ءالىمساقتان باستاپ قازاقتىڭ كەڭ دالاسىندا جۇرگەن قازاق جۇرتىنىڭ ەڭ سالتاناتتى شەرۋىنىڭ ءبىرى – كوشىپ-قونۋ. كوشىپ-قونۋ ءتورت تۇرگە بولىنەدى. ەرتەدا اتا-بابالارىمىز كوكتەمنىڭ ناۋرىز ايىنىڭ اياق كەزىندە قىستاۋدان كوكتەۋگە كوشسە، مامىر ايىنىڭ اياق كەزىنەن باستاپ جايلاۋعا كوشكەن. جايلاۋدا شىلدە، تامىز، ميزام ايلارىن اياقتاعاننان كەيىن كۇزەككە كوشتى. ال كۇزەكتە قازاقتار قاراشا اي سوڭىندا، قايتادان قىستاۋعا قايتقان.
كوكتەم كەزىندە كوك تولىق شىعىپ، جاۋقازىن مەن قىزعالداقتار قىرعا تولىپ، توبىلعى تولىقسىپ، بارلىق وسىمدىكتەر بۇرشىك جارىپ گۇل اشادى. ءتورت تۇلىك مال تولدەپ ءبىتىپ، ولار مارقايىپ جەتىلەدى. جايلاۋعا كوشىپ كەلگەندە بارلىق وسىمدىك تولىسىپ پىسەدى. بيە بايلاپ، سابا-سابا قىمىز اشىتىلعان. سيىر ساۋىپ، كەبەجە-كەبەجە ماي الىنىپ، كۇبى-كۇبى ايران ۇيىتىلىپ، ورە-ورە قۇرت، ىرىمشىك، ەجىگەي كەپتىرىلەدى دە اقۇيەك تاستالىپ، قىز-بوزبالا ساۋىق قۇرادى. بارلىق توي-تومالاق، ءماسليحاتتار وسى كۇزدە وتەتىن بولعان. قۇنان شاۋىپ، تاي العان، ات شاۋىپ تۇيە العان، جورعا شاۋىپ بيە العان كەز وسى. ءدال وسى اقىتتى سارى جۇرت دەپ اتاپ، جەردىڭ وتى قاشىپ، تاقىرلانىپ قۋاڭ تارتادى. مىنە، وسى مەزگىلدە كۇزەككە كوشەدى. بۇل مەزگىلدە ەگىن، ءشوپتىڭ جينالىپ، سارى-سابان بولىپ، شابىندىق جەرلەردىڭ كوگى قايتا كوگەرىپ تۇردى. مالدىڭ تولىسىپ ەت الىپ، سۇيەگىنىڭ مايكەمىككە اينالعان شاعى، قوي-ەشكىنى وزەن كولگە توعىتىپ، كۇزەم قىرقىلىپ، ءجۇن سابالىپ، تەكەمەت باساتىن القا-قوتان قونعان اۋىلدىڭ قىز-كەلىنشەكتەرىنىڭ تارى تۇيەتىن دۋماندى كەزى دەپ اتاساق بولادى.
ەل قىستاۋعا كەلگەندە قورا-قوپسىسىن جوندەپ، وتىن-سۋدى رەتتەپ، سوعىمدى جەمدەپ، جىلقى سويىپ، قىسقاسىن ايتقاندا، جايا، قازى-قارتا، بەلدەمە، جامباستى قىسىردىڭ قىمىزىمەن قوسىپ ىشۋگە، ەزگەن قۇرتتىڭ ءسولىن سورپا قوسىپ، مالتاسىن بالا-شاعاعا بەرگەن كەز.
اتا-بابالارىمىز كوش كولىكتەرىنە تۇيەنى، جىلقىنى، وگىزدى، پايدالانعان. ەگەر بۇل كولىكتەر اۋىل كوشىنىڭ جۇگىن ارتۋعا جەتىسپەسە، اعايىن-تۋعاندارىنان، جەگجات-جۇراتتارىنان كوش كولىگىن سۇراتقانىن بىلەمىز. قاي كەزدە دە الدىن الا قوناتىن قونىتتىڭ جاي-جاپسارىمەن تانىسىپ، كوش جۇرەتىن جولداردىڭ جاعدايىن كورىپ، ءبىلىپ وتىرعان.
كوشىپ قونۋعا قاجەتتى مىنەتىن، كوش ارتاتىن كولىككە قاراي ەر-تۇرماندى بارلىق ابزەلىمەن، تۇيەگە – قوم، ات، وگىزگە – ىڭىرشىق جانە تاڭباۋ، تەڭ ءجىپتى (ون ءتورت قۇلاشتان كەم ەمەس) ەرتە باستان دايىنداعان.
تەڭدى ارتۋ ءۇشىن التى قۇلاش تەڭ ارقان، كوش كولىكتەرىن جەتەكتەۋ ءۇشىن ورمەلى نوقتا، ىزبالى نوقتا بۇيدا قاجەت بولدى. كوشى بۋعان ارقانى بوساپ، جۇك اۋعاندا، ارقاندى قاتتى تارتىپ، جۇكتى قالپىنا كەلتىرۋ ءۇشىن بىلەكتى جىگىتتەر بۇراۋ سالىپ وتىرعان. ونى قازاقتار ۇزىندىعى 30-40 سۇيەم ابدەن كەپكەن توبىلعى مەن ىرعايدان جاساعان.
كوشتى باستاۋ ءىسى كوپتى كورگەن، جولدى انىق بىلەتىن، ورتا جاستان اسقان ازاماتقا تاپسىرىلعان. ول زەرلى، شاناقتى جابۋمەن نەمەسە تۇكتى كىلەممەن جابىلعان جۇگى بار تۇيەنى جەتەلەپ كوشتى باستايتىن بولعان. ونىڭ سوڭىن الا تۇيە ءجۇن شەكپەن مەن اق قالپاق كيىپ، جورعا مىنگەن اۋىل اقساقالدارى ءجۇردى. اقساقالداردىڭ ىزىمەن كيمەشەك كيىپ، تۇندىك تارتقان دوقابا كامزول، ءدۇريا شاپان يگەن اۋىل انالارى ەكى-ەكىدەن سالت ءجۇرىپ وتىرعان. قالعان كوش كولىكتەرىن اۋىل ازاماتتارى جەتەكتەپ، ىركەس-تىركەس كەرۋەن شەرۋىمەن جول تارتاتىنىن اتالارىمىز ايتىپ وتىرۋشى ەدى. كوشتىڭ ەڭ سوڭىندا جورعا مەن سايگۇلىك مىنگەن كامشات بورىكتى، بۇرمەلى ءشايى كويلەكتى، ساۋكەلە كيىپ، شولپى تاققان، سىرعالى سىلقىم قىزدار مەن جاس جىگىتتەر ءجۇرىپ وتىرعان. وسىنداي سالتاناتى شەرۋ تارتقان كوشتى قازاقتار «كوش كولىگىمەن» دەپ اتاعان. كوشكەن اۋىلعا جولىققان ادام «كوش كولىكتى بولسىن، قۇدايىم امان كوشىن بەرسىن» دەپ تىلەك بىلدىرگەن.
قازاق حالقىنىڭ ەڭ ءبىر جاقسى قاسيەتى قايدا كوشسە دە جۇرتىن تازالاپ، كوڭ-قوقسىقتان ارىلتىپ، «جۇرتىنا اق جارىلقاسىن، قۇدايىم اق جول بەرسىن» دەپ اق تامىزىپ، ونى ماڭدايىنا ءتاۋ ەتكەنى بەلگىلى. كوش شەرۋى كەلە جاتقان كەزدە جولشىباي كەزدەسكەن اۋىلعا جاقىنداعاندا قىز-كەلىنشەكتەر اتتارىنان ءتۇسىپ، اۋىلدان وتكەنشە جەتەكتەپ، اۋىل ءارۋاقتارىنا، ۇلكەندەرىنە باس ءيىپ، قۇرمەت كورسەتكەن. جولاي كەزدەسكەن اۋىلدىڭ قىز-كەلىنشەكتەرى كوش شەرۋىن باستاعان ۇلكەندەردەن باستاپ جاستارىنا دەيىن قىمىز، قۇرت، ەجىگەي، ايرانىن ۇسىنىپ جۇرتتىڭ ءشولىن باساتىن جاقسى ءداستۇر قالىپتاسقان. ءوز كەزەگىندە كوش يەلەرى ولارعا ورامال، شارشى، جۇزىك، بىلەزىك سياقتى كادە سىيلارىن ۇسىنۋدى ۇمىتپادى. مىنە، قازاق اۋىلدارىنىڭ كوشى وسىلاي جالعاسىن تاۋىپ وتىرعان.
ادەپحان تورەحان ۇلى.
