz úshin taǵdyrsheshti quqyqtyq negizge aınalǵan osy eki qujattyń qabyldanýyndaǵy Tuńǵysh Prezıdent N.Nazarbaevtyń eńbegin joqqa shyǵarýǵa bolmaıdy. Áıtse de deklarasıanyń qabyldanǵan kúnin memlekettik merekeler tiziminen alyp tastaýdyń tasasynda ulttyq múddege saı kelmeıtin saıası sheshimder jatqany ańǵarylady. Onyń basty aıǵaǵy – táýelsizdigimizdi tuǵyrlaǵan halyqaralyq mańyzy bar qujatta belgilengen, ásirese ulttyq múddege baılanǵan saıası qundylyqtardan sheginý boldy. Árıne, kez kelgen qujat qatyp qalǵan dogma emes, oǵan da ýaqyt talabyna saı ózgeris engiziledi. Biraq ondaǵy belgilengen basty qundylyqtar emes, osy qundylyqtardy iske asyrý tásilderi ózgerýi múmkin.
Deklarasıanyń 7-babynda kózdelgen «Qazaqstan Respýblıkasy jappaı qýǵyn-súrgin, kúshtep ujymdastyrý kezeńderinde, adamgershilikke jat ózge de saıası sharalar nátıjesinde respýblıka terıtorıasynan ketýge májbúr bolǵan adamdar men olardyń urpaqtarynyń, sondaı-aq burynǵy odaqtas respýblıkalar terıtorıasynda turatyn qazaqtardyń óz terıtorıasyna qaıtyp oralýy úshin jaǵdaı jasaıdy» degen talaptyń oryndalýynyń moratorııge ulasyp, pármendi túrde iske asyrylmaýyna qoıylǵan túrli kedergilerden osyndaı sheginisti baıqaımyz.
Sol sıaqty 11-baptaǵy «Jer jáne onyń qoınaýy, sý, áýe keńistigi, ósimdikter men janýarlar dúnıesi, basqa da tabıǵı resýrstar, ekonomıkalyq jáne ǵylymı-tehnıkalyq potensıal Qazaqstan Respýblıkasy memlekettik táýelsizdiginiń negizin quraı otyryp, tek qana sonyń menshiginde bolady» degen ustanymnyń da sheteldikterge jer satý túrinde halyqtyń el taǵdyry úshin alańdaýyna, tipti saıası tolqýyna negiz bolǵandyǵyn osyndaı deklarasıada belgilengen máńgilik qundylyqtardan, ulttyq múddeden sheginý bolǵanyn aıta alamyz.
Egemendik deklarasıasy – qazaq halqy ult bolyp, memleket bolyp turǵanda barynsha ulyqtalatyn saıası qundylyǵymyz. Ulttyq ıdeıaǵa aınalǵan, elimizdiń táýelsizdigine quqyqtyq-zańnamalyq negiz qalaǵan jáne búgingi saıası damýymyzdyń ózegin quraǵan qujattyń ýaqyt ótken saıyn mańyzy arta túsedi.
Hazretáli TURSYN, Q. Iasaýı atyndaǵy HQTÝ-niń oqytýshysy, tarıh ǵylymdarynyń doktory, profesor
