الايدا، ۇلت جاناشىرى بوتاگوز يسايەۆانىڭ (تومەندە سۋرەتتە) ايتۋىنشا، تايچيبەكوۆتىڭ جازادان جەڭىل قۇتىلىپ كەتۋى عاجاپ ەمەس. سەبەبىن، تومەندەگى سۇحباتپەن تانىسىپ شىققاندا بىلەسىز.
– وسى تايچيبەكوۆتى ەلگە تانىتقان كىم؟ اياقاستى قايدان پايدا بولدى؟
– ونى ەلگە تانىتقان ەرمەك نارىمبايەۆ. 2013 جىلدىڭ اياعى ەدى. ول كەزدەرى نارىمبايەۆتىڭ اتى دۇركىرەپ تۇرعان. سەبەبىن بىلەسىزدەر. اۋديتورياسى دا اۋقىمدى-تۇعىن.
تايچيبەكوۆ الەۋمەتتىك جەلىدە ءومىر سۇرەتىن ادام. بارىنە دوستىققا سۇراناتىن. كوپشىلىگىمىز ونى «بانعا» جىبەرەتىنبىز. ءبىراق، نارىمبايەۆ ويتكەن جوق. ونىڭ دوستىعىن قابىلدادى. مۇنىمەن قويماي «تايچيكپەن» سۇحبات وتكىزىپ، ۆيدەولارىن تاراتا باستادى. ءبارى وسىلاي باستالعان.
سوڭعى ەكى جىل بويىنا تايچيبەكوۆتىڭ ءار جازباسىن ءتۇرتىپ، ساقتاپ الىپ، قۇقىق قورعاۋ ورگاندارىنا جىبەرىپ وتىردىم. ارىز-شاعىم جونەلتتىم. جالعىز مەن ەمەس، ونىڭ استىنا 500-دەن اسا ادامنىڭ قولى قويىلعان.
– ونىڭ كۇش العان تۇسى قاي كەز؟
– ۋكرايناداعى وقيعالار باستالعان تۇستا قاتتى «قۇتىردى». «قازاقستاننان قول جيناپ، ۋكرايناعا تارتايىق» دەگەن ۇندەۋ جاسادى. مۇنى دا نازارىما الىپ، جامبىل وبلىستىق پروكۋراتۋراسىنا جىبەرگەنمىن. پروكۋروردىڭ ورىنباسارى جاۋاپ جىبەرىپتى. 90 پايىزى «تايچيكتىڭ» تۇسىنىكتەمەسىنەن جاسالعان ەكەن!
ەرمەك: «مەنىڭ پاراقشامدى الدەكىمدەر بۇزدى. جالپى، مەن الەمگە تانىمال اداممىن، عالىممىن، مەنى كورە المايتىندار كوپ» دەپتى. پروكۋراتۋرا سوعان سەنگەن سياقتى...
ەكىنشى جولى: «قازاقستان رەسەيدىڭ گۋبەرنياسىنا اينالۋى كەرەك» دەدى. مۇنى دا جاۋاپسىز قالدىرعان جوقپىز. ءتيىستى ورىندارعا ارىز جىبەردىم.
ءۇشىنشى جولى: بۇل تايچيبەكوۆتەن اسىپ تۇسپەسە كەم سوقپايتىن تاتيانا شيەۆسوۆا-ۆالوۆانىڭ سوتى بولعان تۇس. تشۆ-نىڭ سوتىنان كەيىن تايچيبەكوۆ: «قازاقستاندا سلاۆيان ۇلتتارىن، ونىڭ ىشىندە ورىستاردى قىسىمعا الۋدا. شيەۆسوۆا وسى قىسىمعا قارسى شىققان باتىر. سەندەر، ورىستار پۋتيننەن كومەك كۇتپەڭدەر، ءوز قۇقىقتارىڭ ءۇشىن وزدەرىڭ كۇرەسىڭدەر!» دەپ جازدى. بۇل جولى دا ءۇنسىز قالعان جوقپىن.
ءتورتىنشى جولى، ءتىپتى، قاتتى كەتتى. «...37 جىلى اتام نكۆد-دا ىستەگەن، كەڭەس وداعىنا قارسى شىققان قازاقتاردى قىرعان. 2016 جىلى بۇل ناۋقاننىڭ ەكىنشى كەزەگىن جۇزەگە اسىراتىن بولامىز» دەدى. ءتيىستى جەرگە تاعى دا ارىز جولدادىق. ءبىراق جاۋاپ رەتىندە بىزگە «وتپيسكا» جىبەرە سالاتىن.
قورقىنىشتىسى، بۇل ىستەن كرەمل حاباردار. تەرگەۋ ىسىنە وسىنداعى رەسەي ەلشىلىگى قىسىم جاساپ جاتىر. ال تايچيبەكوۆكە جاقتاسىپ وتىرعاندار رەسەي ەلشىلىگىمەن تىعىز جۇمىس ىستەيدى.
– وسى ۋاقىتقا دەيىن قۇقىق قورعاۋ ورگاندارى، ۇلتتىق قاۋىپسىزدىك قىزمەتكەرلەرى تىنىش جاتتى. تايچيبەكوۆكە تيىسكەن جوق. انىعىراق ايتساق، سىزدەر جازعان بىردە-بىر ارىزعا جارىتىمدى جاۋاپ قاتپادى. ونى اياقاستى تەرگەۋگە الۋعا نە سەبەپ بولدى سوندا؟
– بيىلعى جىلدىڭ اقپان ايىندا سىزدەردىڭ، «قالا مەن دالا» گازەتىندە جانە گازەتتىڭ سايتىندا («Dalanews.kz») تايچيبەكوۆكە قاتىستى ءازىربايجان ساياساتتانۋشىسى زاۋر راسۋلزادەنىڭ ماقالاسى جاريالانعان. ءبىر قىزىعى، ءدال وسى ماقالا جوعارىعا جەتىپتى. وتە جوعارىعا... سول جوعارى جاقتا «بۇل ماسەلەنىڭ انىق-قانىعىن بىلىڭدەر!» دەپ بۇيىرعان ەكەن.
مىنە، سودان كەيىن تارازداعى ۇلتتىق قاۋىپسىزدىك قىزمەتىنىڭ ماماندارى تايچيبەكوۆتىڭ جازعان، سىزعان دۇنيەلەرىن تەكسەرە باستادى.
كەيىن جامبىلدان «تايچيبەكوۆكە قىلمىستىق ءىس قوزعادىق» دەگەن حابار كەلدى. سويتسەك، ونىڭ جازبالارىنان ۇلتارازدىقتى قوزدىراتىن دۇنيەلەر تاۋىپتى.
– سوندا بۇعان دەيىن مۇنىڭ ءبارىن كورمەي، بىلمەي كەلگەن بە؟
– سوعان ءوزىم دە تاڭعالامىن. وسىلايشا تەرگەۋ باستالدى. باستاپقىدا ەرمەك كۋاگەر رەتىندە ءجۇردى. سوندا دا ارانداتۋىن قويعان جوق. قىرىمعا بارىپ كەلدى. نەگە، بىلەسىز بە؟ سەبەبى، ماعان ەشكىم ەشتەڭە جاساي المايدى دەگەن سەنىمدە بولدى.
– ءسىز جاۋاپ الۋ كەزىندە تايچيبەكوۆپەن كوزبە-كوز كەزدەستىڭىز....
– سول كەزدە قىزىق بولدى. تەرگەۋشى: «ءسىزدىڭ كىنالى ەكەنىڭىز دالەلدەندى، كۋاگەردەن كۇدىكتىگە اۋىستىڭىز، ەندى تارازدان اتتاپ باسۋعا بولمايدى» دەگەندە، تايچيبەكوۆ تالىپ قالدى. ءبىر كەزدە باسىن ەدەنگە ۇرا باستادى... مەن شوشىپ كەتتىم. جەدەل جاردەم شاقىرىپ، ونى سول جەردەن الىپ كەتتى.
– اياقاستىنان تالىپ قالعانىنا، ەدەنگە باسىن ۇرعانىنا قاراعاندا ءبىر شالىعى بار ما، قالاي؟
– شىنىمەن دە ونى الماتىداعى «جىندىحاناعا» بەكەر الىپ كەلگەن جوق. وعان ناقتى سەبەپ بولدى. ءبىراق، ونى شىعارىپ جىبەرگەنىنە قاراعاندا تايچيبەكوۆ وتىرىك ىستەگەن سياقتى. سەبەبى، سول جولعى جۇزىنەن بىلەم، قاتتى شوشىپ كەتتى. بۇلاي بولادى دەپ ويلاعان جوق.
ءارى ءوزى قىزمىنەزدى بالە ەكەن... بىردەن بايقادىم. سولاي بولا تۇرا، وتە قۋ ادام. تارازعا جۇرەر الدىندا، زاڭگەرلەر: «تايچيبەكوۆ بۇل ماسەلەنى ەكى ادامنىڭ اراسىنداعى ارازدىق رەتىندە كورسەتۋى مۇمكىن. سوندىقتان ونىڭ جەكە باسىندا ەش شارۋاڭىز جوقتىعىن، تەك ازاماتتىق پوزيسيا تۇرعىسىنان كەلگەنىڭىزدى كورسەتىڭىز» دەگەن. شىنىمەن دە، جاۋاپ الۋعا كىرمەي تۇرىپ، اۋلانىڭ الدىندا كەزدەسكەندە ەرمەك ءىشى-باۋىرىما كىرە باستادى. مەن دە قالىسقام جوق. ءتىپتى، بىرىگىپ سۋرەتكە ءتۇسىپ الدىق. بۇيتپەسە بولمادى، مەن سول ارادا اشۋعا مىنسەم، تايچيبەكوۆ مۇنى باسقا قىرىنان كورسەتۋگە تىرىسار ەدى.
– ءبىر قىزىعى، ەرمەك «جىندىحانادا» جاتقاندا ونىڭ قولداۋشىلارى شىعا باستادى. بۇل قالاي؟
– ءبىرىنشى كەزەكتە بۇل رەسەيشىل، ورىسشىل جۋرناليستەر. اتتارىن دا اتايىن. اندرەي ششەرباكوۆ. اناستاسيا احمەتوۆا. مىنە، بۇلار «تايچيبەكوۆتى ەركىنەن تىس «جىندىحاناعا» تىقتى» دەپ حابارلادى. ءقازىر بۇل ەكەۋى تايچيبەكوۆتەن «قۇقىعى تاپتالعان ورىستاردىڭ مۇددەسىن قورعاۋشى» دەگەن كۇرەسكەردىڭ وبرازىن جاساپ جاتىر. ەڭ قورقىنىشتىسى وسى.
«رەپورتاج يز پسيحۋشكي» دەگەن ماقالادا ششەرباكوۆ «قازاق بيلىگى وزگەشە ويلايتىن ادامدى جىندىحاناعا جاپتى. ول بولسا بار بولعانى ورىستىڭ قۇقىعىن قورعاۋدا» دەپ جازدى.
بۇل ەكەۋىنە جەكە-جەكە توقتالايىن.
[caption id="attachment_11734" align="alignleft" width="187"]
ششەرباكوۆ [/caption]
اندرەي ششەرباكوۆ – «مير بەز ناسيزما» دەگەن ۇيىمنىڭ قازاقستانداعى فيليالىن باسقارادى. ۇيىم 2010 جىلى كييەۆتە قۇرىلعان. بۇل «ۋكراينا مەن قازاقستان كەدەن وداعىنا وتەدى» دەگەن تۇس. اتاۋى ايتىپ تۇر، ولار فاشيستەردى ىزدەيدى. بۇل ۇيىم ۋكراينادا فاشيستەردى، وزدەرىنشە ايتقاندا «بەندەروۆشىلاردى» تاپقان ۇيىم بولىپ ەسەپتەلەدى ەكەن.
– ششەرباكوۆ ءبىز جاقتا نە ىستەپ ءجۇر؟ قازاقستاندا قانداي فاشيستەردى ىزدەۋدە؟
– ونىڭ فەيسبۋكتەگى پاراقشاسىن وقىساڭىز بىلاي دەيدى. «قازاقستاندا دا فاشيستەر بار. ولار «ناسپاتتار». ول ءۇشىن ءبىرىنشى ورىندا تۇرعان «فاشيست» – مۇحتار تايجان. ەكىنشى ورىندا – مەن.
ششەرباكوۆ «جىندىحاناعا» بارىپ تايچيبەكوۆپەن تىلدەسەدى. ونىڭ «ءسىزدى مۇندا نە سەبەپتى الىپ كەلدى؟» دەگەن ساۋالىنا، ەرمەك: «مەنىڭ جازىعىم ورىس ءتىلىن مەملەكەتتىك ءتىل ەتۋدى، ورىستاردىڭ قۇقىعىن تاپتاماۋدى وتىنگەنىم، ويتكەنى بيلىكتە ورىستار وتە از» دەيدى. ششەرباكوۆ ەرمەكتەن كۇرەسكەر جاساپ شىعارماق. ول تۋرالى ءتىپتى پۋتينگە پەتيسيا جازدى. قول قويعانداردىڭ اراسىندا قازاقتار دا بار.
– اناستاسيا احمەتوۆا جىلدىڭ باسىندا جيرينوۆسكييمەن سۇحبات وتكىزىپ، ونى سۋدان اق، سۇتتەن تازا ەتىپ كورسەتكەن جۋرناليست ەمەس پە؟
[caption id="attachment_11733" align="alignleft" width="497"]
ەرمەك تايچيبەكوۆ جانە اناستاسيا احمەتوۆا [/caption]
– ءيا، ونىڭ «Zonakz.net» سايتىندا ءوز ۆيدەوبلوگى بار. «سابەتتىك» اسكەري كيىمدە، اۆتومات اسىنىپ شىعادى. ونىڭ بۇلاي كيىنۋى تەگىن ەمەس. ششەرباكوۆ تا وسىلاي كيىنىپ العان. ولار وسى ارقىلى «ءبىز فاشيزممەن كۇرەسىپ جاتىرمىز» دەيدى.
– سوندا فاشيستەرى كىم؟
– ءبىز. ول ءوزى دە وسىلاي ايتقان. «ءبىز سوعىستا ءجۇرمىز» دەيدى. «قانداي سوعىس؟» دەسەڭ، «فاشيستەرمەن سوعىسۋدامىز» دەيدى.
9 مامىردا بۇل ەكەۋى دۇنيەنى توڭكەرە جازدادى. «ۇلتشىلدار ەلدىڭ كەۋدەسىندەگى گەورگي لەنتاسىن جۇلىپ الىپ، جەرگە لاقتىرىپ جاتىر» دەپ جازدى. نەگىزىندە مۇنداي دۇنيە اتىمەن بولعان جوق.
احمەتوۆا سوڭعى رەت سوبيانين دەگەننەن سۇحبات الدى. ول كىم؟ ول – شەكارالىق ايماقتار قاۋىمداستىعىنىڭ ءتوراعاسى. تىكەلەي پۋتينگە باعىنىشتى. سول سوبيانين بىلاي دەيدى: «اقوردا ۇلتشىلدارعا قولداۋ كورسەتپەك بولعاندا، كرەمل بۇعان قاتاڭ تىيىم سالدى. مىنە، سول كەزدە اكىمشىلىك (قاي اكىمشىلىكتى ايتىپ وتىرعانى بەلگىسىز) «ناسپاتتاردى» باسپا ءسوز بەتىنە شىعارۋعا تىيىم سالدى. سودان بەرى ولار كورىنبەيدى، ولار تۋرالى ەشتەڭە ەستىلمەيدى دە».
بۇل ەكەۋى (ششەرباكوۆ، احمەتوۆا. اۆت.) ەۋرازياشىلدىقتى قۇپتايدى. نۇرلان امرەقۇلوۆ دەگەن قازاق بار قاستارىندا. «ەۋرازيالىق ساياسي وداق قۇرىلۋى كەرەك» دەيدى ولار.
ءقازىر ولار وتە اككى ادىسكە كوشكەن. سوڭعى كەزدەرى «گۋميليەۆ ايتقان ەۋرازيالىق يدەيانىڭ نەگىزىندە رەسەي قازاقستانعا قوسىلۋى كەرەك. وسىلايشا ءبىر كەزگى ۇلى التىن وردانىڭ شەكاراسىن قايتا قالىپتاستىرامىز» دەپ جاتىر. كۇلكىلى ءبىر جاعىنان. ەندى ولار وزدەرىن «ەۋرازياشىل» ەمەس، «وردينسى»، وردالىقتارمىز، شىڭعىسحاننىڭ ۇرپاعىمىز» دەپ سوعىپ جاتىر.
– تيىسىنشە، مۇنىڭ ءبارىن تايچيبەكوۆ كورىپ-بىلىپ وتىر. سولاي عوي؟
– ارينە. ءقازىر وعان قايتا ءتىل بىتكەن. «قولداۋشىلارىم قانداي كوپ، سىزدەرگە راحمەت!» دەپ جازىپتى وتكەندە. ونىڭ الدىندا عانا تەرگەۋشىنىڭ الدىندا قالتىراپ، تالىپ قالعان تايشىبەكوۆ جوق.
«جىندىحانادان» شىعا سالا ول جاڭارەسەي تەلەارناسىنا سۇحبات بەرىپتى. ياعني، سەپاراتيستەرگە سۇحبات بەرگەن. ونىمەن تىلدەسكەن سەپاراتيست-جۋرناليست ءماز. «ءبىز مۇنداعى ۋكراينداردىڭ، فاشيستەردىڭ تاس-تالقانىن شىعاردىق. سەن دە قورىقپا. كۇرەس!» دەپتى ەرمەككە. مىنە، كوردىڭىز بە؟
– تايچيبەكوۆكە قانداي ايىپ تاعىلىپ وتىر؟
– وعان قىلمىستىق كودەكستىڭ 174 بابى، 2ء-شى تارماعى بويىنشا «ۇلتارازدىقتى قوزدىردى» دەگەن ايىپ تاعۋدا. بۇل دۇرىس ەمەس. بىزدە «كونستيتۋسيالىق قۇرىلىمعا قاستاندىق» دەگەن باب بار، بىلۋىمشە. اتا زاڭدا قالاي جازىلعان؟ «قازاقستان شەكاراسى زاڭدى.ونى وزگەرتۋگە ەشكىمنىڭ قۇقى جوق» دەيدى. تايچيبەكوۆ نە دەپ وتىر؟ «قازاقستان رەسەيگە قوسىلۋى كەرەك»، «قازاقتا مەملەكەت بولماعان» دەگەندە، ول ەلدىڭ شەكاراسىن بۇزايىق دەگەندى اشىق ايتىپ وتىرعان جوق پا؟
– سىزدىڭشە تايچيبەكوۆكە قاتىستى سوتتىڭ شەشىمى قانداي بولادى؟ كەيبىرەۋلەر ونىڭ جازادان قۇتىلىپ كەتۋى ابدەن مۇمكىن دەپ جاتىر...
– مۇمكىن. ونى قولداپ جازعان پەتيسيانى وقىساڭىز شوشيسىز. «ءسىز قۇقىعى تاپتالىپ جاتقان ورىس حالقى ءۇشىن كۇرەسۋدەسىز» دەلىنگەن. ەرتەڭ سوتتىڭ الدىندا «پۋتين ءبىزدى قورعا، قازاقستانعا اسكەر كىرگىز!» دەپ پلاكات ۇستاعان ءبىر توپ ادام شىقسا ونى رەسەيلىك ارنالار، رەسەيشىل كتك مەن «ەۋرازيا» بىردەن قاعىپ اكەتەدى. ارتى ۇلكەن داۋعا اينالۋى دا عاجاپ ەمەس. مۇنداي جاعدايدا ءبىزدىڭ بيلىك ىعىپ قالماي ما؟ ماسەلە وسىندا.
قورقىنىشتىسى، بۇل ىستەن كرەمل حاباردار. تەرگەۋ ىسىنە وسىنداعى رەسەي ەلشىلىگى قىسىم جاساپ جاتىر. ال تايچيبەكوۆكە جاقتاسىپ وتىرعاندار رەسەي ەلشىلىگىمەن تىعىز جۇمىس ىستەيدى.
مىنانى ءتۇسىنۋ كەرەك، بۇل انشەيىن تايچيبەكوۆ پەن يسايەۆانىڭ اراسىنداعى ارازدىق ەمەس. بۇل رەسەيشىل جۋرناليستەرگە، كرەملدىڭ ءقاۋىپتى يدەولوگياسىنا قارسى كۇرەس.
اڭگىمەلەسكەن، دۋمان بىقاي
