اقش كليماتتىڭ وزگەرۋىنە قارسى حالىقارالىق كەلىسىمنەن شىعىپ، وزدەرىنىڭ مۇنايى مەن گازىنىڭ ءوندىرىس كولەمىن كۇرت ارتتىرماق. وسى ۋادەسىنە ساي اقش-تىڭ جاڭادان سايلانعان پرەزيدەنتى دونالد ترامپ دۇيسەنبىدە كەڭ-كولەمدى جوسپارىن جاريالادى. بۇل قادامدار ۆاشينگتوننىڭ ەنەرگەتيكالىق ساياساتىنداعى كۇرت وزگەرىستى ءبىلدىرىپ قانا قويماي، الەمدەگى ەنەرگەتيكالىق رەسۋرستاردى ەكسپورتتاۋشىلارعا دا ۇلكەن ءقاۋىپ تۋدىرۋى ىقتيمال. الەمدىك شيكىزات رەسرۋستارى نارىعىنداعى جاعداي قالاي ءوربۋى مۇمكىن؟ مۇنى Dalanews.kz سايتىنىڭ بۇگىنگى ساراپتامالىق ماتەريالىنان وقىپ-بىلە وتىرىڭىزدار.
Brent ماركالى مۇناي باعاسىنىڭ بۇگىنگى تومەندەۋى نەنى بىلدىرەدى؟
شيكىزات نارىعى جان-جاعىنا بايىپپەن قاراۋدا. ترامپ يناۋگۋراسياسى كەزىندەە Brent ماركالى مۇنايدىڭ ءبىر باررەلىنىڭ قۇنى 80،66 دوللارعا دەيىن تومەندەدى. ءيا، ينۆەستورلار دونالد ترامپتىڭ اق ۇيگە ورالۋىنا دايىندالۋدا. باستى نازار ترامپ اكىمشىلىگىنىڭ ەنگىزىلگەن سانكسيالار مەن ءارتۇرلى شەكتەۋلەرگە قاتىستى ءوزىن قالاي ۇستاناتىندىعىندا بولادى. سونىمەن قاتار ترەيدەرلەر يران مەن ۆەنەسۋەلاعا قاتىستى ساۋدا باجدارى مەن ىقتيمال سانكسيالار تۋرالى كوبىرەك بىلگىسى كەلەدى. وتكەن اپتادا شيكى مۇناي باعاسى 1،3%-عا ءوستى. بۇعان اقش-تىڭ رەسەيگە قارسى سانكسيالارىنان كەيىن شيكىزات تاسىمالى كىلت توقتاۋ ىقتيمالدىلىعىنا بايلانىستى تۋىنداعان قورقىنىش جانە ينفلياسيانىڭ تومەندەۋ بەلگىلەرى اياسىندا اقش-تىڭ پايىزدىق مولشەرلەمەلەردى تومەندەتۋى مۇمكىن دەگەن بولجامدار اسەر ەتتى. الايدا تاياۋ شىعىستاعى شيەلەنىستىڭ باسەڭدەۋى باعانىڭ ودان ءارى ءوسۋىن شەكتەۋى مۇمكىن. جەكسەنبىدە حاماس پەن يزرايل كەپىلگە الىنعاندار مەن تۇتقىندارمەن الماستى، بۇل 15 ايلىق قاقتىعىستان كەيىنگى اتىستى توقتاتۋدىڭ العاشقى كۇنى بولدى.
قالاي دەگەنمەن دە الەمدىك مۇناي نارىعىنداعى قازىرگى احۋال "باعانى كەرەك بولسا، 40 دوللارعا دەيىن تۇسىرەمىن" دەگەن ترامپتىڭ ايتقانىنىڭ بۇل ىسكە اسىرىلا باستاۋىن بىلدىرەدى مە؟ حالىقارالىق ساراپشىلار قاۋىمى وسىنى ەگجەي-تەگجەي زەرتتەپ كورىپتى.
ترامپ يناۋگۋراسياسىندا مۇناي تۋرالى نە ايتتى؟
"امەريكا قايتادان ءوندىرۋشى ەلگە اينالادى جانە بىزدە باسقا ءوندىرۋشى ەلدەردە جوق نارسە بار: جەر بەتىندەگى بارلىق ەلدەر اراسىنداعى مۇناي مەن گازدىڭ ەڭ ۇلكەن قورى. ءبىز ولاردى قولداناتىن بولامىز"،- دەدى ترامپ ءوزىنىڭ يناۋگۋراسيالىق سوزىندە.
ترامپ بۇل جارلىقتار تۇتىنۋشىلىق باعانى تومەندەتۋگە جانە اقش-تىڭ ۇلتتىق قاۋىپسىزدىگىن جاقسارتۋعا كومەكتەسەتىنىن ايتتى.
"ءبىز باعانى تومەندەتەمىز، ستراتەگيالىق رەزەرۆتەرىمىزدى قايتادان لىق تولتىرامىز جانە امەريكالىق ەنەرگەتيكالىق شيكىزات رەسۋرستارىن بۇكىل الەمگە ەكسپورتتايمىز"، — دەدى ول.
ترامپ مۇناي باعاسىن قالاي تومەندەتۋى مۇمكىن نەمەسە ونىڭ كەلەسى قادامى قانداي؟
ترامپ مۇناي باعاسىن تومەندەتۋدى ءوز ماقساتى دەپ سانايدى. سولايشا ول اقش-تىڭ وسى سەكتورداعى باستى ەكى باسەكەلەسى – رەسەي مەن ساۋد ارابياسىن جەڭبەك نيەتتە. سول ءۇشىن بۇگىنگى اقش-تاعى مۇناي مەن گاز ءوندىرىسىن تاعى 15 پايىزعا نەمەسە تاۋلىگىنە 3 ملن باررەلگە ارتتىرۋدى كوزدەپ وتىر. اقش ءقازىردىڭ وزىندە الەمدەگى ەڭ ءىرى ەنەرگەتيكالىق رەسۋرستاردى ءوندىرۋشى بولىپ تابىلادى. گاز كوندەنساتى ارالاس مۇنايعا يە امەريكا تاۋلىگىنە 13 ملن باررەلدەن استام مۇناي وندىرەدى، ال رەسەي مەن ساۋد ارابياسى بۇل كەزدە تاۋلىگىنە شامامەن 10،5 ملن باررەل وندىرىسكە يە. سونىمەن قاتار، اقش جەر بەتىندەگى سۇيىتىلعان گازدىڭ جەتەكشى ەكسپورتتاۋشىسى بولىپ تابىلادى. امەريكا رەسەيدىڭ ۋكرايناعا باسىپ كىرۋى جانە ۆلاديمير ءپۋتيننىڭ ەۋروپاعا جاريالاعان گاز سوعىسى تۋرالى شەشىمىنەن كەيىن ەۋروپاداعى پوزيسياسىن نىعايتا باستادى. "گازپروم" ءوزىنىڭ ەڭ قولجەتىمدى جانە ءتيىمدى ەۋروپالىق نارىعىنان ايىرىلدى. بوس ورىندى امەريكالىق گاز كومپانيالارى باستى، ال ترامپ ولاردىڭ ۇستەمدىگىن نىعايتۋعا، سونىمەن بىرگە قاتار، كانادا جانە اۆستراليا سىندى باسقا ءىرى ەكسپورتتاۋشىلاردىڭ ازيا نارىعىنداعى ۇلەسىنە قول سالماق نيەتتە. بۇل ونىڭ رەفورمالارىنداعى ەكى باستى ماقساتتارىنىڭ ءبىرى. ەكىنشىسى - امەريكانىڭ ىشكى نارىعىندا جانار-جاعارمايدىڭ باعاسىن تومەن ۇستاپ تۇرۋ ءۇشىن ءوندىرىستى ارتتىرۋ. ءقازىر ونداعى گاز اقش-تىڭ ەكى ءىرى ەكونوميكالىق قارسىلاسى - ەۋروپاعا نەمەسە قىتايعا قاراعاندا ءۇش ەسە ارزان. بۇل امەريكالىق ونەركاسىپكە باسەكەلەستىك جاعىنان ارتىقشىلىقتار بەرىپ، ەڭ باي ەلدە ءال-اۋقاتتىڭ ارتۋىنا ىقپال ەتەدى.
اقش-تا ءوندىرىس كولەمىن ارتتىرۋعا نە كەدەرگى نەمەسە بايدەننىڭ "تۇزاعى"
"جالپى، مۇناي ءوندىرىسىن ارتتىرۋدىڭ ەكى جولى بار. ءبىرىنشىسى- مەملەكەت تاراپىنان بولاتىن قاتاڭ رەتتەۋدى جۇمسارتۋ، ەكىنشىدەن، مۇناي كومپانيالارى وندىرىسىنە قولداۋ جاسايتىن جاعدايلار تۋدىرۋ"، - دەيدى Institute of International Finance (IIF) ساراپشىسى مارسەللو ەستيەۆاو.
سوڭعى ءتورت جىلدا دجو بايدەننىڭ ەنەرگەتيكالىق قازبا وتىننان جاسىل كوزدەرگە الماستىرۋعا ارنالعان "جاسىل" رەفورمالارى مۇنايشىلاردى تىزگىندەپ كەلدى. سول سەبەپتى ترامپتىڭ ەكىنشى مارتە پرەزيدەنت بولۋى ولاردىڭ "جىرتقىش ينستيكتىن" وياتارى ءسوزسىز. جالپى، بۇل رەتتە الدا بىر-بىرلەپ الىپ شىقپاق ترامپتىڭ جەڭىنە تىققان "باستى كوزىرلەرى" بار. ءبىرىنشىسى - مۇنايشىلارعا فەدەرالدى جەرلەر مەن قايرانداردى بەرۋ. ءقازىر ولاردا جانە ءۇندى جەرلەرى قورلارىندا اقش-تاعى بارلىق مۇنايدىڭ تورتتەن ءبىر بولىگى وندىرىلەدى. بايدەن تابيعاتتى قورعاۋ ءۇشىن، ەڭ الدىمەن، تىنىق مۇحيتى مەن اتلانت مۇحيتىنىڭ قايراڭىندا مەملەكەتتىك مەنشىكتىڭ ەداۋىر بولىگىن يگەرۋگە تىيىم سالىپ، ليسەنزيا بەرمەدى.
ترامپ مۇنايعا باي فەدەرالدى شتاتتاردا، ەڭ الدىمەن الياسكا مەن تەحاستا، سونداي-اق پارسى شىعاناعىنىڭ مەملەكەتتىك قايراڭىندا بۇرعىلاۋ جۇمىستارىن جۇرگىزۋگە رۇقسات بەرۋى مۇمكىن. الايدا، فەدەرالدى جەرلەردى بەرۋ — بۇل شايقاستىڭ بەل ورتاسى. ودان كەيىن بارلاۋ مەن وندىرۋگە رۇقسات الۋ كەرەك بولادى. بۇل - ترامپتىڭ ەكىنشى كوزىرى.
فەدەرالدى شتاتتاردى باسقارۋ بيۋروسىنىڭ (BLM) مالىمەتتەرى بويىنشا، ونىڭ ءبىرىنشى پرەزيدەنتتىك مەرزىمىندە رۇقسات الۋعا ورتا ەسەپپەن 174 كۇن قاجەت بولعان. ال بايدەننىڭ تۇسىندا بۇل ۋاقىت 258 كۇنگە سوزىلدى، سونىمەن قاتار بيلىككە كەلگەننەن كەيىن ول رۇقسات بەرۋدى مۇلدەم توقتاتتى جانە ءتورت جىلدىق پرەزيدەنتتىك مەرزىمنىڭ ورتاسىندا عانا ونى قايتا قاراي باستادى.
ترامپتىڭ ءۇشىنشى كوزىرى - ينفراقۇرىلىمداردى دامىتۋ. ترامپ بايدەننىڭ كەزىندە تىيىم سالىنعان قۇبىرلاردى سالۋعا رۇقسات بەرۋدى كوزدەپ وتىر. مۇندايدا كومپانيالار جاڭا وتكىزۋ نارىقتارىنا جانە ەكسپورتتىق تەڭىز تەرمينالدارىنا قول جەتكىزىپ، سولاردىڭ كومەگىمەن كەن ورىندارىندا ءوندىرىستى تەز ارتتىرۋعا مۇمكىندىك الادى. جاڭا اكىمشىلىكتىڭ قولعا الماق ءتورتىنشى شاراسى ءوندىرىس پەن ۇسىنىستى ەمەس، مۇناي مەن گازعا دەگەن سۇرانىستى قولداۋعا ارنالعان. ترامپ بايدەننىڭ اۋقىمدى "جاسىل" سۋبسيديالارىن الىپ تاستاۋعا، ەكولوگيالىق تالاپتاردى جەڭىلدەتۋگە جانە اۆتوموبيلدەرءدىڭ بەنزيننەن جاڭارتىلاتىن كوزدەرگە اۋىسۋىن قايتا قاراۋعا نيەتتى. سونىمەن، بەسىنشى كوزىر — بايدەن ەنگىزگەن سۇيىتىلعان گاز ەكسپورتىنا ەنگىزگەن شەكتەۋلەردى جويۋ.
ترامپ جۇمىسقا كىرىسكەن ءبىرىنشى كۇنى-اق سۇيىتىلعان مۇناي گازى ەكسپورتىنا ەنگىزىلگەن شەكتەۋلەردى الىپ تاستاي الادى، ءبىراق بىردەن ەكى ماسەلەگە تاپ بولادى. بىرىنشىدەن، بايدەن جاعالاۋ تەرمينالدارىنىڭ كەڭەيتۋدىڭ ەكولوگيالىق سالدارىن زەرتتەۋ سىلتاۋىمەن تىيىم سالدى. سوندىقتان ساراپتاما اياقتالعانعا دەيىن بەرىلگەن كەز-كەلگەن رۇقسات سوتتا داۋ تۋعىزۋى مۇمكىن. ءبىراق بۇل ماسەلە ۋاقىتشا — ەكولوگيالىق ساراپتامانىڭ رەسمي بولىگى ءبىر ايدان كەيىن اياقتالادى. اۆستراليانىڭ تاجىريبەسى كورسەتكەندەي، الدەقايدا ۇلكەن كەدەرگى — بۇل گازدىڭ ىشكى باعاسىنىڭ ءوسىمى، ويتكەنى شيكىزات باعالارى بىرنەشە ەسە جوعارى بولاتىن سىرتقى نارىقتارعا ەكسپورتتالادى. ال ترامپ ەنەرگيا رەسۋرستارىنىڭ قىمباتتاۋىنان اۋلاق بولعىسى كەلەدى، ويتكەنى ول سايلاۋشىلارعا، كەرىسىنشە باعانى تومەندەتۋگە ۋادە بەرىپ وتىر. جەكە كومپانيالاردى "بۇرعىلاۋعا جۇمىلدىرۋ" جۇمىسى دا وڭاي ەمەس. كومپانيالار رەنتابەلدىلىككە جانە الداعى جىلدارعا قاراپ ينۆەستيسيالىق شەشىمدەر قابىلدايدى. ەگەر ترامپتىڭ مۇناي مەن گاز باعاسىن تومەندەتۋ ماقساتىنا قول جەتكىزىلسە، وندا ولار بارلىق فەدەرالدى جەرلەردى تەگىن بەرسە دە، كوپ بۇرعىلاۋعا بەيىلدىلىك تانىتپايدى.
ترامپ ايتقان باعالار - 40 دوللاردىڭ دا، 65 دوللاردىڭ دا اۋىلى الىس
كانزاس-سيتي فەدەرالدى رەزەرۆتىك بانكىنىڭ مۇنايشىلار اراسىندا جۇرگىزگەن جاڭا ساۋالناما ناتيجەسى كورسەتكەندەي، قولدانىستاعى كەن ورىندارىن پايدا تابۋ ءۇشىن مۇنايدىڭ ءبىر باررەلىنىڭ ورتاشا باعاسى 65 دوللار بولۋى قاجەت. ال ءوندىرىستى ەداۋىر ارتتىرۋ ءۇشىن ءبىر باررەل قۇنى 89 دوللار بولعانى كەرەك.
ءبىراق ولاردىڭ ەشقايسىسى باعا وسەدى دەپ كۇتپەيدى. ورتاشا العاندا، مۇنايشىلار "جارتى جىلدان كەيىن ءبىر باررەلدى 73 دوللار، ءبىر جىلدان كەيىن 77 دوللار جانە ەكى جىلدان كەيىن 80 دوللاردان ساتامىز" دەپ بولجايدى. سوندىقتان، ءىرى كومپانيالاردىڭ كوپشىلىگى ترامپتىڭ جىگەرلەندىرەتىن مالىمدەمەلەرىنە قاراماستان، ينۆەستيسيالاردى ارتتىرۋعا نيەتتى ەمەس. سونىمەن قاتار، ينۆەستورلار مەن نارىق اكسيونەرلەرگە ديۆيدەندتەر مەن اكسيالاردى ساتىپ الۋ تۇرىندەگى تولەمدەردى كوبىرەك تولەۋدى تالاپ ەتەتىن بولادى.
وپەك+ مۇناي وندىرۋشىلەرىنىڭ نەگىزگى كارتەلى دە، IEA باتىس تۇتىنۋشى ەلدەرىنىڭ باس ساراپتامالىق ورتالىعى دا (حالىقارالىق ەنەرگەتيكالىق اگەنتتىك) الەمدىك ەكونوميكا پروبلەمالارىنا جانە قىتايدىڭ نەگىزگى تۇتىنۋشىسىنىڭ تابەتىنىڭ تومەندەۋىنە بايلانىستى 2025 جىلى مۇناي مەن گازعا سۇرانىس باياۋ وسەدى دەپ بولجايدى. الەمدە مۇنايعا دەگەن سۇرانىس حالىق سانىنىڭ وسۋىنە جانە ونەركاسىپتىڭ دامۋىنا بايلانىستى وسۋدە. اعىمداعى جىلى IEA ەسەپتەۋلەرى بويىنشا، ول تاۋلىگىنە تاعى 1 ملن باررەلگە ارتىپ، تاۋلىگىنە 104 ملن باررەلدى قۇرايدى. سونىمەن بىرگە اقش-تىڭ رەسەي مەن يراننىڭ "كولەڭكەلى فلوتىنا" قارسى سانكسيالارىنا بايلانىستى ۇسىنىس ازايادى. الايدا، الەمدىك نارىقتا داعدارىس پەن باعانىڭ كۇرت ءوسۋىن ءالى ەشكىم بولجامايدى.
بىرىنشىدەن،ويتكەنى اقش پەن جۇڭگو تاپشىلىققا ارالاسۋ ءۇشىن ۇلكەن ستراتەگيالىق قورلارعا يە. ەكىنشىدەن، وپەك+ وسى جىلى كارتەلگە مۇشە ەلدەردىڭ مۇناي ەكسپورتىنا شەكتەۋلەردىڭ ءبىر بولىگىنەن باس تارتپاقشى. ۇشىنشىدەن، وپەك + قۇرامىنا كىرمەيتىن ەلدەر، سونىڭ ىشىندە اقش، كانادا، برازيليا، گايانا جانە ارگەنتينا بيىلعى جىلى ءوندىرىستى تاۋلىگىنە تاعى 1،5 ميلليون باررەلگە ۇلعايتپاقشى.
"وسى قوسىمشا شارالاردىڭ بارلىعى ماسەلە تۋىنداپ، جەتكىزىلىمدەر توقتاعان جاعدايداعى بوس ورىندى، كۇتىلگەن سۇرانىس ءوسىمىن دە قامتاماسىز ەتۋى كەرەك"، — دەيدى حالىقارالىق ەنەرگەتيكا اگەنتتىگىنىڭ ساراپشىلارى.
ەگەر ارزان باعا بولماسا، وندا، ەڭ بولماعاندا، رەتتەۋدەگى جەڭىلدىكتەر ترامپقا اقش-تا مۇناي مەن گاز ءوندىرىسىنىڭ وسۋىنە كومەكتەسە الادى ما؟ ەگەر بۇل ورىن السا، IIF ەكونوميستەرىنىڭ پىكىرىنشە، بۇل جاقىن ارادا بولا قويمايدى.
"فەدەرالدىق جەرلەرگە ليسەنزيالار الۋ پروسەسى ءبىر جىلدى، ءتىپتى ءوندىرىستى باستاعانعا دەيىن ونداعان جىلدى قامتيدى، ول جەردە تاۋ-كەن جۇمىستارى باستالعانعا دەيىن جىلدار، ءتىپتى ونداعان جىلدار كەرەك بولادى. دەمەك، ترامپتىڭ 2028 جىلعى پرەزيدەنتتىك مەرزىمى اياقتالعاننان كەيىن عانا بۇل مۇمكىن بولادى"، - دەيدى ولار.
