قازاقستاندا سالاماتتى ءومىر سالتىن ساقتاۋ ناسيحاتىنا ەرەكشە كوڭىل بولىنەدى. بۇنى، اسىرەسە، وسى ماقساتقا مەملەكەتتىك بيۋدجەتتەن بولىنگەن قارجىدان انىق بايقاۋعا بولادى.

الايدا جۇزەگە اسىپ جاتقان باعدارلامالاردىڭ تيىمدىلىگى ەشكىمدى ويلاندىرمايتىنى قىزىق. «اشىقتىقتى ۇدەتۋ» (پوۆىشەنيە وتكرىتوستي) قوعامدىق بىرلەستىگىنىڭ پرەزيدەنتى كيريلل پاۆلوۆ بۇل ماسەلەنى بۇدان بۇرىن دا كوتەرگەن ەدى. سالاماتتى ءومىر سالتىن ناسيحاتتاۋ وڭىرلىك ورتالىقتارىنىڭ جۇمىسىن زەردەلەي كەلە ول تەرگەۋ جۇرگىزىپ، وسى ورتالىقتاردىڭ جانە كەيبىر كوممەرسيالىق ەمەس ۇيىمداردىڭ سالاماتتى ءومىر سالتىن قالاي ناسيحاتتايتىنىنا قاتىستى ماڭىزدى فاكتورلاردى انىقتادى.

Dalanews ءتىلشىسى جىل سايىن سالاماتتى ءومىر سالتىن ناسيحاتتاۋعا بولىنەتىن 500 مىڭ تەڭگە كولەمىندەگى قارجىنىڭ قايدا جۇمسالاتىنىن، سونى باقىلاۋعا ءتيىس ورگانداردىڭ نەگە بۇل تۇيتكىلدى تەرەڭ زەرتتەۋى ءتيىس ەكەنىن ايتىپ بەرەدى.

كيريلل پاۆلوۆتىڭ ايتۋىنشا، 2018 جىلدان بەرى سالاماتتى ءومىر سالتىن ناسيحاتتاۋعا بولىنەتىن قوماقتى قارجىنى وسى سالاعا ارنايى ماماندانعان ۇلەسى بار توپتار، ياعني سالاماتتى ءومىر سالتىن ناسيحاتتاۋ وڭىرلىك ورتالىقتارى جۇيەلى تۇردە جىمقىرىپ كەلگەن. بۇل قارجى جەرگىلىكتى بيۋدجەتتەن تەندەر ارقىلى بولىنەدى. ال تەندەرگە كوممەرسيالىق ەمەس ۇيىمدار قاتىسادى. الايدا كەيدە «كومپەتەنسياسى» جوعارى قىزمەت كورسەتەتىن ۇيىم تابىلماعاندىقتان بۇل اقشا جۇمسالماي قالادى.

كيريلل پاۆلوۆتىڭ سوزىنشە، سالاماتتى ءومىر سالتىن ناسيحاتتاۋ جۇمىسىنداعى باسەكەلەستىكتىڭ دامىماۋىنا الدەكىمدەر مۇددەلى. سوندىقتان سالاماتتى ءومىر سالتىن ناسيحاتتاۋ وڭىرلىك ورتالىقتارى ءتۇرلى سىلتاۋلارمەن بۇرىنعى سحەمانى قايتارىپ العىسى كەلەدى. بۇل يدەيانى دەپۋتاتتار دا قولداپتى.

- ءبىر توپ ءماجىلىس دەپۋتاتتارى سالاماتتى ءومىر سالتىن ناسيحاتتاۋ سالاسىنداعى قارجىلىق سحەمانى قايتادان قايتارعىسى كەلەدى. ول سحەما بويىنشا جەرگىلىكتى اكىمدىكتەر سالاماتتى ءومىر سالتىن نايسحاتتاۋ ورتالىقتارىمەن كەلىسىم-شارتقا وتىراتىن. بۇل ورتالىقتار دەنساۋلىق ساقتاۋ مينيسترلىگىندەگى تىكەلەي قوعامدىق دەنساۋلىق ساقتاۋ ۇلتتىق ورتالىعىنا قاراستى ەدى. كەلىسىم-شارتتى سولار ارقىلى الاتىن. ول كەزدە اكىمدىكتەرگە مۇنداي قىزمەتتى تەك وسى وڭىرلىك ورتالىقتار ۇسىناتىن. بۇل مۇقيات جابىق جۇيە بولعان. ياعني، جەرگىلىكتى بيۋدجەتتەن تىكەلەي تاپسىرىس بويىنشا وسىنداي ناسيحاتقا ميللياردتاعان قارجى جۇمسالاتىن. 2015 پەن 2019 جىلدار اراسىندا سالاماتتى ءومىر سالتىن ناسيحاتتاۋ وڭىرلىك ورتالىق قىزمەتىنە مەملەكەتتىك ساتىپ الۋ جۇيەسى ارقىلى استرونوميالىق قارجى بولىنگەن – 1،7 ميلليارد تەڭگە. قازىرگى تاڭدا دەپۋتاتتار اكىمدىكتەر ورتالىقتارمەن تەندەرسىز، باسەكەلەسسىز تىكەلەي كەلىسىم-شارتقا وتىرۋىن تالاپ ەتىپ وتىر. ياعني، جاعدايدى باياعى قالپىنا تۇسىرگىسى كەلەدى. ول كەزدە سالاماتتى ءومىر سالتىن ناسيحاتتاۋ وڭىرلىك ورتالىقتارىمەن تەك مەملەكەتتىك قۇرىلىمدار اينالىساتىن، ولاردىڭ قارجىلاندىرۋى مۇلدە تۇسىندىرىلمەيتىن، - دەپ تياناقتادى ءسوزىن «اشىقتىقتى ۇدەتۋ» قوعامدىق بىرلەستىگىنىڭ پرەزيدەنتى كيريلل پاۆلوۆ.

بۇل سومالار مەن سالاماتتى ءومىر سالتىن ناسيحاتتاۋ وڭىرلىك ورتالىقتارىنىڭ جەمقورلىققا بەيىمدىگى تۋرالى اقپارات تەكتەن تەك شىققان جوق. كيريلل پاۆلوۆ 2020 جىلى وسىنداي 22 ورتالىقتىڭ ءىسىن مۇقيات تەكسەرىپ شىققان.

- سالاماتتى ءومىر سالتىن ناسيحاتتاۋ ءىسى 2018 جىلدان باستاپ باسەكەلەستىك ورتاعا وتكەنمەن، اكىمدىكتەر ءباز-باياعىشا سولارمەن تىكەلەي كەلىسىم-شارت جاساسىپ كەلگەن. كەي كەلىسىم-شارتتىڭ قۇنى 167 ميلليون تەڭگە بولعان، ال كەلىسىم-شارتتاردىڭ ورتاشا سوماسى شامامەن جىلىنا 100 ملن تەڭگەنى قۇراعان. استانا مەن ماڭعىستاۋ وبلىسىنىڭ اكىمدىكتەرىنە ارنايى تالاپ جىبەرىپ، قىزمەت كورسەتۋشى بويىنشا ناقتى تاڭداۋ مىنەزدەمەسىن سۇراتتىم. ەسەسىنە اكىمدىكتەر سالاماتتى ءومىر سالتىن نايسحاتتاۋ بويىنشا تەندەردى اسىعىس جاۋىپ، ولاردى لايىقسىز دەپ تانىدى، - دەيدى پاۆلوۆ.

ءقازىر سول سالاماتتى ءومىر سالتىن ناسيحاتتاۋ وڭىرلىك ورتالىقتارى مەملەكەتتىك ەمەس بولىپ سانالادى. تاپسىرىستى تەندەر نەگىزىندە الادى. قوعام ۇنەمى باقىلاۋدا ۇستاسا، بۇل ناعىز جەمقورلىقتى بولدىرماۋدىڭ سەبەبى بولۋى ءتيىس ەدى.

ونىڭ ۇستىنە بايقاۋ ءادىل وتسە، تەندەرگە سالاماتتى ءومىر سالتىن ناسيحاتتاۋ بويىنشا باسقا باعدارلامالاردىڭ قاتىسۋىنا دا مۇمكىندىك اشىلار ەدى.

دەگەنمەن كيريلل پاۆلوۆتىڭ ايتۋىنشا، دەپۋتاتتار ۇسىنىپ وتىرعان ستراتەگيالىق سەرىكتەستىك سحەماسى بويىنشا قارجىنى باسقارۋ وڭايعا تۇسەدى ءارى ورتالىقتاردىڭ «جۇمىسى قايناپ جاتىر» دەگەندى كورسەتپەك. بيۋدجەتتىڭ قارجىسىنا سالماقتى دۇنيە جاساۋ جۇيەسىنە شەتتەن ءتۇسۋ مۇمكىندىگى كەمىمەك.

- ءماجىلىس دەپۋتاتتارى ءوز باستامالارىن ەشبىر ساپامەن تياناقتاماي وتىر. نە سالاماتتى ءومىر سالتىن ناسيحاتتاۋ وڭىرلىك ورتالىقتارىنىڭ جۇمىسى، نە سول تەندەرگە قاتىسىپ، باسەكەلەستىك كەزىندە جەڭىپ العانداردىڭ جۇمىسى سارالانبايدى. تاپسىرىس بەرۋ ءادىسناماسىن قايتىپ قاراستىرايىق دەگەنگە ەشكىم قولداۋ بىلدىرمەدى. تەك سالاماتتى ءومىر سالتىن ناسيحاتتاۋ تەندەرىنە زاڭدى تۇلعالار قاتىسقان – دەنساۋلىق ساقتاۋ سۋبەكتىلەرى ەمەس، باسقا وڭىرلەردىڭ تۇلعالارى تارتىلعان دەپ ءۋاج ايتادى. مۇنىڭ ءبارى لوگيكاعا قايشى كەلەدى. ماسەلە سالاماتتى ءومىر سالتىن ناسيحاتتاۋعا تىرەلەدى، مەديسينالىق قىزمەت كورسەتۋ ەمەس. ونىڭ ۇستىنە تەرريتوريالىق پرينسيپ ءتىپتى ابسۋرد، ۇتىمدى تاجىريبەنى ەلدىڭ باسقا وڭىرلەرىنە تاراتۋ مۇمكىندىگىن شەكتەيدى عوي، - دەپ سانايدى ول.

ونىڭ سوزىنە سۇيەنسەك، سالاماتتى ءومىر سالتىن ناسيحاتتاۋ تيىمدىلىگى ءماجىلىس دەپۋتاتتارىنا مۇلدە قىزىق ەمەس. الايدا بۇل قوعام بولىپ تالقىلاۋعا ءتيىستى تاقىرىپ.

- دەپۋتاتتاردىڭ تاعى ءبىر ۇسىنىسى – قوعامدىق دەنساۋلىق ساقتاۋ ۇلتتىق ورتالىعىنا وڭىرلىك ورتالىقتارىمەن مۇددەلەستىكتى كۇشەيتۋدى تاپسىرۋ. سونىڭ ارقاسىندا سالاماتتى ءومىر سالتىن ناسيحاتتاۋ بويىنشا ءىس-شارالاردىڭ ساپاسىن ارتتىرىپ، كورسەتىلگەن قىزمەتتى باقىلاۋدا ۇستاۋ مەن قاداعالاۋدى كۇشەيتىپ، سول ءىس-شارالاردى وتكىزۋ مەرزىمىن قاداعالاۋ، بيۋدجەت قارجىسىنىڭ ءتيىمدى جۇمسالۋىن قاداعالاۋدى ارتتىرۋدى وسى ورتالىققا تاپسىرسا. ءبىراق قوعامدىق دەنساۋلىق ساقتاۋ ۇلتتىق ورتالىعى مەن سالاماتتى ءومىر سالتىن ناسيحاتتاۋ وڭىرلىك ورتالىقتارىنىڭ جۇمىسىن سارالاساق، مىناداي فاكتىنى بايقاۋعا بولادى: قدسۇو بەس جىل سايىن GATS زەرتتەۋىن جۇرگىزەدى – ەلدەگى تەمەكى شەگۋشىلەر سانى قانشا بولدى، شەكپەيتىندەردىڭ احۋالى قانداي دەگەندەي. GATS ءبىزدىڭ ەلدە ەكى رەت جۇرگىزىلدى: 2014 جىلى، سوسىن بەس جىل كەيىن 2019 جىلى. زەرتتەۋشىلەردىڭ جازعان ساراپتاماسىندا ەلدەگى تەمەكى شەگۋشىلەر سانى اناۋ ايتارلىقتاي وزگەرمەگەن، 2014 جىلى 2،8 ملن بولسا، 2019 جىلى دا سول قالپى 2،8 ملن بولىپ قالعان. پايىزدىق ۇلەسى عانا ازدى-كوپ كەمىگەنىن كورسەتەدى. ونىڭ ءوزى سول ارالىقتا قازاقستانعا كەلۋشىلەر سانى كوپ بولعاندىقتان دەيدى. 5 جىلدا ەشتەڭە وزگەرمەپتى، سوندا تەمەكى شەگۋشىلەرمەن قالاي كۇرەسكەن؟ - دەپ ساۋال جولدايدى كيريلل پاۆلوۆ.

سول ورتالىقتاردىڭ جۇمىسىنا قاراساق، 2014 جىل مەن 2019 جىل اراسىندا ەلدەگى تەمەكى شەگۋشىلەر سانى كەمىگەنى بىلاي تۇرسىن، ايەلدەر مەن بالالار اراسىندا ۆەيپكە قۇمارلىق ارتقانىن كورسەتەدى.

- سالاماتتى ءومىر سالتىن ناسيحاتتاۋ وڭىرلىك ورتالىقتارانىڭ ارتىندا «تەمەكى تۇتىنىنەن ازات قازاقستان ءۇشىن» كواليسياسى تۇر، ونىڭ باسشىسى ءجاميلا سادىقوۆا ورتالىق جۇمىسىن قاجەتتى باعىتقا بۇرادى-مىس. الايدا ول ۇنەمى دەمەۋشىلەرىنىڭ اتىن جاسىرادى، ولاردىڭ ونىڭ الدىنا قويعان ماقسات-تالاپتارىن اتامايدى. دەگەنمەن، «تەمەكىسىز» قوعامدىق قورىنىڭ جىلدىق تابىسى 119،8 ملن تەڭگە، ال 2022 جىلى - 148،6 ملن تەڭگە، 2023 جىلى - 86 ملن تەڭگەنى قۇرايدى. بۇل قۇرىلىم – قوعامدىق ۇيىم، دارىگەرلەردىڭ كاسىبي بىرلەستىگى ەمەس، مەملەكەتتىك ورگان ەمەس. ادام تۇسىنبەيتىن تاسىلمەن بالاماسىز تۇردە سالاماتتى ءومىر سالتىن ناسيحاتتاۋ ىسىنە ءوزىنىڭ قىزمەتىن جاپسىرىپ قويعان. قازاقستانداعى بۇكىل 22 سالاماتتى ءومىر سالتىن ناسيحاتتاۋ وڭىرلىك ورتالىق اتالمىش «كواليسيانىڭ» قۇرىلىمىنا كىرەدى. سادىقوۆانىڭ باسقارۋىمەن ەلدەگى تەمەكى شەگۋشىلەرمەن كۇرەستى باقىلايدى ەكەن. وسى سحەمانىڭ اياسىندا ءبارى جەرگىلىكتى بيۋدجەتتەن مەملەكەتتىك قارجىنى الادى. سوڭعى كەزدەرى سول قارجىعا قول جەتكىزۋدى تەندەر سياقتى ىڭعايسىز تاسىلمەن قيىنداتىپ تاستادى. سوندىقتان سونى ءماجىلىس دەپۋتاتتارى الىپ تاستاماقشى. بۇكىل بيلىكتى قايتىپ ءبىر ادامنىڭ قولىنا ۇسىنباق. مىنە، مەملەكەت وسى ماسەلەنى ىجداھاتتىلىقپەن تەكسەرۋى ءتيىس، - دەيدى كيريلل پاۆلوۆ.