مينيسترلەر مەن اكىمدەر باستاعان مەملەكەتتىك قىزمەتكەرلەر بۇدان بىلاي سۋرەتكە، ۆيدەوعا ءتۇسىرۋ، دىبىس جازۋ فۋنكسيالارى مەن عالامتورعا قوسىلۋ مۇمكىندىگى بار گادجەتتەردى جۇمىس بارىسىندا پايدالانا المايدى. تەك قوڭىراۋ شالىپ، حات-حابار الماسۋعا مۇمكىندىك بەرەتىن قاراپايىم فۋنكسيالى ۇيالى تەلەفونداردى قولدانۋعا رۇقسات. بۇل – قىزمەتتىك اقپاراتتاردىڭ الەۋمەتتىك جەلىلەر ارقىلى تارالىپ كەتۋىنە توسقاۋىل قويۋدىڭ امالى. زاماناۋي قۇرىلعى كۇندەلىكتى ءومىردىڭ اجىراماس بولىگىنە اينالعان ۋاقىتتا مۇنداي تىيىم قانشالىقتى قيسىندى؟
مەملەكەتتىك ورگانداردىڭ عيماراتىندا سمارتفون قولدانۋعا تىيىم سالۋ جايلى پرەمەر-مينيستردىڭ كەڭسەسىنەن شىققان قىزمەتتىك حات اۋەلى WhatsApp مەسسەندجەرى ارقىلى ەلىمىزدىڭ تۇكپىر-تۇكپىرىنە تارادى. وندا بۇل شارانىڭ مەملەكەتتىك قىزمەتكەرلەردىڭ ۇيالى قۇرىلعىلاردى قىزمەتتىك ماقساتتا بەلسەندى تۇردە قولدانۋى مەن قىزمەتتىك مالىمەتتەردىڭ WhatsApp ارقىلى تاراۋ دەرەكتەرىنىڭ جيىلەۋىنە بايلانىستى قابىلدانعانى جازىلعان. تالاپ 24 ناۋرىزدان باستاپ كۇشىنە ەنەتىنى كورسەتىلگەن قۇجاتتى باستاپقىدا جۇرت جەلى قولدانۋشىلارىنىڭ قالجىڭى دەپ ءتۇسىنىپ، اسا ءمان بەرگەن جوق. قولدان-قولعا تاراپ كەتكەن قىزمەتتىك حاتتىڭ ءتۇپنۇسقا ەكەنىن ۇكىمەت مۇشەلەرى راستاعاننان كەيىن عانا كوپشىلىك ونىڭ مازمۇنىنا ءجىتى زەر سالدى.
سەنات وتىرىسىنىڭ ۇزىلىسىندە تىلشىلەر مينيسترلەردى ساۋالدىڭ استىنا الدى. ق ر دەنساۋلىق ساقتاۋ جانە الەۋمەتتىك دامۋ ءمينيسترى تامارا دۇيسەنوۆا جاڭا تالاپتى قولدايتىنىن جەتكىزدى. «بۇل الەمنىڭ كوپتەگەن مەملەكەتىندە تارالعان تاجىريبە. بۇعان قالىپتى جاعداي رەتىندە قاراعان ءجون دەپ ويلايمىن. بۇل تەلەفوندى قولدانبايمىز دەگەن ءسوز ەمەس قوي. مەملەكەتتىك ورگاندارعا كىرۋ كەزىندە ەرەجەدە كورسەتىلگەن ۇيالى تەلەفوندار ارنايى ورىندا قالدىرىلۋى كەرەك، ال شىعار كەزدە قايتادان الىپ، قولدانا بەرەسىڭ. ءبىز بارلىق جاعدايدا پلانشەت قولداندىق، ۇكىمەت وتىرىسىنا دا سونىمەن باردىق. بۇل قۇرىلعىلاردا وتىرىستا قانداي ماسەلەلەردىڭ تالقىلاناتىنى كورسەتىلگەن. ءبىز ولاردى تەك ۇكىمەت وتىرىسىندا قولدانامىز، مۇنداي پلانشەتتى قولدانۋعا رۇقسات بەرىلگەن»، – دەدى ت.دۇيسەنوۆا.
«اقىلدى» تەلەفونداردى قولدانۋعا تىيىم سالىنۋىن ىشكى ىستەر ءمينيسترى قالمۇحانبەت قاسىموۆ تا قۋاتتادى. «كۇزەت قىزمەتى بار ورىندا بۇل بۇيرىق مىندەتتى تۇردە ورىندالادى. بىزدىكى جەدەل قىزمەت. بىزدە كوپ مالىمەتتەر قۇپيا. ولاردى سىرتقا تاراتۋعا رۇقسات جوق. سوندىقتان ءوز جينالىستارىمىزدا مۇنداي قۇرالداردى پايدالانعان ەمەسپىز»، – دەدى مينيستر. ءسوزىنىڭ اقيقات ەكەنىنە تىلشىلەردىڭ كوزىن جەتكىزۋ ءۇشىن ق.قاسىموۆ قالتاسىنان باتىرمالى، قاراپايىم فۋنكسيالى «Nokia» تەلەفونىن شىعارىپ كورسەتتى. بۇل قۇرىلعىنى 10 جىلدان بەرى قولدانىپ كەلە جاتقانىن ايتتى.
كوپتىڭ «كوزايىمىنا» اينالعان قۇجاتتار
اقپارات قۇرالدارى بۇل شەكتەۋدى استانالىق ستۋدەنت ەراسىل اۋباكىروۆتىڭ ءمايىتى بەينەلەنگەن سۋرەتتەردىڭ WhatsApp قوسىمشاسى ارقىلى تارالىپ كەتۋىمەن بايلانىستىرعان ەدى. الايدا مۇنداي كەلەڭسىز جايتتاردىڭ سوڭى جاقسىلىقپەن اياقتالمايتىنىن، ونى سۋرەتكە تۇسىرگەن قىزمەتكەر جازالانعانىن ايتقان مينيستر قالمۇحانبەت قاسىموۆ بۇل جاڭا ەرەجەنىڭ اتالعان وقيعاعا قاتىسى جوق ەكەندىگىن جەتكىزدى. «ۇيالى تەلەفون قولدانۋدى شەكتەۋدىڭ بۇل قايعىلى جاعدايعا قاتىسى جوق. ءبىزدىڭ قىزمەتكەرىمىز قىزمەت ورنىندا قولدانۋعا بولمايتىن قۇرىلعىنى قولدانعانعانى كەلەڭسىز جايت بولدى. ول ءوز باسشىسىنا اقپاراتتى جەدەل حابارلايمىن دەپ، وقيعا ورنىن سۋرەتكە ءتۇسىرىپ الىپ، ونى كوپكە قولجەتىمدى بايلانىس قۇرالى ارقىلى جونەلتكەن. ءتارتىپتى ورەسكەل بۇزعان قىزمەتكەرلەر ءتيىستى جازاسىن الدى جانە مۇنداي جاعداي بۇدان بىلاي قايتالانباس ءۇشىن قاجەتتى شارالاردى قولعا الدىق»، – دەپ ءتۇسىندىردى ۆەدومستۆو باسشىسى.
سوڭعى ۋاقىتتا مەملەكەتتىك ورگان وكىلدەرىنىڭ قولى قويىلىپ، ءمورى باسىلعان بىرنەشە قىزمەتتىك قۇجات الەۋمەتتىك جەلىلەر ارقىلى كوپتىڭ نازارىنا ىلىكتى. سونىڭ ءبىرى – ەلباسى نۇرسۇلتان نازاربايەۆتىڭ شارتسىز بازالىق كىرىستى ەنگىزۋ مۇمكىندىگىن قاراستىرۋ تۋرالى ۇكىمەت باسشىسىنا بەرگەن جەكە تاپسىرماسى. جەلى قولدانۋشىلارىنىڭ ءبىر توبى قۇجاتتىڭ ءتۇپنۇسقا ەكەنىنە سەنىڭكىرەمەسە، قىزمەتتىك حاتتىڭ مەملەكەت باسشىسىنىڭ جۇمىس ۇستەلىنەن شىققانىنا ءشۇباسىز سەنگەن ەكىنشى توپ ونىڭ مازمۇنىن تالقىلاۋعا كىرىسىپ كەتتى.
سونداي-اق، جۋىردا عالامتوردا استانا قالاسى اكىمى ادىلبەك جاقسىبەكوۆتىڭ ءنۇرالى الييەۆتى اكىمنىڭ ورىنباسارى قىزمەتىنەن بوساتۋ تۋرالى وكىمىنىڭ ۇيالى تەلەفونمەن تۇسىرىلگەن سۋرەتى تارادى. بەلگىلى حوككەيشى فادەيەۆتىڭ ايەلىنىڭ ءولىمىن تەرگەۋ مالىمەتتەرىنىڭ بۇكىلالەمدىك جەلى ارقىلى كوپتىڭ «كوزايىمىنا» اينالۋى دا تىلدىق قامتاماسىز ەتۋ باسقارماسى عانا ەمەس، بۇكىل مەملەكەتتىك ورگاندار قىزمەتىنە سىن بولدى. سوندىقتان مەملەكەتتىك مەكەمەلەردە بەينە جانە اۋديوجازبالار جاساۋعا، عالامتورعا قوسىلۋعا مۇمكىندىك بەرەتىن ۇيالى تەلەفونداردى قولدانۋعا تىيىم سالىنۋىن ماجبۇرلىكتەن تۋعان شارا دەپ تۇسىنۋگە بولادى.
«شەنەۋنىكتەر اقپاراتتىڭ جاريالىلىعىنان قورقادى»
مەملەكەتتىك ورگانداردىڭ كىرەبەرىسىنە سمارتفون ساقتاۋعا ارنالعان ارنايى جاشىكتەر ءالى تولىق ورناتىلعان جوق. 24 ناۋرىزدا كۇشىنە ەنۋى ءتيىس ەرەجەنى ورىنداۋعا ۇكىمەت مۇشەلەرىنىڭ ءوزى اسىعار ەمەس. ماسەلەن، ق ر ءبىلىم جانە عىلىم مينيسترلىگىندەگىلەر ءوز عيماراتتارىندا بۇل تىيىم ءساۋىردىڭ باسىنان باستاپ ەنگىزىلەتىنىن ايتتى. ق ر ۇلتتىق ەكونوميكا مينيسترلىگى مەن ق ر دەنساۋلىق ساقتاۋ جانە الەۋمەتتىك دامۋ مينيسترلىگى دە جاڭا تالاپتى ورىنداۋعا كىرىسە قويماعان. بۇل ۆەدومستۆو ءوز قىزمەتكەرلەرىنىڭ سمارتفون قولدانۋىن 4 ساۋىردەن باستاپ شەكتەمەك.
ايتپاقشى، قازاقستاننىڭ مەملەكەتتىك مەكەمەلەرىندە سمارتفون جانە وزگە گادجەتتەردى پايدالانۋعا تىيىم سالىناتىنى جونىندە اقپارات قۇلاعى تۇرىك شەتەلدىك جۋرناليستەردىڭ دە نازارىنا بىردەن ىلىككەن. وتكەن اپتادا سينگاپۋردىڭ Channel NewsAsia سايتى: «باسپاسوزدە جاريالانىپ كەتكەن الدەبىر مەملەكەتتىك قۇجاتقا سايكەس، 24 ناۋرىزدان باستاپ قازاقستاندا پوليسەيلەر مەن مەملەكەتتىك قىزمەتشىلەردىڭ جۇمىس ورنىندا سمارتفون پايدالانۋىنا تىيىم سالىنۋى مۇمكىن» دەپ جازدى. فرانسيانىڭ AFP اگەنتتىگىنە سىلتەمە جاساعان اتالمىش سايت «بىزگە كوپ ۇزاماي سمارتفوندارىڭدى عيماراتقا كىرە بەرىستە قالدىراسىڭدار دەپ ايتتى، ءبىراق ونداي ەرەجە ازىرشە كۇشىنە ەنگەن جوق» دەگەن قازاقستاندىق مەملەكەتتىك قىزمەتشىلەردىڭ ءبىرىنىڭ ءسوزىن كەلتىرگەن. سينگاپۋرلىق سايت وتاندىق اقپارات قۇرالدارىنىڭ بىرىندە جاريالانعان قوعام قايراتكەرى مۇرات ابەنوۆتىڭ پىكىرىن دە جاريالاپتى. ول مەملەكەتتىك قىزمەتشىلەردىڭ ەندى «سمارتفونىن شۇلىعىنا تىعىپ الىپ جۇرەتىنىن»، ال سمارتفون قىزمەتشىلەرگە ساپارعا شىعار الدىندا اۋا رايى بولجامىن بىلۋدەن باستاپ، سوزدەردى ورىسشادان قازاقشاعا اۋدارۋعا دەيىنگى قاراپايىم نارسەلەر ءۇشىن قاجەت ەكەنىن ايتقان.مۇرات ابەنوۆ بۇل تىيىمدى جاپپاي ەمەس، تەك قۇپيا اقپاراتپەن جۇمىس ىستەيتىن ادامدارعا قاتىستى عانا ەنگىزۋدى ۇسىنعان.
ال ساياساتتانۋشى دوسىم ساتبايەۆتىڭ پىكىرىنشە، حالىق الدىندا ءاربىر ىسىنە ەسەپ بەرۋى ءتيىس مەملەكەتتىك قىزمەتكەرلەر سمارتفون قولدانىسىن شەكتەۋ ارقىلى ءوز كاسىبى مەن وعان بايلانىستى اقپاراتتىڭ بارلىعىن ودان سايىن جاسىرىن ەتپەك. «ءبىزدىڭ شەنەۋنىكتەر ءۇشىن ءوز جۇمىسىنا قاتىستىنىڭ بارلىعى قۇپيا. ال شىندىعىندا ولار جالدانعان مەنەدجەرلەر. ياعني، نە ىستەگەنى، ونى قالاي جاساپ، قانشا اقشا جۇمساعاندارى تۋرالى حالىققا ەسەپ بەرىپ وتىرۋلارى ءتيىس. ءبىرىنشى كەزەكتە ولار قۇپيا اقپاراتتىڭ تارالىپ كەتۋىنەن ەمەس، ءوز قىزمەتىنە قاتىستى ارتىق اقپاراتتىڭ جاريالىلىعىنان قورقادى»، – دەيدى ساياساتتانۋشى.
كورشىلەردىڭ قىزمەتتىك قۇپياسى قۇلىپتاۋلى ما؟
جۇمىس بارىسىندا تەلەفونعا تەلمىرىپ، ۋاقىتىنىڭ كوبىن الەۋمەتتىك جەلىلەردە ولتىرەتىن، سول ارقىلى ۇجىمدىق ەڭبەكتىڭ ونىمدىلىگىنە كەدەرگى كەلتىرەتىن قىزمەتكەرلەردىڭ كوبەيۋ سالدارىنان الەمنىڭ كوپ ەلى مەملەكەتتىك مەكەمەلەردە گادجەتتەر قولدانۋعا تىيىم سالا باستادى. اتاپ ايتار بولساق، وتكەن جىلدىڭ كۇزىندە برازيليانىڭ ريو-دە-جانەيرو قالاسىنىڭ بيىلىگى اسكەري پوليسياعا سمارتفون مەن پلانشەت قولدانۋعا تىيىم سالدى. ءقازىر برازيليالىق ساقشىلار قىزمەت بارىسىندا WھatsApp جانە وزگە دە الەۋمەتتىك جەلىلەردى قولدانا المايدى. ەرەجە بويىنشا اتالعان قۇرالداردى قولدانعان وفيسەرلەر مەن ساربازدار زاڭ ءتارتىبىن بۇزدى دەپ سانالىپ، جازاعا تارتىلادى. سوندىقتان اسكەري پوليسيا قىزمەتكەرلەرى بايلانىس جاساۋ ءۇشىن تەك قىزمەتتىك راسيانى پايدالانادى.
2014 جىلدان باستاپ گەرمانيادا دا مەملەكەتتىك قىزمەتكەرلەردىڭ جۇمىس ۋاقىتىندا ۇيالى تەلەفون قولدانۋىنا تىيىم سالىنعان. سول جىلى ءازىربايجان پارلامەنتىنىڭ عيماراتىندا دا ۇيالى تەلەفون قولدانىسىنا شەكتەۋ قويىلدى. ميللي مەدجليستىڭ قىزمەتكەرلەرى عانا ەمەس، وندا كەلۋشى وزگە ادامدار دا عيماراتتىڭ كىرەبەرىسىنە قالتا تەلەفوندارىن تاستاپ كەتۋگە مىندەتتى. تىيىم تەك سمارتفوندارعا عانا قاتىستى ەمەس، ءازىربايجان پارلامەنتى عيماراتىنا فوتو-ۆيدەوكامەرالار، زاماناۋي فۋنكسيالارمەن جابدىقتالماعان قاراپايىم قۇرىلعىلاردى الىپ كىرۋگە دە رۇقسات جوق.
2015 جىلدىڭ جەلتوقسانىندا سمارتفوندار قولدانۋعا تىيىم سالۋ ماسەلەسى رەسەيدىڭ مەملەكەتتىك دۋماسىندا دا تالقىلاندى. «سپراۆەدليۆايا روسسيا» پارتياسىنىڭ دەپۋتاتى دميتريي گوروۆسوۆ مەملەكەتتىك دۋمانىڭ جابىق شارالارى كەزىندە پارلامەنت مۇشەلەرىنىڭ ۇيالى تەلەفوندار مەن پلانشەتتەردى پايدالانۋىن شەكتەۋدى ۇسىندى. دەپۋتاتتىڭ مۇنداي ۇسىنىس جاساۋىنا رەسەي قورعانىس ءمينيسترى سەرگەي شويگۋدىڭ قاتىسۋىمەن وتكەن ۇكىمەت ساعاتى سەبەپ بولعان. جيىن باستالماس بۇرىن ۇيالى تەلەفونداردى جيناپ الۋ شاراسى ۇيىمداستىرىلعانىنا قاراماستان، ماڭىزدى جينالىس كەزىندە ارىپتەستەرىنىڭ كوپشىلىگى سمارتفونعا تەلمىرىپ وتىرعانى دەپۋتاتتىڭ نارازىلىعىن تۋدىردى.
«مەن پارلامەنت دەپۋتاتتارىنىڭ گادجەتتەرمەن، اسىرەسە، iphone جانە ipad قولدانۋىنا تىيىم سالاتىن زاڭ جوباسىن دۋمانىڭ قاراۋىنا ۇسىنامىن»، – دەدى دميتريي گوروۆسوۆ. تاعى دا دەپ وتىرعانى، ول دەپۋتاتتاردىڭ ۇيالى تەلەفون قولدانۋىن رەتتەۋ قاجەتتىگىن بۇعان دەيىن دە كوتەرگەن بولاتىن. سونىمەن قاتار، وتكەن جىلدىڭ قازانىندا رەسەي كوممۋنيستىك پارتياسىنىڭ دەپۋتاتى ۆاديم سولوۆيەۆ پەن «زاششيتيم روسسيۋ» قوعامدىق ۇيىمىنىڭ باسشىسى ميحايل مارچەنكو قىزمەتتىك اقپارات شەتەلدىك بارلاۋ قىزمەتتەرىنىڭ قولىنا تۇسپەس ءۇشىن مەملەكەتتىك قىزمەتكەرلەردىڭ شەتەلدىك ينتەرنەت-سەرۆيستەردى پايدالانۋىنا تىيىم سالاتىن زاڭ جوباسىن مەملەكەتتىك دۋما قاراۋىنا تاپسىرعان بولاتىن.
رەسەيلىك دەپۋتاتتاردىڭ مەملەكەتتىك قۇپيالاردىڭ قاۋىپسىزدىگى ءۇشىن الاڭداۋى نەگىزسىز ەمەس. Infowatch ساراپتامالىق كومپانياسىنىڭ 2015 جىلدىڭ ءبىرىنشى جارتىسىنداعى ەسەبى بويىنشا رەسەي قىزمەتتىك اقپاراتتاردىڭ تاراپ كەتۋى جونىنەن اقش-تان كەيىنگى ەكىنشى ورىنعا شىققان بولاتىن. زەرتتەۋگە الىنعان مەرزىمدە الەم بويىنشا قۇپيا اقپاراتتاردىڭ عالامتور ارقىلى كوپكە تاراۋىنىڭ 723 وقيعاسى تىركەلگەن. بۇل كورسەتكىش 2014 جىلدىڭ ءدال وسى كەزەڭىمەن سالىستىرعاندا 10 پايىزعا ارتىق. 2015 جىلدىڭ ءبىرىنشى جارتىسىندا رەسەيلىك كومپانيالار مەن مەملەكەتتىك ۇيىمداردىڭ قىزمەتتىك قۇپيالارىنىڭ جەلىگە ءتۇسۋ دەرەگى 59 مارتە قايتالاندى. اتاپ ايتقاندا، متس، ۆتب 24، رجد، سوگاز سىندى ءىرى كومپانيالاردىڭ مالىمەتتەرى ينتەرنەت قولدانۋشىلارىنىڭ نازارىنا ۇسىنىلعان. تىركەلگەن كەلەڭسىز جاعدايلاردىڭ 65 پايىزىندا قىزمەتتىك قۇپيانىڭ كوپكە ءمالىم بولۋىنا زارداپ شەگۋشى مەكەمەنىڭ قىزمەتكەرلەرى كىنالى. ال حاكەرلىك شابۋىلداردىڭ ۇلەسى – 32 پايىز.
2014 جىلى رەسەيدىڭ ۆيسە-پرەمەرى اركاديا دۆوركوۆيچتىڭ سول جىلدىڭ ماۋسىم-شىلدە ايلارىنداعى حاتتارى جەلىدە تاراعان بولاتىن. «اەروەكسپرەسستىڭ» سانكت-پەتەربۋرگتەگى جوباسىن قارجىلاندىرۋ تۋرالى قىزمەتتىك اقپاراتتا رەسەي ۇكىمەتىنىڭ «پۋلكوۆو» اۋەجايىنان «بالتييسكايا» مەترو ستانساسىنا دەيىن جەتەتىن تارماقتىڭ قۇرىلىسىنا 14 ملرد رۋبل ءبولۋ مۇمكىندىگىن قاراستىرمايتىنى ايتىلعان. سونداي-اق، 2014 جىلى Shaltay Boltay بلوگىندا گوسدۋما دەپۋتاتى روبەرت شلەگەلدىڭ قىزمەتتىك جازبالارى جاريالاندى. كوپتىڭ كوزايىمىنا اينالعان ماتەريالداردا رەسەي مۇددەسى ءۇشىن اقپاراتتىق سوعىس اشۋعا قاجەتتى اۆتورلار توبىن قۇرۋ، شەتەلدىك باق-تا رەسەيدىڭ بەدەلىن كوتەرەتىن پىكىرلەردىڭ جاريالانۋىنا ىقپال ەتۋ جانە شەتەلدىك فيلمدەردىڭ پروكاتىن شەكتەۋ ماسەلەلەرى ءسوز بولعان.
رەسەي پرەمەرى دميتريي مەدۆەديەۆكە تيەسىلى دەپ كورسەتىلگەن gmail.com مەن yandex.ru-داعى اككاۋنتتاردىڭ جازبالارى دا ءقايسىبىر جىلى جەلىدە جاريا بولدى. وندا ۇكىمەت باسشىسى ءوزىنىڭ باسپا ءسوز حاتشىسى ناتاليا تيماكوۆا مەن ورىنباسارى اركاديي دۆوركوۆيچپەن Amazon.com. ينتەرنەت-دۇكەنىنەن ءساتسىز ساتىپ الىنعان Casio G-Shock ساعاتتارى جايلى سويلەسكەن. ىلە-شالا حاكەرلەر مەدۆەديەۆتىڭ Twitter-دەگى پاراقشاسىنا سۇعىن كىرىپ، «مەن قىزمەتىمنەن كەتەمىن. ۇكىمەتتىڭ ىستەپ وتىرعان جۇمىستارى ءۇشىن ۇيالامىن. كەشىرىڭىزدەر» دەپ جازىپ كەتكەن بولاتىن.
ازىرگە ءبىزدىڭ قۇپيا جالپاق الەمگە جاريا بولعان ەمەس. ايتسە دە، ەل ىشىندەگى ءدۇبىر مەن كۇبىرگە كوز تىگۋشى مەن قۇلاق تۇرۋشىلەر قاشان دا بولعان. قازاقستاننىڭ حالىقارالىق گەوساياسي ارەناداعى ورنى نىقتالىپ، سالماعى ارتقان سايىن ولاردىڭ قاراسى ءتىپتى كوبەيمەك. دەمەك، اقپاراتتىق قاۋىپسىزدىكتى كۇشەيتۋگە باعىتتالعان شارالاردى شالا اتقارۋعا قاقىمىز جوق.
انار لەپەسوۆا
دەرەككوزى: turkystan.kz
