وڭىرلەردىڭ ساياسي بەلسەندىلىگى تومەن
سارىمنىڭ پايىمىنشا، وزگە وڭىرلەردە ساياسي ءومىر جوق. سوندىقتان ول قوعامدا كوتەرىلىپ جۇرگەن جەكەلەگەن وكرۋگ بويىنشا بۇرىنعى ءبىر مانداتتىق سايلاۋدى قايتارۋ كەرەك دەگەن ۇسىنىسقا تۇبەگەيلى قارسى.
– وبلىستاعى، اۋدانداعى ساياسي ۇيىم، اينالىپ كەلگەندە، اقساقالدار كەڭەسىمەن ودان سوڭ قازاقستان حالقى اسسامبلەياسى دەگەن ۇيىمنىڭ وكىلدىگىمەن عانا شەكتەلەدى.
ءتىپتى اۋدانداردا ءماسليحات سايلاۋىنا تۇسەتىن ۇمىتكەرلەر جەتپەي جاتادى. مىسالى، سولتۇستىك وڭىرلەردە اكىمنىڭ ورىنباسارى پوزيسياسىنا ادام تاپپاي جاتادى، كونكۋرس جاريالاپ.
ال بىزگە ءقازىر ادامداردىڭ ساياسي بەلسەندىلىگى قاجەت. ونى بۇرىنعى جۇيەنى قايتارۋ ارقىلى جانداندىرا المايسىز.
ەگەر ءبىزدىڭ قازاقستاندا 200-دەي اۋدان بار بولسا، سوعان ەلدەگى ءار پارتيا 10 ادامنان شىعارسىنشى، ءماسليحاتتاعى 13-14 دەپۋتاتتىڭ ورنىنا تالاس تازا باسەكەلەستىك دەڭگەيدە وتەدى سوندا. پارتيا قاتارىنان شىققان ادام بولسا، ونىڭ ارينە، ساۋاتى دا، بىلىگى دە بار عوي.
ارينە، سايلاۋعا جان-جاقتان تۇسكەندىكتەن ولار دايىندالادى. كەم دەگەندە اۋداندا قانداي ماسەلە بارىن، اۋدان بيۋدجەتىن دە ءبىلۋى ءتيىس ولار. رەسپۋبليكادان، وبلىستان قانشا اقشا ءبولىنىپ جاتىر، جەرگىلىكتى جەردەن قانشا سالىق جينالدى، وسىنىڭ بارىنەن حالىقتى ولار حاباردار ەتەدى. وسى جاعىنان العاندا، بىزگە ساياسي پارتيالىق جۇيە كەرەك. دەمەك، وعان وزگەرىستەر ەنگىزۋ قاجەت، – دەيدى ساراپشى.
قولىمىزدى كەش سەرمەپ جۇرمەيىك
ال «ساياسي پارتيالار تۋرالى» زاڭعا وزگەرىس ەنگىزىپ، ونى قۇرۋ جاعى جەڭىلدەيتىن بولسا، ساياساتتانۋشىنىڭ پىكىرىنشە، الداعى ءبىر جىل ىشىندە ەلىمىزدىڭ ساياسي ساحناسىنا 2-3 جاڭا پارتيا كەلە الاتىنداي جاعداي بار ەكەن.
– نەگىزىنەن، قازىرگى ساياسي ويىنشىلار 90-جىلداردىڭ سوڭىندا قالىپتاسقان جۇيەدەن كەلە جاتقان ادامدار.
ودان بەرى 20 جىلدان استام ۋاقىت ءوتتى. ال وسى 20 جىل ىشىندە قانشاما ەتنو-دەموگرافيالىق وزگەرىس ءوتتى، قوعامنىڭ تابيعاتى، قوعامنىڭ باعىت-باعدارى وزگەردى.
ءقازىر جاستاردىڭ سانى باسىم. مىنە، سولارعا قولداۋ جاسالۋى ءتيىس، ياعني ساياسي پارتيالاردى قۇرۋعا دەگەن جەڭىلدىككە مۇمكىندىك بولسا، وسى الداعى ءبىر جىلدىڭ ىشىندە ساياسي ساحناعا جاڭا 2-3 پارتيا كەلە الاتىنداي جاعدايدامىز. ءقازىر نەشەتۇرلى پارتيالار قۇرىلىپ جاتىر.
ءبىراق ونىڭ قايسىسى ساياسي ساحنادان ويىپ تۇرىپ ورىن الا الادى، ونى مەن ءدوپ باسىپ ايتا المايمىن. ءبىراق بۇل رەتتە قوعامدا سەڭ قوزعالعان. ساياسي پارتيالاردىڭ كوبەيگەنى، ولاردىڭ ساياسي ساحناعا كەلگەنى ەلىمىزدەگى ساياسي مادەنيەتتى كوتەرەدى.
ول ءقازىر ەلىم-جەرىم دەگەن ازاماتتاردى پايدالانباساق، ەرتەڭ كەش بولۋى مۇمكىن ەكەنىن دە ەسكەرتەدى.
– ساياسي پارتيا قۇرامىن دەگەن ۇيىمدار، ەلدىڭ زاڭىن بىلەمىز، ەلدىڭ كونستيتۋسياسىن بىلەمىز دەگەن ازاماتتار، سونىمەن بىرگە العا جىلجۋعا دايىن ادامدار. ولاردى ەل يگىلىگىنە پايدالانا الساق، ودان ۇتپاساق ۇتىلمايمىز. ءقازىر، كەرىسىنشە، قوعام ىشىندە بۇگىنگى جۇيەنى، ساياسي زاڭدى، كونستيتۋسيانى مويىندامايتىن توپتار بار. ولار: «بىزگە مىنا زاڭدارىڭنىڭ، كونستيتۋسيالارىڭنىڭ قاجەتى جوق، ءبىز رۇقساتسىز ميتينگى وتكىزە بەرەمىز»، – دەيتىن توپتار جوق ەمەس، – دەيدى ول.
ساياساتتانۋشىنىڭ پىكىرىنشە، قولدانىستاعى «ساياسي پارتيالار تۋرالى» زاڭناما پارتيانىڭ تابيعاتىنا قايشى. ويتكەنى ول ابدەن ەسكىرگەن، كەرىسىنشە، بۇگىنگى پارتيانىڭ دامۋىنا، مۇراتتارىنا قايشى بولىپ وتىر. سوندىقتان ءسوزسىز، بۇل زاڭ وزگەرىسكە ۇشىراۋى ءتيىس.
– ءمۇيىزى قاراعايداي، ليسەنزياسى بار پارتيالاردىڭ كوپتەگەن جاعدايدا وبلىستا جيىنداردا ءبىر وكىلى عانا جۇرەدى.
ال شىن مانىندە، كوشەگە 10 ادام شىعارشى دەسەڭ، ونى ىستەي المايدى، ونداي ادامى دا جوق. نەمەسە ءبىر دوڭگەلەك ۇستەل قۇرىپ جاتىرمىز وڭىردە دەسەك، وعان قاتىساتىن مامانى دا، ساراپشىسى دا، ءتىپتى پوزيسياسى دا جوق، وكىنىشتىسى. پوزيسيا جوق. مىنە، وسى داعدىنىڭ كوزىن جويۋ ءۇشىن دە زاڭعا وزگەرىس كەرەك.
اتاپ ايتقاندا، بىرىنشىدەن، پارتيا قۇرامىنا قاجەتتى ادامنىڭ سانى قىسقارۋى قاجەت.
ەكىنشىدەن، ساياسي پارتيانى قۇرۋ ءتارتىبى، مەنىڭشە، ماكسيمالدى تۇردە جەڭىلدەتىلۋى ءتيىس سەكىلدى. ءبىر ورىنعا مىڭ ادام جيناۋ دەگەن، مەنىڭشە، ارتىق نارسە. ول، كەرىسىنشە، پارتيانى قۇرۋعا جول بەرمەۋ ءۇشىن جاسالعان دۇنيە سەكىلدى. سوندىقتان قوعامدا وسى ماسەلەگە قاتىستى ءقازىر ءسوزتارتىس ءجۇرىپ جاتىر.
ءتىپتى پارتيانىڭ پارلامەنتكە ءوتۋى سەنزى، ياعني باعامىنا دا قاتىستى. 7 پروسەنت جيناۋ كەرەك دەگەن كوپ، قايتا پارلامەنتتە كوپ پارتيا ورىن الۋى ءۇشىن ونى 3-4 پروسەنتكە دەيىن ءتۇسىرۋ كەرەك سەكىلدى. مۇنى ءبارى دە ايتىپ، وسىنداي وزگەرىستەر بولۋ كەرەكتىگىن ءتۇسىنىپ وتىر، – دەيدى ول.
ب ا ق تۋرالى زاڭعا وزگەرىس ەنگىزۋ قاجەت
ال ساياسي پارتيالار ەمىن-ەركىن ارەكەت ەتىپ، ءوز جۇمىسىن قالتقىسىز اتقارۋ ءۇشىن ساياساتتانۋشىنىڭ پىكىرىنشە، ب ا ق تۋرالى زاڭعا ءبىرقاتار وزگەرىستەر ەنگىزۋ كەرەك. ول قولدانىستاعى ب ا ق تۋرالى زاڭ دا ابدەن ەسكىرگەن دەپ سانايدى.
– بىرىنشىدەن، باسپاسوزگە ەركىندىك بەرەتىن، ەكىنشىدەن، مەملەكەتتىك مونوپوليانى شەكتەيتىن زاڭناما قاجەت. ونىڭ ەڭ جاقسى ۇلگىسى رەتىندە مارقۇم التىنبەك سارسەنباي ۇلى دايىنداعان قازاقستانداعى باسپا ءسوز بوستاندىعىنا قاتىستى دايىن زاڭ جوباسى بار.
ونىڭ ىشىندە جاقسى پرينسيپتەر قامتىلعان. ماسەلەن، وندا قوعامدىق تەلەديدار دەگەن ماسەلە كوتەرىلەدى.
مەملەكەت قولىنداعى بۇكىل اكتيۆتەرىن ساتىپ، وزىنە قاجەت ءبىر گازەت، ءبىر تەلەديدار، ءبىر راديو، ءبىر اقپارات اگەنتتىگىن قالدىرۋى كەرەك، قالعانىنىڭ ءبارىن باسەكەلەستىك ورتاعا سالۋى ءتيىس.
ياعني ءباسپاسوزدىڭ وليگارحتىق مونوپولياعا اينالماسى ءۇشىن وسىنداي دۇنيەلەر قاجەت سەكىلدى. ودان كەيىن 99-جىلدان بەرى قاراي ينتەرنەت دەگەن قۇبىلىس پايدا بولدى. ول ءبىر جاعىنان، جاقسى مۇمكىندىك، تاعى ءبىر جاعىنان ءداستۇرلى باسپاسوزگە ءقاۋىپ. ءوز باسىم، ينتەرنەت كەلدى، گازەت، تەلەراديو ولەدى دەگەنگە سەنبەيمىن. ءارقايسىسىنىڭ ءوز ورنى بار. وسى وزگەرىستەردى دۇرىس قامتاماسىز ەتەتىن دە زاماناۋي ب ا ق تۋرالى بىزگە جاڭا زاڭ كەرەك.
ايدوس سارىم لاتىن الىپبيىنە كوشۋ كەزىندە ءباسپاسوزدى سالىقتان بوساتقان دۇرىس بولار ەدى دەپ سانايدى.
– مىسالى، ءقازىر قازاقستان ۇلكەن سىناق الدىندا تۇر. اسىرەسە، لاتىن قارپىنە كوشۋ تۇرعىسىندا. الدا وتە اۋقىمدى جۇمىستار كۇتىپ تۇر. مۇمكىن، وسى نەگىزدە ءباسپاسوزدى ونداعان جىلعا سالىقتان بوساتۋ كەرەك شىعار. بۇل دا ۇلكەن ماسەلە. ونى وتكەن جيىندا دا ايتتىق.
توقايەۆ قانداي پرەزيدەنت؟
ساياساتتانۋشى قاسىم-جومارت توقايەۆ قانداي پرەزيدەنت دەگەن ساۋالعا دا جاۋاپ بەردى.
– قازىرگى قوعام توقايەۆتان ءارتۇرلى نارسەنى تالاپ ەتەدى. ءبىرى «نەگە نازاربايەۆ سەكىلدى بولمايسىڭ»، – دەيدى، تاعى ءبىرى كەرىسىنشە، «ميرزيەيەۆ بول دا بۇرىنعى پرەزيدەنتتىڭ قىزىن قۋدالا»، – دەيدى.
تاعى بىرەۋى: «پاشينيان سياقتى گالستۋكتى شەشىپ كوشەدە ءجۇر»، – دەيدى. نەمەسە سوورونباي سياقتى بۇرىنعى پرەزيدەنتتى قۋدالا دەگەن سياقتى تالاپ قويىپ، ودان ءۇمىت كۇتەدى. ءبىراق مۇنىڭ ءبارى دۇرىس ەمەس.
توقايەۆتىڭ اتى – توقايەۆ. ول – ەشكىمگە ۇقسامايتىن جاڭا ستيل، جاڭا باعىت، جاڭا باعدار. ول زەلەنسكيي دە ەمەس، سوورانبايەۆ تا ەمەس، ميرزيەيەۆ تە ەمەس، باسقاسى دا ەمەس.
وسىعان ەل ەتىن ۇيرەتۋى كەرەك. ءبىز – قازاقستانبىز، مۇنداعى وزگەرىستەر ءبىر كۇندە، ءبىر مەزەتتە بولا قويمايدى. ونىڭ ءوز ۋاقىتى، ەكونوميكالىق مۇمكىندىگى بار دەگەندەي.
ارينە، قازاقستان وزگەرىستەرگە كەلە جاتىر. وزگەرىستەرسىز ءبىز تىعىرىققا تىرەلىپ، توقىراۋعا ۇشىرايمىز. مۇنى جاڭا پرەزيدەنت جاقسى ءتۇسىنىپ، وسى باعىتتا ارەكەت ەتۋگە دايىن ەكەنىن بىلدىرۋدە.
ساياسي رەفورماسىز ەكونوميكالىق وسىمگە جەتپەيمىز دەگەن ساياساتتانۋشىنىڭ بۇل رەتتەگى پىكىرى مىنانداي:
– نەگىزىنەن، ەل دامۋى ءۇشىن جىلىنا 4-5 پايىز ەكونوميكالىق ءوسىم كەرەك. ءبىز كورىپ وتىرمىز، قانشا اقشا قۇيعانىمىزبەن، ءبىز ودان اسىپ كەتە الماي جاتىرمىز.
دەمەك، ساياسي وزگەرىسسىز، جاڭا رەفورمالارسىز بۇل سيفردى وزگەرتە المايمىز، بۇل ناقتى نارسە. سوندىقتان جاقىن ارادا داميمىز دەسەك، وندا بىزگە شۇعىل جاڭا ساياسي الاڭ قاجەت، جاڭا ساياسي توپتار قاجەت. ونى ءبارى ءتۇسىنىپ وتىرعان سەكىلدى. ءبىراق كەيبىر ادامداردىڭ اسىعىستىعى، ساياسي مادەنيەتىنىڭ تومەندىگى وسىعان تەرىس اسەرىن تيگىزە مە دەپ قورقامىن.
ءويتىپ ويلامايمىن
وسى سۇحبات سوڭىنا قاراي ايدوس سارىمنىڭ جامباسىنا وڭ كەلە قويمايتىن ساۋالعا جاۋاپ بەرۋىنە تۋرا كەلدى. بۇل وتكەن پرەزيدەنتتىك سايلاۋالدى ناۋقان كەزىندەگى جايتقا قاتىستى. وعان سوزبە-سوز توقتالا كەتسەك...
– سايلاۋ تۋرالى ءسوز بولعاندا بيىلعى پرەزيدەنتتىك سايلاۋ كەزەڭىنە دە توقتاماي كەتە المايمىز. وسى سايلاۋ وتكەننەن كەيىن ەلدىڭ سىزگە نەگاتيۆ پىكىرى قالىپتاستى دەپ ويلامايسىز با؟
– ەل دەگەن كىم؟
– ەندى الەۋمەتتىك جەلىلەردە ءسىز تۋرالى نەگاتيۆ پىكىرلەر جازىلدى عوي...
– ول ەل ەمەس قوي...
– جۇرت دەپ ايتايىقشى وندا، سولاردا ءوزىڭىز تۋرالى نەگاتيۆ پىكىر قالىپتاستى دەپ ويلامايسىز با؟
– ءيا، كەيبىر جۇرت دەگەن دۇرىس. جوق، ءويتىپ ويلامايمىن...
– سودان سوڭ قوسانوۆ كومانداسى قاتارىندا بولعانىڭىزعا وكىنبەيسىز بە؟
– بىرىنشىدەن، مەن قوسانوۆتىڭ كومانداسىندا بولعان جوقپىن. مەن وعان ءوت دەگەن جوقپىن. مەن ءوز شارۋالارىممەن اينالىستىم. سايلاۋدىڭ سوڭعى كۇنى، داۋىس بەرەتىن كەزدە قاسىنا بارىپ، كومەكتەسۋگە راسۋل ەكەۋمىز شەشىم قابىلدادىق. بولدى.
ازىرلەگەن كامشات ساتييەۆا
