– سايلاۋ – دەموكراتيانىڭ ماڭىزدى بەلگىسى، مىندەتتى اتريبۋتى عانا ەمەس، سونىمەن بىرگە ونىڭ قاجەتتى باستاپقى شارتى. بۇل حالىققا بيلىكتىڭ ناقتى كوزى رەتىندە ارەكەت ەتۋگە جانە ازاماتتىق قوعامعا بيلىكتى باسقارۋعا مۇمكىندىك بەرەتىن نەگىزگى ساياسي ينستيتۋت. بۇل ازاماتتارعا ازاماتتىق قاتىسۋ مەن ىنتىماق تانىتۋعا مۇمكىندىك بەرەتىن سايلاۋ. ءوزىنىڭ كونستيتۋسيالىق قۇقىعىن پايدالانا وتىرىپ، قازاقستاندىقتار وڭ وزگەرىستەرگە دەگەن ۇمىتتەرىن ءبىلدىرىپ، جاڭا وزگەرىستەردى قولدادى – دەيدى ساياساتتانۋشى.
2022 جىلدىڭ 20 قاراشاسى ەلىمىزدىڭ جاڭا تاريحىنا ماڭىزدى، تاريحي كۇن رەتىندە ەنەتىنى ءسوزسىز. حالىق ءوز بولاشاعى ءۇشىن داۋىس بەردى.
قازاقستاندىق سايلاۋشىنىڭ پورترەتى ەۆوليۋسيالىق وزگەرىستەرگە ۇشىراپ كەلەدى – سايلاۋشىلار بەلسەندى ءارى تالاپشىل بولا باستادى. ولار وزدەرىنىڭ سايلاۋ قۇقىقتارىن ءىس جۇزىندە بەلسەندى جۇزەگە اسىرۋعا دايىن. مۇنى ولار الدەقايدا جاقسى بىلەدى. تاجىريبەلى الەۋمەتتانۋشىلار باقىلاۋ ءادىسىن وتە جاقسى كورەدى.
مەن ءارتۇرلى تۇرمىستىق، كاسىبي، جەكە، ءتىپتى كەزدەيسوق كەزدەسكەن ءارتۇرلى ادامدارعا ءبىر اي بويى - «ءسىز سايلاۋعا باراسىز با؟» دەگەن سۇراقتى قويدىم. ەستىگەن جاۋابىم جالپى قوعامدىق پىكىردى كورسەتتى.
الايدا، ولار مىندەتتى تۇردە داۋىس بەرەمىن دەپ جاۋاپ بەرگەندەردىڭ اراسىندا بۇرىن ءارتۇرلى سەبەپپەن، ءتىپتى سايلاۋعا مۇلدە بارماعانىن ايتقان ادامداردىڭ پىكىرلەرى رەزونانس تۋدىردى. ولار بۇل جولى داۋىس بەرۋگە مىندەتتى تۇردە باراتىنىن بارلىق قازاقستاندىقتىڭ ءومىرىن لايىقتى ەتۋ ءۇشىن مىندەتتەمەلەر مەن جاۋاپكەرشىلىكتى ءوز موينىنا باتىل العان ادامعا – قاسىم-جومارت توقايەۆقا قولداۋ ءبىلدىرۋ نيەتىمەن ءتۇسىندىردى – دەيدى زارەما كاۋكەن قىزى.
ونىڭ سوزىنە قاراعاندا، وتكەن سايلاۋدىڭ ەرەكشەلىگى – ازاماتتاردىڭ ءوز پروبلەمالارى تۋرالى مالىمدەپ قانا قويماي، مەملەكەتپەن تولىققاندى ناتيجەلى ديالوگقا تۇسۋگە دەگەن سەنىمى مەن دايىندىعى.
بۇگىنگى تاڭدا ادامدار الداعى جەتى جىل قازاقستان تاريحىندا ۇزدىك بولا الادى دەگەن ۇلكەن ۇمىتپەن ءومىر ءسۇرىپ كەلەدى. ءار قازاقستاندىقتىڭ جۇرەگىندە توقايەۆتىڭ سايلاۋالدى باعدارلاماسى جاڭعىردى. ءبىزدىڭ قازاقستاننىڭ قانداي بولعانىن كورگىمىز كەلەدى جانە ەڭ باستىسى قانداي بولسا دا كوزقاراسىمىز سايكەس كەلەدى. «بۇرىن كەتكەن قاتەلىكتەر قايتالانباۋى ءۇشىن نە ىستەۋ كەرەك؟» دەگەن ساۋالدىڭ جاۋابىن ىزدەپ كورۋگە بولادى – دەيدى زارەما شاۋكەنوۆا.
ول بۇل سۇراقتىڭ جاۋابىن مەملەكەت باسشىسى سايلاۋدا داۋىس بەرگەننەن سوڭ، جۋرناليتەردىڭ ساۋالىنا جاۋاپ بەرۋ بارىسىندا ايتقانىن مىسال ەتتى.
– مەملەكەت باسشىسى داۋىس بەرگەننەن كەيىن جۋرناليستەر سۇراعىنا بىردەن جاۋاپ بەرە وتىرىپ، ساياسي قايتا جۇكتەۋدىڭ ءسوزسىز ەكەنىن ەرەكشە اتاپ ءوتتى. ساياسي رەفورمالاردى جالعاستىرۋ كەرەك، ايتپەسە توقىراۋ بولادى. جىل سوڭىندا پرەزيدەنت پارلامەنتتىك سايلاۋ مەرزىمدەرى تۋرالى ارنايى مالىمدەمە جاسايدى.
جۋرناليستەردىڭ پارلامەنتتىك سايلاۋ سول ويىنشىلارمەن وتەدى دەگەن قورقىنىشىنا قاسىم-جومارت توقايەۆ پارلامەنتتىك سايلاۋ باستالعانعا دەيىن بىرنەشە پارتيا ءتيىستى شارتتاردى ورىنداپ، تىركەۋدى الا الادى دەپ ناقتى جاۋاپ بەردى.
سونىمەن قاتار، پارلامەنتتىك سايلاۋ جاڭا ارالاس جۇيە بويىنشا وتەدى، سايلاۋ ناتيجەسىندە ەلىمىزدىڭ زاڭ شىعارۋشى ورگانىنا ءتۇرلى پىكىر يەلەرى، سونىڭ ىشىندە وپپوزيسيالىق كوزقاراستاردى بىلدىرەتىن ادامدار تۇسەدى – دەيدى ساياساتتانۋشى.
وسىلايشا، ەلدەگى دەموكراتيالىق رەفورمالاردىڭ كەلەسى قادامى الداعى پارلامەنتتىك سايلاۋعا تىكەلەي بايلانىستى. رەفورمالار بار تاجىريبەنى جاقسى تالداۋدان جانە ۋاقىت سىنىنان وتكەن ءتيىمدى ازىرلەمەلەردى ساقتاۋدان باستالۋى كەرەك ەكەنىن ەستە ۇستاعان ءجون. ونىڭ ىشىندە، ەڭ الدىمەن، ادىستەمە تۇرعىسىنان تەكسەرىلگەن الەۋمەتتانۋلىق زەرتتەۋلەرمەن قارۋلانۋ كەرەك.
جاپپاي ساۋالناما يندۋسترياسى ءارقاشان سايلاۋ بولجامدارىن قولداندى. 1936 جىلى بۇقارالىق ساۋالناما يندۋسترياسىنىڭ نەگىزىن قالاۋشى دجوردج گەللاپ ءوز قىزمەتىمەن 1200 رەسپوندەنتتەن وكىلدىك ۇلتتىق ۇلگى بويىنشا ساۋالناما جۇرگىزىپ، ەكىنشى مەرزىمگە سوزىلعان ۇلى امەريكا پرەزيدەنتى، دەموكرات فرانكلين رۋزۆەلتتىڭ جەڭىسىن بولجادى.
سونىمەن بىرگە، ەكى ميلليوننان استام الەۋەتتى سايلاۋشىمەن سۇحباتتاسقان سول كەزدەگى ەڭ ءىرى امەريكاندىق «literari Digest» جۋرنالىنىڭ قاراما-قارسى بولجامى ۇياتقا قالدى. سودان بەرى Gallup ۇيىمى، اقش-تىڭ باسقا دا جەتەكشى زەرتتەۋ اگەنتتىكتەرى سياقتى، پرەزيدەنتتىك سايلاۋ ناتيجەلەرىن بولجاۋدا ەشقاشان قاتەلەسكەن ەمەس – دەيدى ساياساتتانۋشى.
ساياساتتانۋشىنىڭ سوزىنە قاراعاندا، الەمدە داۋىس بەرۋشىنىڭ سايلاۋشى رەتىندەگى مىنەز-قۇلقىن زەرتتەۋدىڭ وزەكتىلىگى جوعارى.
ال الدىندا ساياسي رەفورمالاردى جۇزەگە اسىرۋ بويىنشا اۋقىمدى ماقساتتار مەن مىندەتتەر تۇرعان قازاقستان ءۇشىن مۇنىڭ ماڭىزى زور. سونىڭ ءبىرى الداعى پارلامەنتتىك سايلاۋ – دەيدى زارەما كاۋكەن قىزى.
مەرزىمىنەن بۇرىن وتكەن پرەزيدەنتتىك سايلاۋدا سايلاۋ ساۋالنامالارىن جۇرگىزۋگە قاتىسقان زەرتتەۋ ۇيىمدارىنىڭ ءبىرازىن اتاپ وتكەن ءجون.
ولاردىڭ قاتارىندا – «دەموكراتيا ينستيتۋتى» عزي جانە «قوعامدىق پىكىر» زەرتتەۋ ينستيتۋتى، قازاقستاندا ەلەكتورالدىق زەرتتەۋلەردىڭ، ونىڭ ىشىندە exit-poll جۇرگىزۋدىڭ ۇلكەن تاجىريبەسى بار. «امانات» پارتياسىنىڭ قوعامدىق ساياسي ينستيتۋتى، كەشەندى الەۋمەتتىك زەرتتەۋلەر ينستيتۋتى – استانا «سوسيس-ا» يكسي قق، «اشىق قوعام» حالىقارالىق وڭىرلىك زەرتتەۋلەر ينستيتۋتى، «جاستار» عزو. بۇنىڭ بارلىعى ەل كولەمىندە دە، جەكەلەگەن دەڭگەيدە دە جالپى جانە سايلاۋ كەزىندە الەۋمەتتىك زەرتتەۋلەر جۇرگىزۋدە تاجىريبەسى بار ۇيىمدار.
ءبىراق DAMU RG زەرتتەۋ توبى پرەزيدەنتتىك سايلاۋدا العاش رەت ءوز بولجامىن جاريالادى. جانە مۇنى «دەموكراتيا ينستيتۋتى» پرەزيدەنتتىك جانە پارلامەنتتىك سايلاۋدا ەلەكتورالدى ساۋالناما جۇرگىزۋ تاجىريبەسى بار ۇيىممەن زەرتتەۋ تاندەمىندە جاسادى. بۇل، ايتپاقشى، سايلاۋداعى سوسيولوگيالىق ناۋقاندار كونسورسيۋمىندا جۇمىس ىستەۋدىڭ قىزىقتى تاجىريبەسى، ونىڭ ىشىندە بولجامدى قاتەلەردى ازايتۋعا مۇمكىندىك بەرەدى. قازاقستانداعى مەرزىمىنەن بۇرىن وتكەن پرەزيدەنتتىك سايلاۋ كەزىندە كورىپ وتىرعانىمىزداي، الەۋمەتتانۋشىلاردىڭ بولجامدارىنىڭ دالدىگى دە، سايلاۋ قالاۋىنا دا، سونداي-اق سايلاۋداعى داۋىس بەرۋ ناتيجەلەرىنە دە (exit-poll) قاتىستى ايتارلىقتاي جوعارى بولدى – دەيدى زارەما شاۋكەنوۆا.
كونستيتۋسيالىق رەفورماعا سايكەس قازاقستان قوعامى پرەزيدەنت پەن پارلامەنتتەن باسقا ءتۇرلى دەڭگەيدەگى اكىمدەردى، ءماسليحاتتاردى سايلاۋى ءتيىس.
سوسيولوگيالىق ساۋالنامالارعا دەگەن سۇرانىس كانديداتتار تاراپىنان دا، قوعام تاراپىنان دا ودان ءارى ارتا تۇسپەك. سايلاۋشىلاردىڭ كوڭىل – كۇيىن زەرتتەۋ، سايلاۋشىلاردىڭ مىنەز-قۇلقىن بولجاۋداعى دالدىك، سايلاۋ كۇنىندەگى ساۋالنامالار – وتاندىق زەرتتەۋشىلەرگە ارنالعان exit-poll – ولاردىڭ بەدەلى مەن كاسىبيلىگىنىڭ لاكمۋس قاعازى. بۇگىنگى تاڭدا الەۋمەتتانۋشىلاردىڭ الدىندا بىرنەشە وزەكتى مىندەتتەر تۇر.
ول – سايلاۋشىلاردىڭ تاڭداۋى مەن مىنەز-قۇلقىنىڭ جاڭا تۇسىندىرمە مودەلدەرىن، زەرتتەۋ ادىستەرىن، سونىڭ ىشىندە رەسپوندەنتتەردىڭ شىنايىلىعىن انىقتاۋ ادىستەرىن ازىرلەۋ، سونداي-اق الەۋمەتتانۋلىق زەرتتەۋلەرگە دەگەن سەنىمدى ارتتىرۋ قاجەتتىلىگى – دەيدى ساياساتتانۋشى.
