مىقتى قولباسشى، اقىلدى سۇلتان، دانا حان رەتىندە تاريحتا قالعان قاسىمنىڭ بەينەسىن اشۋعا باعىتتالعان ءفيلمنىڭ ەپيكالىق دۇنيەگە سۇرانىپ تۇرعانى ايتپاسا دا تۇسىنىكتى ەدى. اتتەگەن اي!..
اڭگىمە ۇلكەن ەكرانعا جول تارتقان اقان ساتايەۆتىڭ «ۇلى دالا تاڭى» ءفيلمى تۋراسىندا. تۋىندى ون التىنشى عاسىردا دەشتى قىپشاق دالاسىندا ورىن العان وقيعالاردى سۋرەتتەيدى. فيلمدەگى باستى كەيىپكەرلەر – مۇحاممەد شايباني، بۇرىندىق حان، قاسىم حان.
تاريحقا بويلاماي-اق قويايىن. كورەرمەننىڭ ءبارى كينوعا تاريحتى وقىپ كەلۋى شارت ەمەس. ال كينونىڭ كورەرمەنگە ماعلۇمات بەرۋى شارت. بۇل فيلمدە تاريحتى اڭگىمەلەيتىن ءۇش شەشىم كورىنىس تاپقان – قازاق تاريحىنان اقپارات بەرەتىن تيتر، قاسىمحاننىڭ ءومىرجولىن اڭگىمەلەپ وتىرعان ابىز جانە كادر سىرتىنداعى بايانداۋشى بەينەسى.
كينو باستالىسىمەن-اق تيتر جۇرە باستادى. كورەرمەن قاسىمنىڭ مىقتى قولباسشى بولعانىن سەزە ءتۇستى. ەندىگى جەردە كورەرمەننىڭ ونىڭ مىقتىلىعىن ەكراننان وقىپ قانا ەمەس كوزبەن كورگىسى كەلەرى انىق.
كورەرمەن بىلەك كۇشىمەن عانا ەستە قالاتىن ەمەس ستراتەگ قاسىمنىڭ بەينەسىن كۇتتى. شايقاس الدىندا ۇتقىر شەشىم ويلاپ تابار دەپ ۇمىتتەندى. ءۇمىت اقتالمادى، كورەرمەن قولباسشى قاسىمنىڭ ەرەكشەلىگى نەدە دەگەن سۇراققا جاۋاپ الا المادى. ءبىراق ۇرىستا شايقاسىپ جۇرگەن قاسىمدى كورىپ باتىر بولعان ەكەن دەستى.
تاريحتا اتى اتالعان كەيىپكەرلەردىڭ تاققا تالاسۋى مەن ءوزارا جانجالى بار ەدى. كينودا ول تۇسى دا وتە ءالسىز شىققان. شيەلەنىستى سۋرەتتەيتىن نە وتكىر ءسوز، نە ۇشقىر ارەكەت جوق.
كەڭ بايتاق جەرىمىزدى بىزگە امانات ەتكەن اتا-بابالارىمىز مىقتى بولعان دەپ جاتامىز. وعان داۋ جوق. ءبىراق اتا-بابانىڭ جەردى نايزانىڭ ۇشىمەن، قىلىشتىڭ جۇزىمەن ساقتاپ قالدى دەگەن ۇعىمدى بۇل تۋىندىنىڭ اۆتورلارى تىكەلەي ماعىنادا قابىلداپ ەكراندا سول قالپىندا سۋرەتتەگەن.
حان سۇلتاندارىمىزدىڭ ءبارى ۇنەمى ۇلى مۇراتپەن عانا ءومىر سۇرگەندەي. ءبىر وسال جەرلەرى جوق، شەتىنەن ءمىنسىز! كينودا بۇرىندىق حاننىڭ قاسىم سۇلتانعا «سەندە ءبىر ءمىن جوق، تەك قىڭىر مىنەزىڭ بولماسا» دەيتىن رەپليكاسى بار. ءبىراق ەكرانداعى قاسىمنىڭ بەينەسىنەن قىڭىرلىق تا بايقالمادى. نە مىنەز جوق، نە ءمىن جوق بوزوكپە بىرەۋ. ال ءمىنى جوق يدەال كەيىپكەردىڭ بەينەسى كىمدى تارتىپ اكەتەدى دەيسىز؟
نەگىزى قانداي دا ءبىر تاريحي وقيعالار جەكە ادامنىڭ تاعدىرى ارقىلى سۋرەتتەلمەسە كورەرمەندى قىزىقتىرا المايدى. كورەرمەن كەيىپكەرگە نە جانكۇيەر بولۋى كەرەك، نە ونى ولەردەي جەك كورۋى كەرەك. كينونىڭ دا ماقساتى كورەرمەندى ەموسيا قۇرساعىندا ۇستاۋ ەمەس پە؟ مەن قاسىم حان ءۇشىن نە قۋانا، نە مۇڭايا المادىم.
قاسىمنىڭ جاس كەزى مەن كەمەل شاعىن قامتىعان فيلمدە تۇلعانى قالىپتاستىراتىن ءسۇرىنۋ، قينالۋ، قۋانۋ ساتتەر مۇلدە جوق. دارا تۋعان بالا دانا بولىپ شىعا كەلگەن.
ال كەز كەلگەن كينونىڭ اجارىن اشاتىن ماحاببات تاقىرىبىنا كەلسەك... كەيىپكەردىڭ مىنەزىن ەڭ بولماسا وسى تۇستا كورەتىن شىعارمىز دەگەن كورەرمەننىڭ ءۇمىتى اقتالمادى.
جاس قاسىمحان مەن ونىڭ عاشىعى وڭاشا كەزدەسىپ تۇر. قازاق قىزى جىگىتپەن كەزدەسكەندە سول ماڭدا جەڭگە اتاۋلى سىعالاپ ءجۇرۋشى ەدى. بۇل ەندى حالىقتىڭ ادەت-عۇرپىن كورسەتەتىن جاعى دەيىك. جوق، ول دا جوق.
حوش، ول كۇنى قىزدىڭ جەڭگەسى ۇيىقتاپ قالعان شىعار. سولاي-اق بولسىن، ەكەۋى عانا تۇرا بەرسىن. قىز كوڭىلىن جىگىتكە يشارامەن جەتكىزىپ-اق تۇر. ال انا سابازىڭ سەلت ەتپەيدى، تۋرا ءبىر مونۋمەنت قوي، شىركىن. «ەي، جىگىت بوپ ەڭ بولماسا سۇيگەن قىزىڭنىڭ شاشىن نە شاشباۋىن ءبىر يىسكەپ قويساڭشى» دەگىڭ كەلەدى.
جوق، قىزدىڭ الدىندا يىلەتىن قازاق جىگىتى مە؟! بۇل ەندى شىعارماشىلىق توپتىڭ ۇستانىمى بولۋى كەرەك. ال كورەرمەن «قاسىم-اۋ، سوعان دا باتىلىڭ جەتپەي تۇرسا، ەلىڭدى جاۋدان قالاي قورعاماقسىڭ» دەيدى! شىن ايتام. كەيىن بۇرىندىقتىڭ ەكىنشى ايەلى بولعان عاشىعى حال ۇستىندە جاتقاندا دا قاسىم امالىن تاۋىپ ونى ءبىر كورۋگە ۇمتىلمايدى-اۋ! «قاسىم» دەپ ءۇزىلىپ كەتكەن انا بايعۇسقا جانىڭ اشىپ كەتەدى.
كينوعا سەنسەك ءبىزدىڭ اتا-بابالارىمىز سەزىممەن شارۋاسى جوق، جاۋىنا استىنداعى اتىن دا، قاسىنداعى جارىن دا وپ-وڭاي بەرە سالىپ تەك جەر ءۇشىن عانا شايقاساتىن جۇرەگى تاستان جاراتىلعان كىلەڭ مىقتىلار بولعان سياقتى. ەكراندا ۇنەمى رەنجىپ، اشۋلانىپ وتىرعان حاندار، ۇنجىرعاسى ءتۇسىپ كەتكەن سۇلتاندار. تىستەنىپ وتىرىپ قاراعان كەيىپكەرلەردىڭ كوز جانارى مىسىڭدى باسپايدى، كۇلكىڭدى كەلتىرەدى.
ۇلىتاۋ شايقاسىندا مەرت بولعان قاسىم سۇلتاننىڭ اتقوسشىسى اسان كوز جۇمىپ جاتىپ ەلىم ءۇشىن دەپ ولەدى. كوركەمفيلم ەمەس، حرەستوماتيا وقىپ وتىرعانداي بولاسىڭ.
ادەتتە باباسىنىڭ ۇلى ماقسات ءۇشىن جانىن قيعانىن باتىردىڭ ءوزى ەمەس ونىڭ ۇرپاعى ايتادى. ال ادام بالاسىنىڭ سىن ساعاتتا جاقىندارىن ىزدەۋى تابيعاتتىڭ زاڭى ەمەس پە؟ مەل گيبسوننىڭ «اپوكاليپسيسى» ەستەرىڭىزدە مە؟ كينو بىتكەنشە جاۋىنان قاشىپ جۇگىرەتىن كەيىپكەردىڭ ماقساتى – ايەلى مەن بالاسىنا جەتىپ ولاردى زورلىق زومبىلىقتان قۇتقارۋ.
قاتارداعى ادامنىڭ قاراپايىم ماقساتى. ءبىراق كورەرمەن سول جولداعى ول ويلاپ تاپقان ارەكەتتەرگە قايران قالىپ ونىڭ مىقتىلىعىنا كوزى جەتەدى. نەمەسە ريدلي سكوتتىڭ «گلادياتورىنداعى» ماكسيمۋس قانداي؟!
قۇدايىم-اۋ، ءوزىمىزدىڭ بەكەجان شە؟ قىز جىبەگىن ەشكىممەن بولىسكىسى كەلمەي تولەگەندى مەرت قىلعان بەكەجاندى اسقاقتاعان سەزىمى ءۇشىن-اق اقتاپ العىڭ كەپ تۇرادى.
جووق، ءبىزدىڭ بۇگىنگى رەجيسسەرلەر ءمىنسىز مونۋمەنت كەيىپكەر جاساۋعا قۇمار. ولاردا تەك ۇلى مۇرات قانا بولعان ەكەن. كەيىپكەردىڭ ادامي بولمىسىن، وسال ءتۇسىن كورمەسەك وعان قالاي جاناشىر بولامىز، تەك اق نە قارادان تۇراتىن كەيىپكەر كورەرمەنگە نەسىمەن قىزىق، رەجيسسەر قاۋىم؟! ومىردە ونداي ادام بولعان با، بار ما؟
ۇلى دالا ءتوسى. الىستاعى پلاندا التىباقان. ءبىراق التىباقان تەۋىپ جاتقان باقىتتى جانداردىڭ ءجۇزى كورىنبەيدى. ءان، ءازىل دەگەننەن جۇرداي جۇرت.
ۇنەمى ءماجىلىس قۇرىپ وتىرعان كەيىپكەرلەردەن تۇراتىن كورىنىستەر. اندا-ساندا ول پلاندار شايقاس سەنالارىمەن اۋىسادى. دەگەنمەن، شايقاستى سۋرەتتەيتىن كورىنىستەر شىعارماشىلىق توپتان ۋاقىت پەن قاراجاتتى تالاپ ەتكەنى بايقالادى.
رەجيسسەردىڭ وعان اكسەنت جاساعانى سەزىلەدى. شايقاس كەزىندەگى كاسكادەر توبىنىڭ جۇمىسى دا كورىنىپ تۇر. ءبىراق، ول ەپيزودتاردىڭ بىرەۋى دە جۇرەكتى قوزعامادى. ايتەۋىر، ءوز باسىم سەلقوس قاراپ وتىردىم. باس كەيىپكەرگە كوڭىلىڭ تولماسا كينونىڭ دا ءمانى كەتەدى ەمەس پە؟
ال كورەرمەنگە نە كەرەك؟ كورەرمەنگە شيرىققان سيۋجەت، مىنەزدى كەيىپكەر، ءبىر باسىندا اق پەن قاراسى جەتەرلىك وزىمەن نە وزگەمەن ارپالىسقان بەينە، ءىس ارەكەتىمەن كۇلكى شاقىراتىن پاقىر بىرەۋ مەن بايانسىز ماحاببات جانە كەرەك. ويتكەنى باياندى ماحابباتتىڭ تاريحى كورەرمەنگە قىزىق ەمەس.
ايتپاسقا بولمايتىن تاعى ءبىر ماسەلە – ارلەۋشىنىڭ جۇمىسى. قاي پلاندا بولماسىن كەيىپكەرلەردىڭ جاساندى ساقالى انىق كورىنىپ تۇردى. گريم پروستو وتۆراتيتەلنىي!
فيلمدە تەولوگيالىق ۇستانىم باسىم بولعاندىقتان كەيىپكەرلەردىڭ رەپليكالارى دا كوبىنە سول سيپاتتا بولدى. كينو اياقتالىسىمەن ويىمدا قانداي سوزدەر قالدى دەپ ساراپتايتىن ادەتىمە باسىپ ەدىم «جانى ءجانناتا بولسىن» سەكىلدى سوزدەردەن باسقا ەشنارسە ويعا تۇسپەدى.
اۆتورلار قازاقتىڭ مۇسىلمان بولعانىن كوزگە شۇقىپ كورسەتكىسى كەلگەن شىعار. ءبىراق تاعى دا سول، قارابايىر «لوبوۆوي» شەشىمدەر. قازاقتىڭ تۇرمىسىنان سىر شەرتەتىن ەتنوگرافيالىق كورىنىستەر جوقتىڭ قاسى، ونىڭ ءوزى سۇرىقسىز جۇتاڭ پلاندار. كينوعا نۇكتەنى ابىز بەن قاسىمحاننىڭ، بايانداۋشىنىڭ مونولوگى جانە تيترداعى جازۋلار قويدى. ولار بولماسا قاسىمحاننىڭ قاسقا جولىن تۇسىنبەستەن كەتەر ەدىك...
ءبىز ءقازىر ايمانوۆ پەن قوجىقوۆتاردىڭ دەڭگەيىنەن كوپ ارتتا قالدىق. شىن ايتام. پارادوكس! الەمنىڭ وزىق تۋىندىلارىن كورۋگە، كينوونەردىڭ قىر سىرىن مەڭگەرۋگە مول مۇمكىندىك بار جاھاندانۋ كەزەڭىندە ءبىز نەگە ءالى اداسىپ ءجۇرمىز؟ ومىردە شىنايى كۇلىپ، شىنايى اشۋلانا بىلەتىن حالىق ەكراندا نەگە سونداي جاساندىمىز؟ الدە شىنىمەن دە كينو بىزگە جات ونەر بولعانى ما؟
P.S. كينوداعى اكتەرلىك قۇرام وسال ەمەس، كىلەڭ «سەن تۇر، مەن اتايىن» دەيتىندەر. ورايى كەلگەندە ۇلكەن پولوتنو، ەپيكالىق تۋىندى شىعاراتىن جۇلدىزدار. بۇل جولى ورايى كەلمەدى...
ليازيزا كەرىمقۇل قىزى
