ۇلت بولاشاعى: 10 تۇجىرىم

Dalanews 18 مام. 2016 01:08 668

"ءا. بوكەيحان اتىنداعى سىيلىققا" ۇسىنىلعان ساراپتامالىق ماقالا

قازاقستان كسرو-عا (رەسەيگە) وتار كەزىندە ۇلت مەكتەبى قالىپتاستى، جاسىراتىنى جوق ءبىراز جەتىستىكتەرگە جەتتىك. [1] ايتالىق، بۇگىنگى كۇنى الەمدە ساۋاتسىزدىقتى ءالى دە جەڭە الماي كەلە جاتقان ەلدەر بار. ماسەلەنكي، ينديادا، پاكىستاندا، كوپتەگەن اراب ەلدەرىندە ءالى ساۋاتسىز، نە شالا ساۋاتتى ادامدار كوپ. ينديادا ساۋاتسىزدار ۇلەسى - 30%، پاكىستاندا - 45%، بانگالادەشتە - 42%.

كوپتەگەن اراب ەلدەرىندە ساۋاتسىزدىق بيىك دەڭگەيدە جانە ساۋاتسىزدىق قايتادان ءوسىپ كەلەدى. ال دجيبۋتي، يەمەن، يراك جانە ماروككودا ساۋاتتىلىق اراب مەملەكەتتەرىنىڭ ورتا دەنگەيىنەن دە تومەن. قازاق زيالى قاتارىنا ءدىندارلىق ينتەلليگەنسيا، ءدىن سالاسىنىڭ ينتەللەكتۋالدارى، سونداي-اق ەلدىڭ رۋحانياتىنىڭ ساقتالۋىنا كوپ سەپتىگىن تيگىزىپ كەلە جاتقان ازاماتتاردى ايتسا بولادى.ولاردىڭ ىشىندە ارداگەر، بۇرىڭعا پارتيا جانە كەڭەس ۇكىمتى قىزمەتكەرلەرى بارشىلىق. بىرەۋى شەجىرە جيناسا، ەكىنشىسى رەسمي ناسيحاتشىلاردىڭ قولى جەتپەي جۇرگەن تاقىرىپتاردى قوزعاپ، جاقسى ناتيجەگە جەتەتكەنىن بايانداۋعا بولادى.

ۇلتتىق مەكتەپتە وقۋشىلار ديناميكاسى (مىڭ ادام ەسەبىمەن) [2]

ۇلتتىق مەكتەپتە وقۋشىلار ديناميكاسى (مىڭ ادام ەسەبىمەن)
وقۋ جىلدارى	1985/86	1987/88	1990/91	1995/96	2003/04	2006/07	2007/08
قازاق تىلىندە	936.5	908.9	1008.1	1358.4	1662.5	1567.3	1553.5
ورىس تىلىندە	2047.1	2009	2027.2	1584.9	1207.3	1029.1	957.3
ۇيعىر تىلىندە	13.5	11.0	13.8	20.7	20.3	16.4	15.4
وزبەك تىلىندە	60.4	58.0	64.8	69.1	86.5	81.8	80.3

ۇلتتىق مەكتەپتە وقۋشىلار ديناميكاسى (مىڭ ادام ەسەبىمەن)
وقۋ جىلدارى	2008/09	2009/10	2010/11	2011/12	2012/13	2013/14	2014/15
قازاق تىلىندە	1542.8	1551.0	1573.7	1590.7	1617.6	1649.1	1716.1
ورىس تىلىندە	903.9	868.5	843.4	819.5	805.4	779.7	802.1
ۇيعىر تىلىندە	15.4	14.7	14.4	...	...	14.4	14.7
وزبەك تىلىندە	79.2	79.1	78.9	...	...	77.9	79.0

ءبىرىنشى تۇجىرىم، 1985/86 - 2014/2015 وقۋ جىلدارى اراسىندا ورىس تىلىندە وقۋشىلار سانى ازايدى: 2047.1 مىڭنان 802.1 مىڭعا دەيىن. ياعني ورىس تىلىندە وقۋشىلار سانى مولشەرى 2.5 ەسە كەمىدى. بۇل وزگەرىستەردىڭ باس سەبەبى – ەلىمىزدىڭ ەگەمەندىك الۋى. توتاليتارالىق كسرو قۇلاعاننان كەيىن ەلىمىزدىڭ ءاربىر ۇلت وكىلدەرى قالاعانىنشا ءتول مەكتەبىنە بالالارىن بەرەتىن بولدى. سونىمەن بىرگە ورىس مەكتەبىنەن باسقا قازاق مەكتەپ جوق جەرلەر بارشىلىق. بۇل قالالارعا جانە سولتۇستىك ولكەلەرگە قاتىستى جاعدايلار. ءالى 10% قازاق بالاسى ورىس مەكتەبىندە وقىپ ءجۇر. ال ورىس مەكتەبىندە قازاقشا ۇيرەنۋ قيىن ەكەنىن ەسەپكە الساق، ولار بولاشاقتا قازاقشا بىلمەگەندىكتەن مەكتەپ بىتىرىسىمەن جۇمىسقا تۇرۋ ولارعا قيىندايدى دەگەن ءسوز.ءتىپتى ءدۇبارا ۇرپاق سۇبەتنوس قۇرۋى ىقتيمال. ولاردىڭ ورىستانۋى، ورىسشىل بولۋى ، ورىستارمەن نەكەلەسۋى تاڭ ەمەس. تاتارلاردا شوقىنعان تاتارلار وزدەرىن كرياشەن دەپ ەسەپتەپ، كەيبىر ساناقتاردا وزدەرىن تاتاردان بولەك سانايدى.

ەكىنشى تۇجىرىم، ەگەمەن قازاق رەسپۋبليكاسى باسقا ۇلت تىلىندە وقۋشىلار سانىنىڭ وسۋىنە مۇمكىندىك بەردى. سول سەبەپتى ءتۇرلى ۇلت مەكتەپتەرىندەگى وقۋشىلار سانى ءوستى. ايتالىق، قازاق تىلىندە وقيتىندار سانى: 1985/86 وقۋ جىلىندا - 936.5 مىڭ بولسا 2014/15 جىلى - 1716.1 مىڭعا دەيىن ءوستى، وزبەك تىلىندەگى وقۋشىلار: 1985/86 وقۋ جىلى - 60.4 مىڭ وقۋشى بولسا، ال 2014/15 - 79.0 مىڭ وقۋشىعا جەتتى، ۇيعىر تىلىندە وقۋشىلار سانى: 1985/86 وقۋ جىلىندا - 13.5 مىڭ وقۋشى بولسا، 2014/15- 14.7 مىڭ وقۋشىدان استى. سول سياقتى تاجىك مەكتەپتەرى پايدا بولدى.سوڭعى ەكى ساناقتا ۇيعىر سانىنىڭ ءوسىمى 7% جەتپەدى.اسسيميلياسيالىق ۇردىستەر باۋىرلاس ۇيعىردا كوپ تاراپ كەلەدى. ءتىپتى اكەسى دە، شەشەسى دە ۇيعىر ازاماتتار قازاق بولىپ ءوز ەركىمەن جازىلىپ كەلەدى. قىساستىق جوق جەردە توقتاۋ دا جوق ەكەنىن ايتامىز. ياعني، ۇيعىر مەكتەبى مەن كلاستار سانى، سول سياقتى وقۋشىلار سانى بولاشاقتا ازايماق.

ءۇشىنشى تۇجىرىم، ۇلت مەكتەپ تاعدىرى دەموگرافيالىق ءوسىم مەن ميگراسيالارعا تاۋەلدى بولدى. ورىس تىلىندە وقۋشىلاردىڭ سانىنىڭ ازايۋى سەبەبتەرىنىڭ ءبىرى ورىس، ۋكراين، نەمىس ەميگراسياسى. ورىس – رەسەيگە، نەمىس – گەرمانياعا، ۋكرايندەر – رەسەي مەن ۋكرايناعا اتتانا باستادى. ماسەلەنكي، 1990 جىلى كسرو ءالى دە بار كەزدە رەسپۋبليكانىڭ 16 ملن. 300 مىڭ جۇرتشىلىعى بولدى. سول جىلى تابيعي ءوسىم 233.5 مىڭ، رەسپۋبليكاعا كوشىپ كەلگەندەر سانى - 180 مىڭ، رەسپۋبليكادان كوشىپ كەتكەندەر سانى - 272.4 مىڭ ادام بولدى. سوندا 1990 جىلى ميگراسيالىق سالدو مينۋس 92.4 مىڭ ادام. قازاقتىڭ باسقا رەسپۋبليكالاردان جانە مەملەكەتتەردەن قايتۋى 1934 جىلدان كەيىن (اشارشىلىق اياقتالاعاننان كەيىن) باستالىپ بۇگىنگى كۇنگە دەيىن جالعاسىپ كەلەدى. ال ورىس، ۋكراين، بەلورۋستاردىڭ قازاقستاننان كوشۋى 1970 جىلدان باستالىپ، ءارى دە توقتاماي تۇر. سوندىقتان «جەرگىلىكتى قازاقتار سلاۆيان تەكتىلەردى سىيدىرماي قۋىپ جاتىر» دەگەن ءسوز بەكەر. كسرو-نىڭ وتارلاردى كولونيزاسيالاۋ ساياساتى 1970 جىلدان باستاپ ءوز پارمەنىن كورسەتتى. كەلەسى فاكتور سلاۆيان حالىقتارى مەن تاتارلاردىڭ تۋۋ دەڭگەيى تىم تومەن بولدى، ال 1992 جىلدان باستاپ بۇگىنگى كۇنگە دەيىن ورىس، ۋكراين، بەلورۋس، تاتارلار ىشىندە دەپوپۋلياسيا ءۇردىسى بايقالدى. ياعني ولگەندەردىڭ سانى بۇل ەتنوستاردا تۋعانداردىڭ سانىنان ارتىق. اتالعان ۇلت وكىلدەرىنىڭ سانى كۇن ساناپ ازايىپ جاتىر. 1994 جىلى ەلىمىزدەن 477 مىڭ ادام كوشىپ كەتتى دە، 70 مىڭداي ادام كوشىپ كەلدى. 1990 جىلدان باستاپ كەلگەندەردىڭ باسىم كوپشىلىگى ورالمەن ەدى. مولشەرلەپ الاعاندا ورالمانداردىڭ 60% - وزبەكستاننان،12% - قىتايدان، 10% - موڭعوليادان، 8% - تۇركمەنستاننان، 4% - رەسەيدەن ەكەن. جالپى، قازاقستاندا 1 ميلليون ورالمان اعايىن قونىستانىپتى. ورالماندار نەگىزىنەن بالالارىن قازاق مەكتەبىنە بەردى. سوڭعى جىلدارى ورالمانداردى قابىلداۋ تىم كۇرت ازايتىلدى. سونىمەن بىرگە ورىس، ۋكراين، نەمىستەردىڭ كەتۋى دە ازايدى. رەسەيدىڭ فەدەرالىق باعدارلامالارى ءوز وتانداستارىن شاقىرۋ جۇمىسىن ىستەپ جاتىر. ماسەلەنكي، ارنايى شاقىرۋدى رەسەيدىڭ ولكەسى - تاتارستان دا تاراتىپ جاتىر.

ءتورتىنشى تۇجىرىم، بۇرىن قالادا قازاق مەكتەبىن، ءتىپتى كلاسىن اشۋ قيىن بولدى. ءبىز كسرو كەزىندەگى شونا سماحان ۇلى، مۇحتار قازىبەك ۇلىنىڭ ەرلىگى مەن بەلسەندىلىگىن ايتىپ وتىرمىز. بۇگىنگى تاڭدا قازاقتىڭ جارتىسىنان كوبى، 57% قالادا تۇرادى. قازاق مەكتەبى قالا مەكتەبىنە اينالدى. ارينە بۇل باسقا ساپالىق كورسەتكىش. بولاشاقتا اۋىل وقۋشىلارى ۇلەسى تومەندەي بەرمەك.

بەسىنشى تۇجىرىم، بۇگىندە ەلىمىزدەگى مەكتەپتەردىڭ وقۋشىلارىنىڭ 73% - قازاقتار، 14% - ورىستار، 4% - وزبەكتەر، 1.5% - ۇيعىرلار، 1.3% - ۋكرايندەر. قازاق بالالارىنىڭ 90% -عا جۋىعى قازاق مەكتەبىنە بارادى جانە بۇل كورسەتكىش ءوسىپ كەلەدى. بولاشاقتا 120% ، ياعني قازاق مەكتەبىنىڭ وقۋشىلارىنىڭ 20% باسقا ەتنوس وكىلدەرى بولماق.

التىنشى تۇجىرىم، سوڭعى جىلدارى سولتۇستىك قازاقستان وبلىسىندا قازاق وقۋشىلار سانى قىسقارۋدا: 2013 جىلى - 21116 وقۋشى (139 مەكتەپتە) قازاق تىلىندە وقىسا، 2014 جىلى 20813 وقۋشى (136 مەكتەپتە) قازاق تىلىندە وقىدى. ق ر ءبىلىم مينيسترلىگى، پرەزيدەنت اكىمشىلىگى ءبىز كورسەتكەن وسى كەلەڭسىزدىكتى سارالاپ، دۇرىس شارا قولدانادى دەپ ەسەپتەيمىز. جاڭا مينيستر وسى ماسەلەگە نازار اۋدارۋعا ءتيىس.

جەتىنشى تۇجىرىم، قازاقتىڭ ۇلەسى 70% جاقىندادى. قازاق جىلدام قارقىنمەن ءوسىپ كەلەدى. ەگەردە 1989 جىلى قازاقتىڭ سانى - 6 ملن. 534 مىڭ، 1999 جىلى – 7 ملن. 985 مىڭ، 2009 جىلى - 10 ملن. 096 مىڭ، ال 2015 جىلدىڭ 1 قاڭتارىنا ەسەپتەلگەن مەمستات اگەنتتىگىنىڭ بولجامى بويىنشا - 11 ملن. 497 مىڭعا جەتىپپىز. 1989-2015 جىلدارى قازاقتىڭ جالپى ءوسىمى - 5 ملن. (ناقتىراق ايتساق 4 ملن. 963 مىڭ) بولىپتى. بىزگە ۇلتتىق بىرەگەيلىك كەرەك. [3] ول – قازاقستاندىق ۇلت ەمەس، ۇلكەن قازاق ۇلتى. باسقا ۇلت وكىلدەرىنە اكىمشىلىك كەدەرگىسىز قازاق بولىپ جازىلۋعا مۇمكىندىك بەرۋ (قازاقشا بىلگەن جاعدايدا). ەگەر ورالمان باۋىرىمىز: «مەنى جات جەردە وزبەك، قاراقالپاق، قىرعىز، ت.ب. ۇلت وكىلى رەتىندە اكىمشىلىك جولمەن جازىپ جىبەردى، ءبىراق مەن قازاقپىن» دەگەنگە ازاماتتىقتى دا، قازاقتىقتى دا بەرۋ كەرەك. سول سياقتى يدەنتيفيكاسيانى وزگەرتۋ قۇقىعى جەكە ۇلت وكىلدەرىنە دە بەرىلۋ كەرەك. بۇل ءبىزدىڭ ەلىمىزدىڭ كسرو توتاليتارلىق جۇيەسىنىڭ وزبىرلىعىنان باس تارتقانىمىز بولادى. قازاقستاننىڭ ەگەمەندىگى باسقا ۇلت وكىلدەرىنە دە ءوز جاقسىلىعىن تيگىزۋ كەرەك دەيمىن. ولاي دەسەك، ورىس بولىپ جازىلىپ كەتكەن ۋكرايندەر، ەۆرەيلەر، تاتارلار ءتول ۇلتتىلىعىنا ورالادى.

سەگىزىنشى تۇجىرىم، ماسەلەنكي، وزبەك، ۇيعىر، تاجىك مەكتەبىن ءبىتىرىپ، ودان كەيىن نە ىسكە، نە وقۋىن جالعاستىرۋعا جاراماي، جاعدايى جايسىز جۇرگەن ازاماتتاردى قايتەمىز. سول سياقتى ورىس مەكتەبىن بىتىرگەن ورىس بالالارى ءتىپتى ۋنيۆەرسيتەتتىڭ ورىس ءبولىمىن ءبىتىرىپ، قازاقشا بىلمەگەندىكتەن وفيس قىزمەتىنە دە جاراماي جاتىر. وزبەك،تاجىك مەكتەبىنىڭ تۇلەگى شەتىنەن كەتپەنشى مەن دۇكەنشىدەن اسا الماي ءجۇر. ورتا مەكتەپ پەن ۋنيۆەرسيتەت الەۋمەتتىك وسۋگە، كارەرا جاساۋعا جول اشۋى كەرەك ەمەس پە؟ سوندىقتان از ۇلتتار (ورىس مەكتەبى سونىڭ ىشىندە) مەكتەبىن جاپپاۋ كەرەك شىعار، ءبىراق ول مەكتەپتەردە 80% ساباق قازاق تىلىندە ءوتۋ كەرەك، سوندا عانا ۇلتتىق ازشىلىقتار مەكتەبىن بىتىرگەندەر ءوز تالابى مەن تالانتىنا سايكەس قازاقستاننان ءوز ورنىن تابادى، ءتىپتى ءتاۋىر قىزمەتتىك كارەرا جاسايدى.

توعىزىنشى تۇجىرىم، جالپى، تىلدەر لوكالدىق تىلدەر، ولكەلىك تىلدەر جانە دۇنيەجۇزىلىك تىلدەر بولىپ بىرنەشەگە بولىنەدى. تىلدىك كونيۋكتۋرا جانە تىلدىك ديۆەرسيفيكاسيا. يسپان، اراب، ورىس، فرانسۋز تىلدەرى ولكەلىك تىلدەر. نەمىس ءتىلى مەن جاپون ءتىلى لوكالدىق ءتىل قاتارىندا. ءبىراق بۇل تىلدەر وزىق تەحنولوگيا مەن عىلىم ءتىلى. حيندي، ۋردۋ، سۋاحيلي، باحاسا – پالەندەي دامىماعان ەلدەردىڭ ءتىلى ولكەلىك تىلدەر ساپىنا جاتادى. ءىجو كولەمى بويىناشا ينديا الەمدە ءتورتىنشى ورىندا، ءبىراق ول ماڭىزدى ەمەس. تىلدىك كونيۋنكتۋرا جانە تىلدىك ديۆەرسيفيكاسيا تالابى بىزگە بىر-ەكى ءتىلدى عانا تاڭداۋدى دۇرىستايدى. سولاردىڭ ىشىندە ەڭ ماڭىزدىسى اعىلشىن ءتىلى مەن جۇڭگو ءتىلى. ءبىزدىڭ پرەزيدەنت پروگرەسسيست، وزىق ادام، زامان تالابى مەن جاڭالىقتىڭ لەبىن ۋاقىتىندا سەزەدى. مەكتەپ پەن جوعارى وقۋ جۇيەسىنە اعىلشىن ءتىلىن ەنگىزۋ نەگىزىنەن ورىس ءتىلى ەسەبىنەن بولۋ كەرەك. ەگەردە ورىس تىلىنە قايتادان ۇستەمدىك بەرسەك، قازاق ءتىلى تاعى دا شەگىنۋگە ءماجبۇر بولادى. ەگەردە ءبىز اعىلشىن تىلىنە ەرىك بەرىپ قازاق ءتىلىن قورعاساق، اعىلشىن ءتىلى ورىس ءتىلىن ءوزى ىعىستىرادى. مەن ءوزىم ۋنيۆەرسيتەتتە اعىلشىن تىلىندە تاريح پانىنەن ساباق بەرەمىن، مەنىڭ ءبىراز ستۋدەنتتەرىمنىڭ ورىسشاسىنان اعىلشىنشاسى ءتاۋىر. رەسەي ەكونوميكالىق، تەحنولوگيالىق باعىتتا كەنجەلەپ كەلەدى، بىزگە ورىس ءتىلىن قولداۋ ساياساتى قاجەت ەمەس.

ءبىزدىڭ عىلىم، مەكتەپ پەن جوعارى وقۋ ورنى جۇيەسىنىڭ ءبىر ەلەۋلى كەمشىلىگى – ول اعىلشىن ءتىلىنىڭ جەتىسپەۋشىلىگى. مىقتى دەپ جۇرگەن عالىمدارىمىز اعىلشىنشا ءتىل قاتپايدى، ياعني وقىمايدى. ەگەردە الەمدەگى عىلىم مەن ءبىلىم جۇيەسى اعىلشىن تىلىندە دەسەك، وندا كوپ عالىمدارىمىز الەمدىك ۇردىستەن تىس جۇرگەن «قاراعىمدار». بىزگە شەت تىلدەر ديۆەرسيفيكاسياسى كەرەك. ءبىز ورىس تىلىمەن وڭاشا قالدىق. قىتايدىڭ الەمدەگى ەكونوميكالىق قۋاتىن ەسەپكە الىپ وتىرىپ ءبىز جۇڭگو تەحولوگيالارىن جەرسىندىرۋ جانە يگەرۋ ماماندىعىن يگەرگەنىمىز ابزال. سول سياقتى جۇڭگو قازاقتارى اتامەكەنگە جەتۋدەن بۇرىن سول مەملەكەتتەردەگى تەحنولوگيالىق ماماندىقتاردى يگەرگەنى ءجون. بۇرىن فرانسۋز، نەمىس فاكۋلتەتتەرى بار بولاتىن، ولار عايىپ بولدى. ەندى جۇڭگو ءتىلىن وقىتۋدى دا مەملەكەت شىنداپ قولعا الۋ كەرەك. بۇل ماڭىزدى باعىتتى وزىمەن ءوزىن جىبەرۋگە بولمايدى.

ونىنشى تۇجىرىم، پوستكولونيالدىق كەزەڭدە ءبىز ءۇش مودەرنيزاسيا جاساۋىمىز كەرەك: ول ەكونوميكالىق مودەرنيزاسيا، الەۋمەتتىك مودەرنيزاسيا جانە رۋحاني مودەرنيزاسيا.مودەرنيزاسيا رەفومالار ارقىلى جۇرەدى. ەكونوميكالىق مودەرنيزاسيا نارىقتىق رەفورمالار جۇزەگە اسىردى. قازاقستاننىڭ ءساتتى رەفورمالارىنىڭ ءبىرى. ول ۇكىمەتتىك پاتەرلەردى جەكەشەلەندىرۋ، ۇساق ورتا جانە ءىرى كاسىورىنداردى جەكە مەنشىككە جانە ينۆەستورلارعا بەرۋ. 2002 جىلعا تامان بۇل ءىس ءساتتى اياقتالىپ، ءبىز اقش-تان قولداۋ تاپتىق. ءبىراق ءبىز فەرمەرلەرگە جەردى جەكەشەلەندىرىپ بەرمەپپىز، ولار سول جەردى بانكتەرگە كەپىلدىككە بەرىپ كرەديت الۋى كەرەك-تى. سونىمەن بىرگە ءبىز ءىرى لاتيفۋنديالاردىڭ پايدا بولۋىنا جول بەردىك – ورەسكەل ۇلەن جەر مەنشىگى قالىپتاستى.ولار سۋ تەگىن سول جەردى الىپ قىمباتقا ساتپاق.ءۇشىنشى مودەرنيزاسيا - ۇلتتىق كەيىپكە قايتىپ كەلۋ امالدارىن جۇزەگە اسىرۋ. ول قازاق مەكتەبىنىڭ ۇستەمدىگىن ورناتۋ. ورىس تىلىنە تاۋەلدىلىكتى جويۋ. ينتەللەكتۋالدىق سفەرادا قازاق جانە اعىلشىن تىلدەرى ءجۇرۋ كەرەك. ۇلتتىق يدەنتيفيكاسيانى (پەرەيدەنتيفيكاسيا) قايتا جۇزەگە اسىرۋ ۋاقىت تالابى.

ءازىمباي عالي، تاريح عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، دوسەنت.

الەم تاريحى كافەدراسىنىڭ پروفەسسورى.

اباي اتىنداعى قازۇپۋ. الماتى. قازاقستان

ادەبيەتتەر پەن نۇسقالار:

1.ءازىمباي عالي: ۇلت مەكتەپتەرىنىڭ حال-كۇيى قانداي؟ 19.01.16 abai.kz اتالعان ماقالا بۇرىنعى نۇسقانىڭ وڭدەلگەن ءتۇرى.

ازيمباي گالي Arabica-كوفە بەز كوفەينا.2015؛ https://en.wikipedia.org/wiki/List_of_countries_by_literacy_rate