[caption id="attachment_25602" align="alignright" width="316"]
Дархан Қыдырәлі[/caption]
Алаш аңсарын асқақтатқан баһадүр бабаларымыз текті тұлғалардың төңірегіне топтасып, іргелі мемлекеттер құрған. Тәңіріден жаралып, Көктен құт алған, дүниенің төрт бұрышын тіреген құдіретті қағандар әлемді аузына қаратқан. Ұлысқа бағыт-бағдар берген, халыққа құтты қоныс іздеген. Олар әр кезеңде «Өтүкен», «Жерұйық», «Ергенеқон», «Қызыл алма», «Жиделі байсын» деген сияқты түрлі атаулармен аталса да, түпкі қазығы Бенгу ил – Мәңгі ел мұратымен ұштасып жатқан.
Бұны дәлелдейтін хатқа түскен шежіре-деректің бірі – Ергенеқон жайлы баян. Байырғы заманнан жеткен аңыз-әпсанаға жүгінсек, Оғыз ханның нәсілінен Ел ханның елі шапқыншылыққа түсіп, жұрты жаппай қырылып, одан тек Қиян мен Нүкүз ғана аман құтылған екен. Жабайы қойлардың артынан жүріп отырған олар жаулары таба алмайтын биік асулардан өтіп, жан-жағы қамал сияқты заңғар таулармен қоршалған сулы, нулы ғажап алқап тауып, сонда тұрақтайды. «Ергенеқон» деп атаған сол қоныста 400 жыл ғұмыр кешіп, өсіп-өнеді, көбейеді, мыңғырған малдары болады. Аталарының жүріп өткен өткел жолдары да ұмытылады. Сонда көсем Бөрте-шене: «Уа, қасиетті көк бөрінің ержүрек оғландары, сөзіме құлақ салыңдар, біздің ата-баларымыз ежелден осы Ергенеқон жерін мекен етіп келеді, бұл жер бізге құт болды, алайда, өзіміздің ата-бабамыз жатқан ата жұртты ұмытпайық, барып табғаштардан жерімізді қайтарып алайық» деп халыққа үндеу тастайды. Темірші наурыз айында таудың темірмен құрсалған бөлігін ерітіп, бөрінің жол көрсетуімен таудан түседі. Сөйтіп олар жауын жеңіп, отанын азат етеді. Осылайша Ергенеқоннан шыққан күнін жыл сайын наурызда тойлай бастайды. Аңыз осылай дейді.
Ғұндардың талқандалып, көктүріктердің тарих сахнасына шығуымен және Ашина әулетімен байланыстырылатын бұл аңыз түрік ғалымы Зия Гөкалптың 1913 жылы жазған «Бөрте шино – құрттың аты, Ергенеқон – жұрттың аты» деген әйгілі жырынан кейін қайта жаңғырды. Түркияда профессорлар Фуад Көпрүлі, Зәки Уәлиди Тоған, Бахаддин Өгел, Дұрсын Иылдырым сынды ғалымдар бұл туралы арнайы зерттеулер жариялады.
Әрине, ол зерттеулер негізінен Рашид-ад- дин мен Әбілғазы Баһадүр ханның жазбаларына сүйенген еді. Рашид-ад- дин Хамаданидың «Жами-ат-Тауарих» және Әбілғазы Баһадүр ханның «Шежіре-и түрк» және осыған ұқсас ХІІІ-XVII ғасырлар арасында жазылған түрлі шығармаларда аңыз «Ергенеқон дастаны» деп атала бастаған болатын. Илхан сарайында жазылғандықтан моңғол ұлысының құрылу кезеңіндегі ресми тарихы іспетті қабылдауға болатын Рашид-ад- диннің іргелі еңбегінде Шыңғыс ханның 22-ші бабасы Бөрте-шененің Ергенеқоннан шығатыны айтылған. Осы оқиға туралы XV-XVI ғасырларда жазылған «Шажаратул-атрак», «Тауарих-и гузиде-и нусратнама», «Абдулланама» сияқты кітаптарда баяндалды. Сондықтан көптеген зерттеушілер оны түрік-моңғол халқының ортақ шығармасы ретінде бағалайды. Бұл орайда түркі аңызындағы бөрі мен Бөрте-шино арасындағы ұқсастыққа назар аударғымыз келеді. Сонымен қатар Ашина әулеті мен көктүріктерге ұран болған бөрі мен таутеке таңбасы Боржигин (Бөрітегін) әулетінің Бөрте-чино мен Маралдан тарағаны жайындағы аңызға сәйкестігі де кездейсоқтық емес деп ойлаймыз. Бұл жерде көңіл аударатын бір жайт, Ергенеқонды паналағандар – Ел ханның ұрпақтары. Ал Ел хан – Оғыз ханнан тарайды. Оғыз ханның түркі халықтарының қадым тарихындағы жартылай аңызға айналған арғы атасы екені белгілі.
Жалпы, арғы аталары асқар Алтайдан тарап, есте жоқ ерте замандардан бері көршілес жасап, қанаттас қатар ғұмыр кешіп келе жатқан тайпалардың тарихы да қатар өрбитіні анық. Бұған тек жақын жағрапиялық жағдай мен біртұтас кеңістік, ұқсас ұғымдар мен тұрмыс-тіршілік қана емес, сонымен қатар тайпалардың шығу тектеріне байланысты түрлі аңыз-әпсаналар мен шежіре-деректер, табынатын табулар мен киелер, ортақ құндылықтар сияқты көптеген біріктіретін факторлар әсер етсе керек.
Ергенеқон» дастанындағы мотивтер Рашид-ад- диннен бұрын көктүріктерде де болған. Мәселен, VII-IX ғасырдағы «Чжоу-шу», «Бей-ши», «Тан-шу» жылнамалары мен ІХ ғасырдағы Тибет дереккөздерінде көктүрік кезеңіне байланысты осыған ұқсас аңыз айтылады. Сондай-ақ Күлтегін, Білге қаған және Тоныкөк жазбаларында «таудағылар қалаға түсті ... алдымен 70 кісі, жиылып 700 кісі болыпты» деген жолдар да Ашина әулетінің таудан келгенін меңзейді. Бирунидің шығармаларында да таудағы үңгірден шыққан түрік әскерінің мемлекет құруы жайында баяндалады.
Аңызға арқау болған Ергенеқонның орны мен этимологиясы жөнінде аз жазылған жоқ. Кейбір зерттеушілер алғаш кездесетін дереккөздегі «таудың тік бөктері» деген мәніне сүйене отырып, бұл сөздің түп-тамырын моңғол тіліне телиді.
Ергенеқон сөзінің варианттары тек моңғол тілінде емес, түркі тілінде де бар екені белгілі. Мысалы, қазақ және өзбек тілдерінде ергенек/ергәнәк сөзі «қораның қақпасы, киіз үйдің есігі» деген мағынада қолданылады.
Бұл орайда Қойшығара Салғараұлы «Ұлы қағанат» кітабында мынадай тың болжам жасайды: «Әбілғазы «Ергенеқонды» – ергене – «таудың кемері», қон – «өткір» деген мағына береді деп түсіндіреді. Аңыздың дерегі бойынша «Ергене-қон» – төрт жағын бірдей түгел тау жартастары қоршаған жазыққа берілген атау. Меніңше, осы «ергенек-көң» деген сөз. Атаудың айтылуында екі «к» дыбысы қосылуы салдарынан «ергене-көң» болып кеткен сияқты. Ергенек – есіктің төрт бұрышты жақтауы. Сонда «Ергенек-көңнің» ұғымдық мәні төрт жағын түгел қоршаған «Ергенек-қоныс» дегенді беріп-ақ тұрған тәрізді».
Расында, аңызда жан-жағын тау шатқалдары қоршаған бұл өлкенiң суы ерекше тұнық, шөбi шүйгiн екені айтылады. Аты “эргүнэ-кұн”, “күн”-ылди дара шатқал, эргүнэ-тiк деген мағына бередi, яғни «тiк ұйық шатқал» деген сөз болуы да ықтимал дейтіндер бар. Біздіңше, Ергенеқон – “ергенек” және “қон” деген қос сөзден тұрады, ол да “жан-жағы тік шатқалдармен, биік таулармен қамал-қора сияқты қоршалған қоныс” деген мағына береді.
Зерттеушілер арасында жұмбақ жер – құтты қоныстың қайда болуы мүмкін екені туралы да аз айтылған жоқ. Бұлардың арасында Ергенеқонды қазіргі Моңғолия жерінен іздеген зерттеушілер көпшілікті құрайды. Мысалы, И.Шмидт оны Куку-Нордағы (қазіргі Қытайдың Чынгхай аймағы) Гүн-ерги ауданымен бір санайды. Г.Миллер мен Н.Бичурин Ергенеконды Алтай тауларында іздеуді дұрыс деп есептеген. Ал О.М.Ковалевский мен П.Кафаров Аргун өзенінде, Фишер Аргун өзені алқаптарының бірінде екендігін алға тартады. Д.Банзаров Ергенеқонды Қытайдағы әйгілі қорғанның маңына орналасқан Ішкі Моңғолстандағы тау жоталарында дейді. Моңғолиялық тарихшы Х.Пэрлээ оны Ұлы Хинган тауларындағы Хайлар өзенінің арнасында іздеген. Ресейлік түркітанушы ғалым Л.Р.Кызласов Ергенеқонды Аргун өзенінің алқабында екендігін жазған, тағы бір орыс тарихшы Е.И.Кычанов болса Ұлы Хинган таулары мен Аргун өзенімен байланыстырады. Моңғол ғалымы Л.Билегт Рашид-ад- диннің еңбегіндегі Онон, Керулен, Бурхан-Халдун, Далан-Балжуд т.с.с. топонимдермен бірге Аргун атауы кездесетіндіктен, Ергенеқонды Моңғолияның солтүстік шекарасына жақын орналасқан Аргун жоталарынан іздеу қажеттігін айтады.
Бұл орайда Ергенеқон – Аргун деген сөздер өзара ұқсас болғанымен «Ергенеқон» дастанын алғаш қағаз бетіне түсірген Рашид-ад-диннің еңбегінде аталған топонимнің басқаша жазылуы бұл пікірді тығырыққа тірейді. Екіншіден, Аргун тауының моңғолдар тарапынан киелі деп саналуы туралы мәлімет те жоқтың қасы. Керісінше Алтай тауларын түркілердің де, көшпелі өзге де ру-тайпалар тарапынан қасиетті саналатындығы көптеген жазбаша деректерде тайға таңба басқандай анық кездеседі. Мысалы, көктүріктердің Алтай тауларындағы «бабаларының үңгірлері» тұрған жерде жыл сайын діни рәсімдер өткізгендігі жазылған.
Көптеген зерттеушілер құтты қоныс ретінде Ашина руы пайда болған Алтай тауларының оңтүстік-батыс жағындағы аймақты көрсетуге тырысқан. Ал Алтай тауларының бұл беті негізінен жоталардан тұрады, басқа беткейлеріне қарағанда оның кішірек және топырағының да құнарлы еместігі белгілі. Алтай тауларының бұл жағында табиғи және жағрапиялық құрылымына қарай дастанда суреттелгендей тік жартастары бар алқап кездеспейді. Сондықтан Қытай жылнамасындағы көктүріктердің бабалары жасырынған биік тау да, Рашид-ад- дин мен Әбілғазы Баһадүр хан айтатын Ергенеқон да Алтай тауларының оңтүстік-батыс бөктерімен сәйкеспейді. Негізі Ашина руының жаратылыс әпсанасы жазылған қытай жылнамасының бірінде бұл таудың Гаочанның (Турфан) солтүстігінде екендігі айтылғанымен, осы жылнамадағы екінші аңыз бұл жерді Алтай тауларының басқа тарапынан іздеу қажеттігін алға тартады. Ол аңыздағы дұшпан шабуылынан аман қалған кісінің балалары мемлекет құрған жерлер Турфаннан шалғай жерлермен – Абакан, Енисей, Батыс Саян тауларымен сәйкеседі. Әпсанада төртінші ұлдың мекені анық аталмаса да, аңыздағы жолдардан бұл жердің Алтай тауларының солтүстік жағы екені аңғарылады. Аталған аңызда ағайындылар тұрған жерлердің өте суық екендігі, ағалары от жағуды үйренгенде, басқаларының оны басшы етіп сайлағаны айтылады.
Халықаралық Түркі академиясы 2014-2015 жылдары арнайы жоба аясында Ергенеқонды іздеу жұмыстарын жүргізді. Соның нәтижесінде Алтайдың Берел аймағынан жоғарыда 3 мың метр биіктігіндегі Қарақаба жазығынан ІІ-VІІ ғасырлардағы қоныс аймағын тапты. Алтай тауларының солтүстік-батысындағы, Шығыс Қазақстанның Катон-Қарағай ауданында археологиялық қазба жұмыстары жүргізілді. Нәтижеде Академия Түркия, Әзербайжан, Қазақстан, Қырғызстан, Татарстан, Өзбекстан және Моңғолия елдерінің білікті ғалымдарын шақырып, аймаққа арнайы ғылыми экспедиция ұйымдастырды. Оның нәтижесінде түркі тарихын зерттеуші ғалымдар осы аймақтың Ергенеқон болуы мүмкін деген байламға тоқтады. Расында бұл жер, біріншіден, Ергенеқон жырында суреттелгендей төрт тарапы тік жартастармен қоршалған, тұмса табиғаты ғажап, орманды, сулы жасыл аймақ екен. Екіншіден, таулардың төбесіндегі оймақтай ғана бұл жазықта металлдың мол қоры бар екені белгілі. Үшіншіден, археологиялық қазба жұмыстары нәтижесінде мұнда ғұндардың соңы мен көктүріктердің басы болып саналатын дәуірде тұрғындардың ұзақ уақыт өмір сүргені анықталды.
Қалай дегенде, адамзат баласының жер бетіне түскен сәттен бастап жоғалтқан жұмағын іздей бастағаны анық. Сондықтан, «Жерұйық» ұғымы көптеген шежіре-аңыздарда, көне кітаптарда, бағзы дәстүрін сақтаған ұлттар мен ұлыстарда кездеседі. Ал түбі бір түркі халықтары ғана емес, жалпы жылқының жалында есейген жауынгер көшпелі жұрттардың баршасы Алтайды қасиет тұтып, қадірлейтіні тағы ақиқат. Содан болса керек, Алаштың ақиық ақыны Мағжан асқақ Алтайды асау тайдай түрікті тапқан алтын анаға, ата мирас – алтын таққа теңейді. Алыста ауыр азап шеккен бауырын ақ сүтін еміп, пана тапқан Алтайға қайта оралуға шақырады.
Бұл тұста тағы бір ескерерлік жайт, бүгінде бірнеше мемлекеттің еншісінде жатқан асқар Алтайдың төрт тарапын – Қазақстан, Ресей, Моңғолия және Қытай аумағын қазақтардың мекендейтіні. Бұл да, Мағжан ақын айтқандай, көп түрік енші алып тарқасқанда, қарашаңырақтың қазақта қалғанын айғақтай түседі. Ендеше, есте жоқ ықылым заманнан бері алтын қазық Алтайды – Ергенеқонды айнала қоныстанып, қасиетті жерін қастерлеп отырған қазақ жұртынан Мәңгілік ел мұратының қайта жаңғыруы заңдылық сияқты.
Дереккөз: "Егемен Қазақстан"
