قازاقستان پرەزيدەنتى قاسىم-جومارت توقايەۆ ەلدە ادىلەتتى مەملەكەت پەن ينكليۋزيۆتى قوعام قۇرۋ قاجەتتىگىن ۇنەمى ايتىپ كەلەدى. بۇل باعىتتا ناقتى قادامدار جاسالىپ، زاڭنامالىق، ينستيتۋسيونالدىق وزگەرىستەر جۇزەگە اسۋدا. مۇگەدەكتىگى بار ازاماتتاردىڭ قۇقىقتارى مەن ءومىر ءسۇرۋ ساپاسىن ارتتىرۋ جولىنداعى جاڭا باستامالار تۋرالى ق ر پارلامەنتى سەناتىنىڭ دەپۋتاتى، سەنات جانىنداعى ينكليۋزيا جونىندەگى كەڭەستىڭ ءتوراعاسى، ايەلدەر ىستەرى جانە وتباسىلىق-دەموگرافيالىق ساياسات جونىندەگى ۇلتتىق كوميسسيا مۇشەسى ءلاززات قالتايەۆا ايتىپ بەردى.
ينكليۋزيۆتى پارلامەنت – زاڭنامالىق قولداۋدىڭ جاڭا ساتىسى
2023 جىلى قازاقستاندا العاش رەت «ينكليۋزيۆتى پارلامەنت» دەپۋتاتتىق توبى مەن سەنات جانىنداعى ينكليۋزيا جونىندەگى كەڭەس قۇرىلدى. «ينكليۋزيۆتى پارلامەنت» – ءماجىلىس پەن سەنات وكىلدەرىنەن تۇراتىن مەجپالاتالىق توپ. بۇل توپتىڭ جۇمىسى – مۇگەدەكتىگى بار ازاماتتارعا قاتىستى قابىلدانىپ جاتقان زاڭداردىڭ ولاردىڭ قۇقىقتارىن قانشالىقتى ەسكەرەتىنىن ساراپتاۋ، بيۋدجەتتەن بولىنەتىن قاراجاتتىڭ تيىمدىلىگىن باقىلاۋ، حالىقتان كەلىپ تۇسكەن وتىنىشتەردى قاراۋ. مىسالى، ۇلتتىق جوسپارعا ەنگىزىلگەن ينۆاتاكسي قىزمەتىنىڭ ناقتى وڭىرلەردە ىسكە اسپاۋى ماسەلەسى كوتەرىلىپ، قۇجات قايتا قارالدى.
سەناتتاعى ينكليۋزيا جونىندەگى كەڭەستىڭ مىندەتى اۋقىمدىراق: مۇندا جۇيەلى ماسەلەلەر تالقىلانادى. كەڭەس قۇرامىندا ون شاقتى سەناتور، مينيسترلىكتەر مەن ۆەدومستۆولاردىڭ وكىلدەرى جانە ساراپشىلار بار. العاشقى وتىرىستاردىڭ ءبىرى بالالار اراسىنداعى مۇگەدەكتىكتىڭ ارتۋى ماسەلەسىنە ارنالدى. وڭىرلەردەگى احۋال، نيەۆرولوگتار مەن گەنەتيكتەردىڭ پىكىرى، ەرتە ارالاسۋ قاجەتتىگى تالقىلاندى. بۇل ماسەلە بيۋدجەتتەۋدى، مامان دايارلاۋدى جانە ۆەدومستۆوارالىق توپتاردىڭ جۇمىسىن قامتيدى.
كەڭەس سونداي-اق مۇگەدەكتىگى بار ادامداردىڭ جۇمىسپەن قامتىلۋى، IT جانە باسپا رەسۋرستارىنا قولجەتىمدىلىگى، مارراكەش شارتىنىڭ راتيفيكاسياسى، سۋردليمپيادالىق سپورت تۇرلەرىن مەملەكەتتىك قولداۋ ماسەلەلەرىمەن دە اينالىسادى.
پارلامەنتتەگى وكىلدىك جانە ينكليۋزيۆتى ساياسي مادەنيەت
ءلاززات قالتايەۆا – سەناتتاعى مۇگەدەكتىگى بار العاشقى جانە ازىرگە جالعىز دەپۋتات. ونىڭ پىكىرىنشە، مۇگەدەكتىگى بار ازاماتتاردىڭ قۇقىعىن تەك سولاردىڭ اراسىنان شىققان دەپۋتاتتار عانا ەمەس، جالپى قوعام، پارلامەنت مۇشەلەرى قورعاۋى ءتيىس. الايدا پوستكەڭەستىك كەڭىستىكتە قالىپتاسقان ستەرەوتيپتەر ءالى دە ساقتالىپ وتىر: مۇگەدەكتىگى بار جاندار تەك كومەككە مۇقتاج، ولار ءۇشىن شەشىمدى كاسىبي ماماندار قابىلداۋى كەرەك دەگەن تۇسىنىك باسىم.
«شىن مانىندە، مۇگەدەكتىگى بار كوپتەگەن ازاماتتار ءوز ءومىرىن ءوزى باسقارىپ، وتباسىن اسىراپ وتىر. سوندىقتان ولاردىڭ داۋىسى پارلامەنتتە ەستىلۋى كەرەك»، – دەيدى سەناتور.
ونىڭ پىكىرىنشە، ينكليۋزياعا ارنالعان تۇراقتى كۆوتا – ۋاقىتشا شەشىم. باستىسى – دەپۋتاتتىڭ بەلسەندىلىگى مەن ساراپتامالىق بىلىگى. ستاتيستيكا بويىنشا، قازاقستان حالقىنىڭ 3،7%-ى – مۇگەدەكتىگى بار ازاماتتار. بۇل ساناتتىڭ پارلامەنتتە ءوز وكىلدەرى بولۋى – دەموكراتيالىق تالاپ.
فاكۋلتاتيۆتىك حاتتاما: حالىقارالىق قۇقىق قورعاۋ تەتىگى
2023 جىلى قازاقستان بۇۇ-نىڭ مۇگەدەكتەر قۇقىقتارى تۋرالى كونۆەنسياسىنا قوسىمشا فاكۋلتاتيۆتىك حاتتامانى راتيفيكاسيالادى. بۇل – مۇگەدەكتىگى بار ازاماتتارعا ەلىمىزدىڭ ىشكى جۇيەسىندە ادىلدىككە جەتە الماعان جاعدايدا بۇۇ-نىڭ جەنيەۆاداعى كوميتەتىنە جۇگىنۋ مۇمكىندىگىن بەرەدى. كوميتەت تەرگەۋ جۇرگىزىپ، ۇكىمەتكە ۇسىنىم بەرە الادى.
«ءبىز بۇل قۇجاتتى كونۆەنسيادان كەيىن سەگىز جىل وتكەن سوڭ قابىلدادىق. بۇل ۋاقىت ىشىندە مەملەكەت قاجەتتى جاعدايلاردى جاساپ ۇلگەردى. ەندى ازاماتتاردىڭ حالىقارالىق دەڭگەيدە دە ءوز قۇقىعىن قورعاۋعا مۇمكىندىگى بار»، – دەيدى ءلاززات قالتايەۆا.
الەۋمەتتىك كودەكس جانە ءومىر ساپاسىن ارتتىرۋ
جاڭا قابىلدانعان الەۋمەتتىك كودەكس مۇگەدەكتىگى بار ازاماتتار ءۇشىن ءبىرقاتار وڭ وزگەرىس اكەلدى. كودەكس الەۋمەتتىك كەپىلدىكتەر مەن جەڭىلدىكتەردى تۇسىنىكتى جانە قۇرىلىمدى ەتۋگە باعىتتالعان. سونىڭ ىشىندە ديسكريميناسياعا تىيىم سالۋ، جاردەماقىلاردى كوبەيتۋ، بالالارعا ارنالعان شاعىن ۇيلەر اشۋ سياقتى جاڭالىقتار بار.
«بۇرىن بالالار كوبىنە ۇلكەن مەكەمەلەردە تاربيەلەنسە، ەندى ولار ءۇي جاعدايىنا ۇقساس ورتادا ءومىر سۇرە الادى. بۇل – ولاردىڭ دامۋىنا دا، الەۋمەتتىك بەيىمدەلۋىنە دە ۇلكەن ىقپال ەتەدى»، – دەيدى سپيكەر.
سونىمەن قاتار، مەنتالدىق اۋىتقۋى بار بالالارعا ساناتورلىق ەمدەلۋ قۇقىعى بەرىلىپ، وعان بيۋدجەتتەن قاراجات ءبولىندى.
ينكليۋزيۆتى ءبىلىم بەرۋ – بولاشاقتىڭ كەپىلى
2025 جىلعا دەيىن ەلدەگى مەكتەپتەر مەن بالاباقشالاردىڭ 100%-ى، كوللەدجدەر مەن جوو-لاردىڭ 70%-ى ينكليۋزيا تالاپتارىنا ساي بولۋى ءتيىس. الايدا پاندۋس پەن كەڭ ەسىك – ينكليۋزيانىڭ ءبىر بولىگى عانا.
«نەگىزگى ماسەلە – وقىتۋ پروسەسىن ۇيىمداستىرۋ، بەيىمدەلگەن باعدارلاما، پەداگوگ دايارلاۋ، قارجىلاندىرۋ. ءتىپتى مەكتەپ ىشىندەگى كەڭىستىكتى دۇرىس جوبالاۋ دا ماڭىزدى. بالانىڭ ەرەكشە قاجەتتىلىكتەرىن تۇسىنەتىن كەشەندى جۇيە قاجەت»، – دەيدى قالتايەۆا.
مىسالى، ديسلەكسيا دياگنوزى بار بالالارعا قوسىمشا ۋاقىت قاجەت. بۇل – جەڭىلدىك ەمەس، تەڭ مۇمكىندىك.
جۇمىسپەن قامتۋ سالاسىنداعى تۇيتكىلدەر
كۆوتالار، جۇمىس ورىندارىنىڭ ستاندارتتارى، جالاقىنى سۋبسيديالاۋ بۇرىننان بار. ءبىراق بۇل تەتىكتەر تولىق ىسكە اسپاي وتىر. جۇمىس بەرۋشى تاراپىنان تۇسىنىسپەۋشىلىك، قورقىنىش پەن ستەرەوتيپتەر بار. سوندىقتان سەناتتا گەرمانيا مەن جاپونياداعىداي كومپەنساسيالىق تولەمدەر جۇيەسىن ەنگىزۋ ۇسىنىلدى. بۇل مەحانيزم جۇمىس بەرۋشىنى ىنتالاندىرادى.
«بۇدان بولەك، مەنتالدىق اۋىتقۋى بار جاندارعا ەڭبەك ەتۋگە مۇمكىندىك بەرەتىن جاڭا مودەلدەر قاجەت. بۇگىندە ولار جۇمىسقا ورنالاسا الماي وتىر»، – دەيدى ءلاززات قالتايەۆا.
الەۋمەتتىك ومبۋدسمەن: تىڭ قادام
2024 جىلى پرەزيدەنت جارلىعىمەن الەۋمەتتىك وسال توپتار بويىنشا ۋاكىل ينستيتۋتى قۇرىلدى. بۇل – ازاماتتار شاعىمدارىنىڭ كوبەيىپ، بيلىك تاراپىنان ناقتى رەاكسيا بەرىلگەنىنىڭ كورىنىسى.
ومبۋدسمەن ينستيتۋتى ەندى «زونتيك» فورماتىندا جۇمىس ىستەيدى: كاسىپكەرلەر، بالالار جانە الەۋمەتتىك وسال توپتار قۇقىعى جەكە باعىتىمەن قارالادى.
قازاقستاندا ينكليۋزيا ساياساتى بىرتىندەپ دامۋ ۇستىندە. بۇرىن قوعامنان وقشاۋلانعان مۇگەدەكتىگى بار ازاماتتار ەندى مەملەكەتتىك شەشىمدەر قابىلداۋ پروسەسىنە تارتىلىپ وتىر. پارلامەنتتە ولاردىڭ داۋىسى ەستىلە باستادى. ال بۇل – ينكليۋزيۆتى مەملەكەتتىڭ باستى كورسەتكىشى.
«ينكليۋزيۆتى قازاقستان – بۇل بارلىق ازاماتتىڭ قوعام ومىرىنە تەڭ دارەجەدە قاتىسۋ مۇمكىندىگى بار مەملەكەت»، – دەيدى سەناتور ءلاززات قالتايەۆا.
