اراعا ءبىر عاسىردان استام ۋاقىت سالىپ، 2022 جىلدىڭ ناۋرىز ايىنىڭ 16-شى جۇلدىزىندا كيەلى شاھاردا تاعى دا ەلەۋلى وقيعا ورىن الدى. 25 جىل بۇرىن وبلىس ستاتۋسىنان ايىرىلعان قالا، اباي وبلىسى بولىپ قايتا جاڭعىردى. ەلىمىزدىڭ پرەزيدەنتى قاسىم-جومارت توقايەۆ: «سەمەي ايماعىندا اباي وبلىسىن قۇرۋدى ۇسىنامىن. سەمەي قالاسى جاڭا وبلىستىڭ ورتالىعى بولادى. وسى ماسەلەنى ايماق تۇرعىندارى كوپتەن بەرى ايتىپ جۇرگەنىن بىلەمىن. ءقازىر ول جاقتا شەشىمىن تاپپاعان تۇيتكىلدەر از ەمەس» دەپ سەمەيلىكتەرگە ۇلكەن قۋانىش پەن ءۇمىت وتىن سىيلادى.
ءيا، سەمەي مىڭجىلدىق تاريحى بار قازاقيا جەرىندەگى كونە شاھاردىڭ ءبىرى. قالانىڭ قاق ورتاسىنان ەرتىس وزەنى ءبولىپ تۇرعانداي، كيەلى مەكەن وبلىس مارتەبەسىنەن ايىرىلعاننان كەيىن ءبىر كەزدەرى الاشتىڭ يگى جاقسىلارىنىڭ ءىزى قالعان جەردە ەكى ۇداي كۇي كەشۋدە. ءور رۋحىن جوعالتپاعان سەمەي، ءبىر ءسۇرىنىپ، ءبىر تۇرىپ، بولاشاققا ۇمىتپەن قارايدى. رۋحانيات پەن ونەردىڭ، مادەنيەتتىڭ ورداسى بولعان قالا ەل تاريحىندا الار ورنى ايرىقشا ەكەنىن بارشامىزعا ءمالىم.
ۇلتتىق ەليتا سەمەيدە شوعىرلاندى
سەمەيدىڭ الاشوردا اۆتونوميالى ۇكىمەتىنىڭ استاناسى بولعانى، شاھاردىڭ سول جاعالاۋى 10 جىل بويى، الاش قالاسى اتانعانى بەلگىلى. الاش وردا ۇكىمەتىن ورتا ازيا ايماعىنداعى ەڭ ىقپالدى، باستى ساياسي كۇشكە اينالدىرعان قازاق حالقىنىڭ «ۇلتتىق ساياسي ەليتاسى» سەمەيدە شوعىرلاندى. سوندىقتان دا، سەمەي دەگەندە، الاش ارىستارى بىردەن ويعا ورالادى. سەبەبى، الاش يدەياسىنىڭ التىن بەسىگى، اسىل وزەگى بولعان سەمەي قالاسىنىڭ XX ع. باسىنداعى ساياسي ىقپالى، ەكونوميكالىق بەلسەندىلىگى، ءومىر ءسۇرۋ ساپاسى وتە جوعارى ەدى. الاش ۇعىمىنداعى رۋحتىق، اسقاقتىق، ورلىك حالىق بۇقاراسىن ءدۇر سىلكىندىرىپ، تاريحي ءۇردىستىڭ جاڭعىرۋى مەن دامۋىن جەدەلدەتە ءتۇستى. قازاقتىڭ اسا كورنەكتى جازۋشىسى، دراماتۋرگ جۇسىپبەك ايماۋىتوۆ: «سەمەي – ءبىر گۋبەرنيا ەلدىڭ ميى. اقىل-ويدىڭ تابىسى سەمەيدە. سەمەي – ءبىر گۋبەرنيا ەلدىڭ جۇرەگى. سەمەي بۇلكىلدەسە، ءبىر گۋبەرنيا ەل بۇلكىلدەيدى.»دەپ ءادىل باعاسىن بەرگەن. سودان بەرى سەمەي – ۇلت ساياساتىنىڭ كىندىگىن كەسكەن بىرەگەي قالا بولىپ سانالادى.
سەمەي رۋحانياتتىڭ قاينار كوزى
قازاقستانداعى كونە مۋزەيلەردىڭ ءبىرى – سەمەيدىڭ وبلىستىق تاريحي-ولكەتانۋ مۋزەيى 1883 جىلى ساياسي جەر اۋدارىلعان ورىس دەموكراتتارى ە.پ. ميحاەليس، م.ي. دولگوپولوۆ، پ. د. لوبانوۆسكيي جانە قازاق حالقىنىڭ ۇلى اقىنى اباي قۇنانباي ۇلىنىڭ باستاماسىمەن قۇرىلعان بولاتىن.1917 جىلدىڭ كۇز ايىندا تومسك قالاسىندا وتكەن ءسىبىر اۆتونوميستەرىنىڭ سەزىنە قاتىسىپ قايتقان ءاليحان بوكەيحاندى سەمەي جۇرتشىلىعى الدىمەن بۇرىنعى وبلىس گۋبەرناتورىنىڭ ءۇيى، قازىرگى سەمەي تاريحي-ولكەتانۋ مۇراجايى عيماراتىندا قۇشاق جايا كارسى الادى.
ول ۋاقىتتا بۇل عيمارات – «بوستاندىق ءۇيى» بولىپ اتالعان ەكەن. 1917 جىلدىڭ ءساۋىر ايىندا بوستاندىق ءۇيى دەپ اتالاتىن بۇل عيماراتتا سەمەي قازاقتارىنىڭ تۇڭعىش وبلىستىق سەزى وتەدى. وندا قازاق اۆتونومياسى تۋرالى ماسەلە تۇڭعىش رەت كوتەرىلىپ، ۇلتتىق مەملەكەتىمىزدى قۇرۋ جونىندە شەشىم قابىلدانادى. مىنە، وسى جيىندا عۇلاما اقىن شاكارىم قۇدايبەردى ۇلى سەزد دەلەگاتتارىن قۇتتىقتاپ، ءسوز سويلەيدى. سونىمەن قاتار 1883 جىلى سەمەي شاھارىندا قوعامدىق كىتاپحانا اشىلدى. بۇل رۋحاني وردادان ابايدىڭ ورىس دوستارىنان باستاپ، الاش زيالىلارىنىڭ ءبىر توپ شوعىرى سۋسىنداپ وتكەن. ابايدىڭ الەمدىك ادەبيەت شىعارمالارىمەن تانىس بولۋىنا ۇلكەن ىقپال ەتكەن دە وسى سەمەي وبلىستىق كىتاپحاناسىنىڭ اشىلۋى ەدى.
سەمەي – الاشتىڭ جۇرەگى. قالادا عاسىردان اساتىن تاريحى بار عيماراتتار كوپ. سولاردىڭ ءبىرى 1903 جىلى ىرگەتاسى قالانعان ەلىمىزدە العاش اشىلعان مۇعالىمدەردى دايارلايتىن وقۋ ورداسى. قاراشاڭىراقتا زامانىمىزدىڭ زاڭعار جازۋشىسى مۇحتار اۋەزوۆ، الاش ارىسى، دراماتۋرگ جۇسىپبەك ايماۋىتوۆ، قازاق كسر عىلىم اكادەمياسىنىڭ تۇڭعىش پرەزيدەنتى قانىش ساتپايەۆ، الكەي مارعۇلان، قازاق ونەرىنىڭ شوقتىعى بيىك تۇلعاسى،بەلگىلى رەجيسسەر، اكتەر شاكەن ايمانوۆ سىندى ۇلت زيالىلارى ءبىلىم الىپ، اعارتۋشىلىق، قايراتكەرلىك، جازۋشىلىق، عالىمدىق قادامدارىن باستادى.
قازاقتىڭ تالانتتى جاستارى وقىعان سەمەي مۇعالىمدەر سەمينارياسى ءقازىر مۇحتار اۋەزوۆ اتىمەن اتالاتىن پەدوگوگيكالىق كوللەدج زامانعا ساي جوندەلگەن، الاش ارىستارىنىڭ ەسىمىممەن اتالاتىن اۋديتوريالاردا جاستار ءبىلىم نارىمەن سۋسىنداپ ءجۇر. قازاقستانداعى ءىرى مادەني ورتالىقتىڭ ءبىرى، ەلىمىزدىڭ تاريحىنداعى تۇڭعىش ادەبي مۇراجاي، الاشتىڭ رۋحاني استاناسىنداعى رۋحانياتتىڭ ورداسى اباي مۇراجايى. زامانىمىزدىڭ زاڭعار جازۋشىسى مۇحتار اۋەزوۆتىڭ ۇسىنىسى بويىنشا حاكىمنىڭ 95 جىلدىق مەرەيتويى قارساڭىندا 1940 جىلى اشىلدى.
بۇگىندە ابايدىڭ مەملەكەتتىك تاريحي جانە ادەبي-مەموريالدىق قورىق-مۇراجايىنىڭ قورىندا اقىننىڭ وزىنە جانە اينالاسىنداعى جاندارعا قاتىستى 20 مىڭنان استام قۇندى جادىگەرلەر بار. اباي قۇنانباي ۇلىنىڭ 175 جىلدىق مەرەيتويىنا وراي مۋزەي كۇردەلى جوندەۋدەن ءوتىپ، زاماناۋي قۇرىلعىلارمەن جابدىقتالدى.
سەمەي رۋحانياتتىڭ ورداسى دەپ تەگىن ايتىلماعان.
ءسوزىمنىڭ دالەلى رەتىندە قازاق جەرىندە اباي قۇنانباي ۇلىنىڭ قايتىس بولۋىنا ون جىل تولۋىنا وراي قازاق قىزدارىنان شىققان ۇستاز، ەتنوگراف، اۋدارماشى، جۋرناليست ءنازيپا قۇلجانوۆا 1914 جىلى 26 قاڭتاردا ادەبي كەش ۇيىمداستىردى.
سول تۇستاعى قازاق حالقىنىڭ مادەني ومىرىندە ەلەۋلى ورىن الدى. 1920 جىلى قازاقستاندا ەڭ العاش ارحيۆ سەمەي قالاسىندا اشىلدى. 1920- جىلى 29- ناۋرىزدا ەلىمىزدە العاشقىلاردىڭ ءبىرى بولىپ اشىلعان مۇراعات، بارلىق ۆەدومستۆولىق مەكەمەلەرمەن تىعىز قارىم-قاتىناس ورناتقان.
ارحيۆتە «الاش» زيالىلارىنا قاتىستى قۇندى مالىمەتتەر، 20 عاسىردا جاريالانعان مەرزىمدىك باسىلىمدار، ءتۇرلى سالالىق مەكەمەلەردىڭ ءىس-قاعازدارى، ستاتيستيكالىق ماعلۇماتتار رەت-رەتىمەن بەلگىلەنىپ، ساقتالعان. مىڭداعان قور جيناعى – سەمەيدىڭ ەرتىس ءوڭىرى تاريحىنان سىر شەرتىپ، ولكەمىزدىڭ الەۋمەتتىك دامۋىن، سەمەي قالاسىنىڭ قازاقستانداعى ءىرى ونەركاسىپ جانە مادەني ورتالىعىنا اينالعانىن كورسەتەدى.
بۇگىنگى تاڭدا بارلىق قۇندى دەرەكتەر زامان تالابىنا ساي ساندىق نۇسقاعا كوشىرىلۋدە. قازاقستانداعى تۇڭعىش تەلەگرافتا سەمەيدە اشىلعان. 1918 جىلى 20 ناۋرىزدا «الاشوردا» ءتوراعاسى ءاليحان بوكەيحاننىڭ تاپسىرۋىمەن حالەل عابباسوۆ اۆتونوميا قۇرۋ جونىندە سەمەيدەن تەلەگراف ارقىلى ستالينمەن كەلىسسوز جۇرگىزگەنى تاريحتان ءمالىم.
ەجەلدەن ونەر مەن مادەنيەتتىڭ ورداسى، ۇلتتىق ساياسي قوزعالىستىڭ ورتالىعى بولعان سەمەيدەگى اباي اتىنداعى قازاق مۋزىكالى-دراما تەاترى بۇكىل قازاق تەاترى ونەرىنىڭ قاراشاڭىراعى بولىپ سانالادى. وعان دالەل، 1917 جىلى مۇحتار اۋەزوۆتىڭ باسشىلىعىمەن «ويقۇدىق» جايلاۋىندا قويىلعان «ەڭلىك-كەبەك» پەساسى قازاق ەلىندەگى جاڭا ونەردىڭ تۇساۋكەسەرى بولدى.
1920 جىلدارى قۇرامىنا ايگىلى امىرە، يسا، جۇمات، قاليبەك سىندى مايتالمان ونەر يەلەرىن توپتاستىرعان «ەس-ايماق» تەاترى، تەك 1934 جىلى عانا رەسمي تۇردە بەكىتىلدى. ەلىمىزدە العاشقى كيەلى مەكەن سەمەيدە سيرك ونەرى باستاۋ العان دەسەدى. جاۋرىنى جەرگە تيمەگەن، وراسان كۇشتىڭ يەسى اتاقتى قاجىمۇقان ونەر كورسەتىپ، ەرتىس جاعاسىنداعى تۇرعىندارعا كەرەمەت كەش سيلاعان ەكەن. حح عاسىردىڭ باسىندا شاھاردا جۇزدەگەن ادامدار پالۋانداردىڭ، اۋىر سالماق كوتەرەتىن الىپ كۇش يەلەرىن، تاڭعاجايىپ قيمىل-ارەكەت جاساۋشىلاردىڭ ونەرىن تاماشالاعان. ال 1914 جىلى ت سەمەي گۋبەرنياسىنىڭ ابسوليۋتتىك چەمپيونى اتاعىنا تۇڭعىش رەت بىرىنشىلىك ءوتتى.
سەمەي رۋحى بيىك، الاششىل ازاماتتاردىڭ كىندىك قانى تامعان كيەلى جەردە قازاق ادەبيەتىنىڭ ابايتانۋ مەكتەبىنىڭ نەگىزىن قالاۋشىلاردىڭ ءبىرى، اقىن،جازۋشى، بەلگىلى عالىم، الاشتىڭ سوڭعى تۇياعى قايىم مۇحامەدحانوۆ. 1943 جىلى قازاق كەڭەس سوسياليستىك رەسپۋبليكاسىنىڭ مەملەكەتتىك ءانۇرانىن جازۋعا بايقاۋ جاريالانادى.
ناتيجەسىندە 27 جاستاعى الاششىل ازامات قايىمنىڭ ءماتىنى قابىلدانىپ، كەڭەستىك قازاق ەلىنىڭ تۇڭعىش ءان ۇرانىنىڭ اۆتورى اتانىپ، 1943-1992 جىلدار ارالىعىندا ەلىمىزدە شىرقالدى.
سەمەي – كيەلى مەكەن
سەمەي مەن الاش ەگىز ۇعىم. كونە تۇركىلەرگە جاتاتىن سارى ۇيعىرلار تايپاسىنىڭ تىلىندە «سەمەي» ءسوزى «كيەلى مەكەن» دەگەن ماعىنانى بىلدىرسە، «الاش» ءسوزى تۇركى تىلىندە باۋىرلاس، قانداس دەگەن ۇعىمدا.
دەمەك حح عاسىردىڭ باسىندا كيەلى شاھاردا الاش ارىستارى ءبىر مۇددە، ءبىپ ماقسات جولىندا بىرىگىپ، بوستاندىق پەن تاۋەلسىزدىكتىڭ تۋى سەمەيدە تىگىلدى.
سەمەي قالاسى-ۇلتتىق رۋحانياتىمىز بەن مادەنيەتىمىزدىڭ، ادەبيەتپەن ونەردىڭ ورداسى. قازاق حالقىنىڭ رۋحاني دامۋىنا ولشەۋسىز ۇلەس قوسقان قايەتتى مەكەن.
ولجاس سۇلەيمەنوۆ، اقىن، قازاقستاننىڭ حالىق جازۋشىسى:
"سەمەي ادام سەنگىسىز قيىندىقتارعا تاپ بولدى”
ريەۆوليۋسياعا دەيىن سەمەي قازاق دالاسىنىڭ باس قالاسى بولدى. سول كەزدەگى ينتەلەگەنسيا وكىلدەرى وسى شاھارعا جينالدى. الىپتار تۋعان ولكە قازاق اقىل-ويىنىڭ ورداسى ەدى. الاشوردانىڭ وكىلدەرى، سەمەي شاھارىن بولاشاقتا قازاقستاننىڭ استاناسى بولسا ەكەن دەگەن ارمانى بولعانىن جاسىرا المايمىز. الايدا ۋاقىت وتە كەلە سەمەي جەرى ادام سەنگىزسىز قيىندىقتارعا تاپ بولدى.
قازاق ەلى ءۇشىن كيەلى مەكەندە 40 جىل قايعى-قاسىرەت الىپ كەلگەن يادرولىق قارۋدىڭ سىناق الاڭىنا اينالدى. زيانىن سوزبەن ايتىپ جەتكىزۋ وتە قيىن. وسى زۇلماتتى توقتاتۋ ءۇشىن ەل بولىپ “نيەۆادا-سەمەي” انتيادرولىق قوزعالىسىن قۇردىق.
ماسكەۋ قالاسىندا سىناقتاردىڭ ادام ومىرىنە، قورشاعان ورتاعا وراسان زور زاردابىن ايتا كەلە، ليەۆ تولستوي ءومىر سۇرگەن ياسنايا پوليانا ورىس حالقى ءۇشىن قانداي قىمبات بولسا، الىپتار دۇنيەگە كەلگەن قازاق ءۇشىن دە سەمەي دە رۋحانياتتىڭ ورداسى ەكەنىن تىلگە تيەك ەتتىم. مىنە وسىنداي جەردە يادرولىق قارۋدى سىناۋ، پوليگون جاساۋ بۇل ۇلتقا، مادەنيەتىمىزگە، تاريحىمىزعا دەگەن قۇرمەتسىزدىك دەپ جەتكىزدىم.
ءيا، سەمەي يادرولىق پوليگونى جابىلعاندا، قالا وبلىس ورتالىعى بولاتىن. ءقازىر اۋدان سياقتى. بۇل قانداي پروگەسس؟ ءۇش جىل بۇرىن سەمەيدە بولدىم. جايقالىپ تۇرعان شاھاردى كورمەدىم.
حالىقتىڭ كوڭىل كۇيىدە تۇسكەن. ءبىزدىڭ رۋحاني استانامىز ەمەس پە. قالانىڭ ماڭىزدىلىعىن جوعالتپاي، قالپىنا كەلتىرىپ، تاريحي ستاتۋس مارتەبەسىن بەكىتۋ كەرەكپىز. تاريحي ادىلدىك ورنادى. سەمەيدەي شاھاردىڭ ءقادىرىن بىلەيىك. ەندى قالانىڭ بولاشاعى جارقىن بولسا ەكەن دەيمىن.
قۋانىش راحمەتوللا ۇلى
