ەكولوگيانى جاقسارتۋ – بۇگىنگى كۇننىڭ ەمەس، ەرتەڭنىڭ قامى. بۇل – ۇرپاعىمىزعا قالاتىن تابيعاتتىڭ، اۋا مەن سۋدىڭ، جەر مەن ورماننىڭ تاعدىرى. قازاقستاندا سوڭعى جىلدارى قورشاعان ورتانى قورعاۋ باعىتىنداعى باستامالار مەن باعدارلامالار قارقىن الا باستادى. سونىڭ ىشىندەگى ەڭ اۋقىمدىسى – مەملەكەت باسشىسى قاسىم-جومارت توقايەۆتىڭ باستاماسىمەن قولعا الىنعان «تازا قازاقستان» ۇلتتىق باعدارلاماسى. جالپى، «ەكولوگيا» دەگەندە كوپشىلىكتىڭ ويىنا بىردەن سەنبىلىك، اعاش ەگۋ نەمەسە قوقىس جيناۋ تۇسەتىنى راس. نەگىزى بۇل دۇرىس، ءبىراق ونىڭ اۋقىمى ازداۋ. ەكولوگيا – بۇل ەڭ الدىمەن سانا. دەمەك، حالىقتىڭ ەكوساناسىن جەتىلدىرۋ - ەلدىڭ كەلەشەگى ءۇشىن جاسالاتىن كەشەندى ءارى ۇزاق مەرزىمدى جۇمىس.
وسى ورايدا «تازا قازاقستان» باعدارلاماسى - جاي عانا ەكولوگيالىق ناۋقان ەمەس، بۇل – ەل دامۋىنىڭ جاڭا پاراديگماسى. جوبا اياسىندا قالالار مەن اۋىلداردىڭ تازالىعى، تۇرمىستىق قالدىقتاردى سۇرىپتاۋ، زاڭسىز قوقىس الاڭدارىن جويۋ، ەكولوگيالىق ءبىلىم بەرۋ، جاسىل ينفراقۇرىلىمدى دامىتۋ سياقتى كوپتەگەن باعىت قامتىلدى. باستاما - ەل ىشىندەگى مىڭداعان بەلسەندىلەر مەن ەرىكتىلەردىڭ باسىن بىرىكتىرىپ وتىر. ماسەلەنىڭ ءمان-جايىن كەڭىرەك ءبىلۋ ءۇشىن ءبىز بەلگىلى قوعام بەلسەندىلەرى – «بايتاق» جاسىلدار پارتياسىنىڭ ءتوراعاسى ازاماتحان ءامىرتاي جانە الماتى قالاسى ناۋرىزباي اۋداندىق كوميۋنيتي-ورتالىعىنىڭ جەتەكشىسى، ۆولونتەر ەرمۇحاممەد پالماعانبەتوۆپەن سۇحباتتاستىق.
– «تازا قازاقستان» باعدارلاماسى باسقا ەكولوگيالىق باستامالاردان نەسىمەن ەرەكشەلەنەدى؟
ازاماتحان ءامىرتاي: بۇل باستامانىڭ باستى ارتىقشىلىعى – ونىڭ مەملەكەت باسشىسىنىڭ تىكەلەي باقىلاۋىمەن جۇزەگە اسۋىندا. ياعني بۇل جاي ەكولوگيالىق اكسيا ەمەس، بۇل – ەلدىڭ رەسمي ساياساتى. سوڭعى كەزدە وڭىرلەردى ارالاپ ءجۇرمىز، حالىقتىڭ ەكولوگياعا دەگەن كوزقاراسى وزگەرىپ كەلەدى. اعاش وتىرعىزۋ، تازالىق ساقتاۋ، قورشاعان ورتاعا جاۋاپكەرشىلىكپەن قاراۋ ءومىر سالتىنا اينالىپ جاتىر. بۇعان ارينە ءبىز ريزا بولىپ قالدىق.
ەرمۇحاممەد پالماعانبەتوۆ: باعدارلاما ەل ازاماتتارىنىڭ بارلىعىن دەرلىك قامتىدى. بۇرىنعى ەكوباستامالار كوبىنەسە شەكتەۋلى اۋقىمدا وتەتىن بولسا، «تازا قازاقستان» بۇكىل قوعامدى قامتىپ وتىر. بۇل - حالىقتى بىرىكتىرەتىن ۇلكەن كۇش.
– ال ەندى وسى باعدارلامانىڭ بولاشاقتاعى ۇزاق مەرزىمدى ناتيجەسى قانداي بولماق؟
ازاماتحان ءامىرتاي: ەگەر بۇل باعىت تۇراقتى داميتىن بولسا، ونىڭ ناقتى ناتيجەسىن بولاشاق ۇرپاق كورەدى. سەبەبى ەكولوگيا – ءبىر كۇندە شەشىلەتىن ماسەلە ەمەس. بۇگىن باستالعان ءىس - ەرتەڭگى كۇننىڭ كەپىلى. تازا اۋا، تازا سۋ – ادامنىڭ ەڭ باستى بايلىعى. بۇل باستاما – بولاشاققا دەگەن سەنىم مەن ءۇمىتتىڭ بەينەسى.
ەرمۇحاممەد پالماعانبەتوۆ: مەنىڭشە، ۋاقىت وتە كەلە حالىق ەكولوگيالىق نورمالاردى قالىپتى جاعداي دەپ قابىلدايتىن دەڭگەيگە جەتەدى. قوقىستى سۇرىپتاۋ، تابيعاتتى قورعاۋ، سۋدى ۇنەمدەۋ – ءبارى دە كۇندەلىكتى ادەتكە اينالۋى كەرەك. ءبىز وسى ماقساتقا اقىرىنداپ جاقىنداپ كەلەمىز. مىسالى پاكەتتىڭ ورنىنا ەكوسومكە قولدانۋ، قوقىستى سۇراپتاپ وتكىزۋ، اينالانى تازا ۇستاۋ، ۇكىمەت كەلىپ جيناپ، تازالاپ بەرسىن دەمەي تۇرعىنداردىڭ وزدەرى ىستەي بەرۋى سياقتى جۇمىستار ادەتكە اينالادى.
– وسى تۇستا جەرگىلىكتى بيلىك پەن حالىقتىڭ ەكولوگيالىق مادەنيەتىنە قانداي باعا بەرەر ەدىڭىزدەر؟
ازاماتحان ءامىرتاي: اشىق ايتقاندا، كوپ شەنەۋنىك تەك تاپسىرما كەلگەندە عانا ىسكە كىرىسەدى. ءبىراق حالىقپەن تىكەلەي سويلەسكەن كەزدە كوبىنەسە قاراپايىم ازاماتتاردىڭ شىنايى جاناشىرلىعىن كورەمىز. ال ءىرى ءوندىرىس يەلەرىنىڭ قورشاعان ورتاعا سالعىرت قاراپ وتىرعانى الاڭداتادى. بۇل – ۇلكەن ماسەلە. ولار ءۇشىن زاڭنىڭ دا، قوعامنىڭ دا تالابى كۇشەيۋى كەرەك. قورشاعان ورتانى لاستاعان ءوندىرىس ورىندارىنا سالاتىن ايىپپۇل مولشەرىن ۇلعايتۋ كەرەك دەپ سانايمىن.
ەرمۇحاممەد پالماعانبەتوۆ: جالپى العاندا جاعداي ورتا دەڭگەيدەن جوعارى. ۋاقىت وتكەن سايىن قازاقستاندىقتار قورشاعان ورتا ءبۇلدىرۋدىڭ پايداسى جوق ەكەندىگىن ءتۇسىنىپ كەلەدى. تابيعاتتى قۇرتساڭ – ءوزىڭ دە قۇريسىڭ دەگەندى قوعام ءتۇسىنىپ كەلە جاتىر. بەلسەندى ازاماتتار از ەمەس. الايدا بۇل سالانى ءالى دە ءوز مىندەتى رەتىندە قابىلدامايتىندار بارشىلىق. اكىمدىكتەر تاراپىنان باقىلاۋ بار، ءبىراق جۇيەلىلىك جەتىسپەيدى.
– بيزنەس پەن ۇكىمەتتىك ەمەس ۇيىمداردىڭ (ۇەۇ) بۇل ىسكە قاتىسۋ دەڭگەيى قانداي؟
ازاماتحان ءامىرتاي: ءقازىر بيزنەس سالاسىندا ESG، ياعني ەكولوگيا، الەۋمەتتىك جاۋاپكەرشىلىك جانە كورپوراتيۆتىك باسقارۋ قاعيداتتارىنا بەتبۇرىس بايقالادى. بۇل جاقسى ءۇردىس. ۇكىمەتتىك ەمەس ۇيىمدارمەن بىرىگىپ ءتۇرلى جوبالار جۇرگىزىپ جاتىرمىز. الدا كليماتتىڭ وزگەرۋىنە قاتىستى حالىقارالىق سامميت وتكىزۋ جوسپاردا تۇر. بۇل دا ۇلكەن مۇمكىندىك.
ەرمۇحاممەد پالماعانبەتوۆ: كەيبىر كومپانيالار تەك كوزبوياۋشىلىق ءۇشىن عانا قاتىسادى. ناعىز جۇيەلى قولداۋ كورسەتەتىندەر ءالى دە ازداۋ. بيزنەس پەن ۇەۇ ەكوجوبالارعا بەلسەندى ارالاسۋى قاجەت.
– ەكولوگيانى جاقسارتۋ ءۇشىن تاعى نە ىستەۋ كەرەك؟
ازاماتحان ءامىرتاي: جاسىل ەكونوميكانى دامىتۋ قاجەت. ول ءۇشىن زاڭنامانى جاڭارتۋ كەرەك. بيزنەستى ىنتالاندىراتىن ناقتى تەتىكتەر قاجەت. ءقازىر ءبىز سۋ كودەكسى مەن ەكولوگيالىق كودەكسكە وزگەرىستەر ەنگىزۋ باعىتىندا جۇمىس ىستەپ جاتىرمىز.
ەرمۇحاممەد پالماعانبەتوۆ: ەكولوگيالىق ءبىلىم – بالاباقشادان باستاپ بەرىلەتىن تاربيە بولۋى ءتيىس. سونداي-اق سالىقتىق جەڭىلدىكتەر ارقىلى جاسىل جوبالاردى قولداۋ اسا ماڭىزدى دەپ بىلەم.
– سىزدەر جەكە قانداي ەكولوگيالىق باستامالارعا ۇلەس قوسىپ جۇرسىزدەر؟
ازاماتحان ءامىرتاي: اعاش وتىرعىزۋ، سەنبىلىكتەرگە قاتىسۋ - مەنىڭ كۇندەلىكتى جۇمىسىم. سونىمەن قاتار، قايتا وڭدەۋ جۇيەسىن دامىتۋ، ەكوسالىق پەن ستاندارتتاردى ەنگىزۋ باعىتىندا جۇيەلى جۇمىس ىستەپ كەلەمىز.
ەرمۇحاممەد پالماعانبەتوۆ: مەن دە سەنبىلىكتەرگە ءجيى قاتىسامىن. اعاش وتىرعىزىپ، ەكوحابتاردى قولداۋعا تىرىسامىن. الەۋمەتتىك جەلى ارقىلى ادامداردىڭ ساناسىن وياتۋعا كۇش سالىپ ءجۇرمىن. ءبىزدىڭ كوميۋنيتي-ورتالىققا كەلۋشىلەر ءارتۇرلى ەكولوگيالىق جاڭالىقتارمەن تانىسا الادى. ماسەلەن، تاعام قالدىقتارىنان جاسالعان بيولوگيالىق تىڭايتقىشتار ۇسىنىلعان. بۇل – قالدىقتى قايتا وڭدەۋدىڭ ناقتى مىسالى. سونداي-اق كەيبىر وتاندىق ونەرتاپقىشتار تۇرمىسقا قاجەتتى ەكولوگيالىق حيميا ونىمدەرىن جاساپ شىعارعان. ءبىر كاسىپكەر ءتىپتى جانۋارلار مەن وسىمدىكتەرگە ارنالعان تابيعي، زيانسىز تىڭايتقىش ءوندىرىسىن قولعا الىپ وتىر. مۇنداي تىڭ ءارى پايدالى جاڭالىقتارمەن Eco Hab ارقىلى تانىسۋعا بولادى. سونىمەن قاتار، قالانىڭ بارلىق كوميۋنيتي ورتالىقتارىندا ەكولوگيالىق تاقىرىپتاعى «قوقىس»، «ون ءبىرىنشى ساعات» جانە «جەر توقتاعان كۇن» اتتى تانىمدىق فيلمدەر كورسەتىلۋدە. بۇل فيلمدەر ەكولوگيا ماسەلەلەرىن كوركەم تىلمەن جەتكىزىپ، ادام مەن تابيعات اراسىنداعى بايلانىستى وي ەلەگىنەن وتكىزۋگە مۇمكىندىك بەرەدى.
– پلاستيك پەن ەلەكتروندىق قالدىقتار بار، وسى تۇرمىستىق قالدىقتاردى سۇرىپتاۋ مەن قايتا وڭدەۋ ماسەلەسى قالاي شەشىلىپ جاتىر؟
ازاماتحان ءامىرتاي: بۇل - جاھاندىق دەڭگەيدەگى پروبلەما. قازاقستاندا ۋتيلالىم جۇيەسى تولىق جۇمىس ىستەمەي جاتىر. پارتيامىز وسى باعىتتا ناقتى جوبالار ۇسىنىپ وتىر. بۇرىن بۇل سالادا مونوپوليا بولعان. ءقازىر اشىقتىق ورناپ كەلەدى. ءبىراق ينفراقۇرىلىم مەن زاڭنامالىق نەگىز ءالى دە ءالسىز. دەگەنمەن، ەڭ باستى ماسەلە – ينفراقۇرىلىم عانا ەمەس، سانانى وزگەرتۋ. ادامدار بۇل جۇيەنى تەك كورىپ قانا قويماي، ءتۇسىنىپ، قولدانۋعا ۇيرەنۋى ءتيىس. قوقىستى دۇرىس تاستاۋ، سۇرىپتاپ ۇيرەنۋ – بۇل جاي عانا ەرەجەگە باعىنۋ ەمەس، تابيعاتقا جاناشىرلىق تانىتۋدىڭ ناقتى جولى.
ەرمۇحاممەد پالماعانبەتوۆ: قوقىس جاشىكتەرى مەن ارنايى ەكوحابتار سانى ارتىپ كەلەدى. قالالار مەن اۋدانداردا قوقىس جاشىكتەرىنىڭ جاڭا تۇرلەرى، ياعني پلاستيك، قاعاز، شىنى سياقتى قالدىقتاردى جەكە-جەكە سۇرىپتاۋعا ارنالعان ارنايى كونتەينەرلەر ورناتىلىپ جاتىر. سونىمەن قاتار، كوپتەگەن جەردە ەكوحابتار – ياعني، قالدىقتى قابىلداپ، ونى قايتا وڭدەۋگە جىبەرەتىن ارنايى ورىندار اشىلا باستادى. جاستار پلاستيك قالدىقتاردى سۇرىپتاپ تاپسىرۋعا ۇيرەنىپ كەلەدى. كوميۋنيتي-ورتالىقتاردا ارنايى فوندوماتتار ورناتىلىپ، ىنتالاندىرۋ تەتىكتەرى ەنگىزىلۋدە. وسىنىڭ ءبارى كوڭىل قۋانتادى. ەندىگى جۇمىس حالىقتىڭ بارلىعىن جاس-كارىسىن وسى جۇيەگە بەيىمدەۋ كەرەك. قوقىس – تەك قوقىس ەمەس. ول – ەكىنشى مۇمكىندىك ەكەنىن حالىق ءتۇسىنىپ كەلەدى.
– قولدانىستاعى زاڭدار جەتكىلىكتى مە؟ الدە وزگەرىستەر قاجەت پە؟
ازاماتحان ءامىرتاي: ەكولوگيالىق كودەكس بار، ءبىراق ول ءتيىستى دەڭگەيدە ورىندالىپ جاتقان جوق. ءبىرقاتار باپتار ءوزارا قايشى كەلەدى. بىزگە ناقتى ءارى ناتيجە بەرەتىن قۇقىقتىق وزگەرىستەر قاجەت.
ەرمۇحاممەد پالماعانبەتوۆ: زاڭنان بۇرىن سانا قاجەت. ءار ادام ەكولوگيانى وزىنەن باستاۋى كەرەك.
– ادامداردى كوگالداندىرۋعا تارتۋ ءۇشىن نە ىستەۋ كەرەك؟
ازاماتحان ءامىرتاي: قىزىعۋشىلىق بولسا، پايدا تۇسەتىن جاعى بولسا ءتىپتى جاقسى. مىسالى، كومىرتەگى كۆوتاسىن ساتۋ ارقىلى اعاش وتىرعىزعان ادام تابىس تاپسا – بۇل ۇلكەن ىنتالاندىرۋ بولىپ سانالادى.
ەرمۇحاممەد پالماعانبەتوۆ: ماراپاتتار، بونۋستار، جارىستار - ءبارى ءتيىمدى. بالالار مەن جاستاردى وسى ىسكە تارتۋ وتە ماڭىزدى.
– بۇگىنگى ەكولوگيالىق ساياساتتىڭ ءالسىز تۇستارى قانداي؟
ازاماتحان ءامىرتاي: مينيسترلىك كوبىنە فورمالدى جۇمىس ىستەيدى. ءىرى لاستاۋشى كومپانيالارعا ناقتى شارا قولدانىلماي جاتىر. ءبىز بۇل ماسەلەلەر بويىنشا پارلامەنتكە ۇسىنىستار جولداپ جاتىرمىز.
ەرمۇحاممەد پالماعانبەتوۆ: مەنىڭشە، جۇيەلىلىك پەن باقىلاۋ جەتىسپەيدى. ناقتى ناتيجە ءۇشىن تۇراقتى مەحانيزمدەر قاجەت.
– قورىتىندى ويلارىڭىز؟
ازاماتحان ءامىرتاي: «تازا قازاقستان» – جاڭا ەكولوگيالىق ويلاۋ جۇيەسىنىڭ باستاماسى. بۇل جاي قاعاز جۇزىندەگى اڭگىمە بولىپ قالماۋى كەرەك. ەگەر زاڭ، قارجى، قوعام ءۇشتاعانى ۇيلەسە السا – ەلىمىز جاسىل ەكونوميكا سالاسىندا كوشباسشى بولا الادى.
ەرمۇحاممەد پالماعانبەتوۆ: بۇل – بولاشاق ءۇشىن جاسالىپ جاتقان ماڭىزدى جۇمىس. ەگەر تازا قازاقستان سىندى باعدارلامالار دامىپ، تۇراقتى قوزعالىسقا اينالسا، بولاشاق ۇرپاعىمىز ساپالى ءومىر ءسۇرۋ مۇمكىندىگىنە يە بولادى.
ايتا كەتەلىك، سۇحبات بارىسىندا بايقاعانىمىز – «تازا قازاقستان» تەك ەكولوگيالىق باعدارلاما عانا ەمەس، بۇل – ۇلتتىق سانا مەن بولاشاققا دەگەن جاۋاپكەرشىلىك. بۇل جولدا ءاربىر ازاماتتىڭ ۇلەسى ماڭىزدى. ەكولوگيا – بارىمىزگە ورتاق ءۇي. ونى تازا ۇستاۋ - تەك شەنەۋنىكتىڭ نەمەسە بەلسەندىنىڭ ەمەس، بارشامىزدىڭ مىندەتىمىز.
سۇحباتتاسقان مەرۋەرت رايىم
