«شاڭىراق» ءفيلمىن العاش كورگەنىم ءالى ەسىمدە. قاتتى اسەر ەتكەنى سونشالىق، قايتالاپ بىرنەشە رەت كورگەنمىن. وندا ارينە، فيلم رەجيسسەرىنىڭ كىم ەكەنىنە نازار اۋدارعانىم جوق. باس كەيىپكەر ەرلان مەن مايرانىڭ اراسىنداعى ءساتسىز ماحاببات قاتتى وپىق جەگىزىپ ەدى. باسىنا تۇسكەن جالانى ناعىز ازاماتشا كوتەرىپ، ءوز ماحابباتى ءۇشىن كۇرەسكەن ەرلاننىڭ وبرازى قايران قالدىرعان. نەگىزى، مايرانىڭ دا ەش كىناسى جوق-تى. بار پالە ونىڭ ناعاشىسى مەن شەشەسىنەن ەدى. ونى سوتتاتقان دا سولار بولاتىن. مايرا بولسا ءوز ماحابباتى ءۇشىن كۇرەسە المادى. دۇرىسى – شەشەسىنىڭ ايتقانىنان اسا المادى. ال ەرلان تەمىر توردىڭ ار جاعىنان ءبىر-اق شىقتى. اقىر سوڭىندا ەرلان جازاسىن وتەپ، تۋعان جەرىنە ورالىپ، جاڭا ءومىر باستادى. كەشىگىپ بولسا دا ادالدىق پەن ادىلدىك ءبارىبىر سالتانات قۇردى. ەرلانعا دەگەن ماحابباتىن جۇرەگىندە ساقتاعان مايرا ءوزىن-وزى مەرت قىلدى. ادامداردىڭ بىر-بىرىنە دەگەن سۇيىسپەنشىلىگىنىڭ ايعاعى ماحاببات پەن سەنىم ەكەنىن كينو ءساتتى الىپ شىققان.
«شاڭىراق» ءفيلمىن كورگەننەن كەيىن اتاقتى رەجيسسەر سۇلتان قوجىقوۆ: «ەدىگە، سەن ءبىزدىڭ ارمانىمىزدى ورىندادىڭ» دەگەن ەكەن. بۇل ءادىل ءارى ناقتى باعا ەدى. اقيقات جوق جەردە ەشتەڭەنىڭ دە ءمانىنىڭ جوق ەكەنىن جاس رەجيسسەر كينوداعى العاشقى قادامىمەن-اق دالەلدەگەن بولاتىن. ءبىراق ءوز ءومىرى قاسىرەت پەن قايعىعا تولى بولاتىنىن ول كەزدە قايدان ءبىلسىن. اڭگىمەمىزگە ارقاۋ بولعالى وتىرعان كەيىپكەرىمىز – رەجيسسەر ەدىگە بولىسبايەۆ.
[caption id="attachment_16939" align="alignright" width="405"]
"شاڭىراق" فيلمىنەن ءبىر كورىنىس[/caption]
ءالقيسسا! اۋەلگى اڭگىمەنى باستاماس بۇرىن ءسال شەگىنىس جاساۋعا تۋرا كەلىپ تۇر...
2011 جىلدىڭ قاراشاسى. ءتۇس مەزگىلى بولاتىن. اقىن ءامىرحان بالقىبەك قوڭىراۋلاتتى.
– تاكسيمەن بارا جاتىرمىن، كۇتىپ ال، – دەدى. ار جاعى تۇسىنىكتى ەدى. العى شەپكە اتتانار جاۋىنگەردەي سەرگەك، شالت قيمىلدايتىن ءامىرحان اعامنىڭ ەكپىنى قاتتى. «بوبەك» ۇلتتىق عىلىمي-پراكتيكالىق، ءبىلىم بەرۋ جانە ساۋىقتىرۋ ورتالىعى اي سايىن مەكتەپ وقۋشىلارى اراسىندا ءتۇرلى-تۇرلى بايقاۋلار ۇيىمداستىراتىن. ءامىرحان بالقىبەك سول بايقاۋلاردىڭ تۇراقتى ءادىلقازىلارىنىڭ ءبىرى ەدى. باسشىلىق تا ابەكەڭنىڭ بىلىم-بىلىگىن ەسكەرىپ، قوماقتى قالاماقى تاعايىنداپ، وبلىستاردان كەلگەن وقۋشىلارعا تاۋەلسىزدىك جىلدارداعى ادەبيەت تۋرالى شەبەرلىك سىنىپتارىن وتكىزىپ تۇرۋعا كەلىسىمشارت جاساسقان. كەزەكتى قالاماقىسىن الۋعا كەلگەن بەتى ەدى. كاسساعا ەرتىپ باردىم. شارۋا رەتكە كەلدى. ابەكەڭ جاس بالاشا قولدى-اياققا تۇرمايدى. ۇشىپ كەتەتىندەي اسىعىس. «ايالداساڭىزشى، كابينەتكە ءجۇرىڭىز، شاي ىشەيىك»، – دەگەن وتىنىشىمە ەلەڭ ەتپەدى. شىلىمىن قايتا-قايتا سورعىشتاپ!
– تەز جينال، مەن سەنى ۇلى قازاقپەن تانىستىرامىن، – دەدى.
– جۇمىس قوي، – دەپ ەدىم.
– تاستا جۇمىستى، ەشتەڭە ەتپەيدى، ەسەسىنە ۇلى قازاقپەن تانىساسىڭ، – دەدى.
– ول كىم؟ – دەدىم تاعاتىم تاۋسىلىپ.
– «شاڭىراق» ءفيلمىن كورىپ پە ەدىڭ؟
– ءيا، كورگەنمىن!
– سول كينونىڭ رەجيسسەرى – ەدىگە بولىسبايەۆ دەگەن ۇلى قازاق. بولات جەتەكباي
ەكەۋى «قازاقفيلمدە» كۇتىپ وتىر. مەن اقشاعا كەلدىم. تەز جينال، – دەدى بۇيىرا سويلەپ. تاكسيمەن جەتىپ باردىق. بۇلىڭ كوشەگە ورنالاسقان جۇپىنى كافە ەكەن. كوك ءتۇتىننىڭ اراسىندا وتىرعان ەدىگە بولىسبايەۆ پەن بولات جەتەكبايەۆقا ءبىز بارىپ قوسىلدىق. سان قايتالاپ كورگەن «شاڭىراق» ءفيلمىنىڭ رەجيسسەرىن ءدال وسىنداي جاعدايدا كورەمىن، تانىسامىن دەپ ويلاپپىن با؟ ابدەن شارشاعانى كورىنىپ تۇر. مۇڭعا تولى جانارى ءمۇساپىر كۇيگە تۇسكەنىن كىم-كىمگە بولسا دا تەز ۇقتىراتىنداي. تەسىلىپ قاراعاندا كوزى وڭمەنىڭنەن وتەدى. كيىمى دە جۇپىنى، قاتتى قىزىپ الىپتى. بارىلداعان داۋىسىمەن «بالقاديشانى» وزانداتادى. شىنىمدى ايتسام، ونى كورگەنىمە وكىندىم. كوڭىلىم ساپ باسىلدى. كەتىپ قالۋعا وقتالسام دا، كەتە المادىم. ءبىر كەزدە الدىنداعى شايتان سۋىن كەڭىردەگىنە جۇگىرتتى دە: «بالا كەزدەگى ارمانىم ءانشى بولۋ ەدى. كونسەرۆاتوريادا وقۋدى ارماندايتىنمىن. ارمانىم بولعان كونسەرۆاتورياعا دا كەلدىم. ماسكەۋدەن كەلگەن پروفەسسور سوكولوۆ تالاپكەرلەردى قابىلداپ جاتىر ەكەن. مەنىڭ جاسىمدى سۇرادى دا، ءبىر جىلدان كەيىن كەل، ءالى جاسسىڭ. داۋىسىڭ وزگەرۋى مۇمكىن دەدى، سودان قارا جۇمىسقا جەگىلدىم. ءانشى بولۋ ارمانىم دا دالادا قالدى»، – دەدى وتكەن ومىرىنە بارلاۋ جاساعانداي مۇڭايا سويلەپ. «مەنىڭ اكەم كونسەرۆاتوريادا وقىعان. ماماندىعى بويىنشا ءارتىس بولۋ كەرەك ەدى. ءبىراق، ءوزى شوپىر بولۋدى قالادى». «ال مەن رەجيسسەر بولدىم. مەندەي رەجيسسەر كوپ ەمەس. مەنى تىرشىلىگىمدە پايدالانىپ كينو ءتۇسىرىپ قالۋ كەرەك. مەنى ءقازىر «بومج» دەپ «قازاقفيلم» قاشادى. ماڭىنا دا جولاتپايدى. مەن جاي جۇرگەنىم جوق. ءقازىردىڭ وزىندە بىرنەشە سەنارييلەرىم بار. «قازاقفيلمنەن» باسقا ستۋديالار شاقىرسا بارامىن»، – دەدى. تۇراقتى مەكەن-جايى جوق «قاڭعىباس» اتانىپ جۇرگەن ادامنىڭ «سەنارييلەرىم بار» دەگەن سوزىنە سەنبەدىم. ءبىراق ءالى دە بولسا وتباسىمەن قوسىلىپ، ءتاتۋ-تاتتى عۇمىر كەشكىسى كەلەتىنى انىق بايقالادى. «اكەڭ جىندى بولسا بايلاپ ب ا ق» دەگەن حالىق ەمەس پە ەدىك؟ بۇگىنگى ۇسقىنسىز كۇيىنە جيىركەنە قاراپ، ات-تونىمىزدى الا قاشۋىمىز ادامدىققا، يماندىلىققا جاتا ما؟ سول اكەنىڭ قانىنان جارالعان پەرزەنتتەرىنىڭ اسقار تاۋلارىنان تەرىس اينالعانى كىمنىڭ دە بولسا كوڭىلىندە ۇرەي تۋدىرارى كۇمانسىز. كاپيتاليستىك قوعامدا ادامعا ادام قاسقىرشا قارايدى دەگەن تەگى راسقا اينالعانى ما؟..
[caption id="attachment_16938" align="alignright" width="377"]
ەدىگە بولىسبايەۆتىڭ اقىرعى كۇندەرى[/caption]
***
شەڭبەرگە سىيماي وتىرعان بىزگە داياشىلار كوپ ەسكەرتۋ جاسادى. رەجيسسەردىڭ «انىنەن» ءبارى مەزى بولعان سياقتى. ونى ءبىز دە سابىرعا شاقىرا المادىق. ءامىرحان دوسىن قالجىڭمەن قاجاپ وتىرعان بولات جەتەكبايەۆ ءبىر كەزدە ماعان بۇرىلىپ: «ءقازىر ءبارىمىز سۇلتان قوجىقوۆتىڭ اسىنا بارامىز»، – دەدى. ازار دا بەزەر بوپ بارمايمىن دەگەنىمە كونبەدى. ونىڭ ۇستىنە ءامىرحان اعا دا ءبىراز جەرگە بارىپ قالدى، كۇن سۋىق. جەر كوكتايعاق مۇز. نە بولسا دا قاستارىندا ءجۇرىپ، ۇيلەرىنە جەتكىزىپ سالايىن دەپ شەشتىم. قاتەلەسپەسەم، «سۇلتان» مەيرامحاناسى. شاقىرىلعان قوناقتاي ەلدەن بۇرىن بارىپ الىپپىز. بۇل كەشتىڭ شىن مانىندەگى قوناعى – بولات جەتەكبايەۆ. سەبەبى، «قازاقفيلمدە» قىزمەت ىستەيدى. قاراۋىلعا اسقا كەلگەنىمىزدى ايتىپ ىشكە كىردىك. ۇشەۋى ءۇش جاققا تارتادى. اقىرى، شىلىم تارتاتىن بولىپ تىسقا شىقتىق. قالت-قۇلت ەتىپ جۇرگەن ەدىگە بولىسبايەۆ ەسىكتەن اتتاي بەرە شالقاسىنان قۇلادى. ونسىز دا بەرەكەسى كەتىپ، ارەڭ جۇرگەن رەجيسسەردىڭ مازاسى قاشتى. بۇل ورتاعا وتىرۋعا ىقىلاسى جوق ەكەنىن ءاۋ باستا-اق بايقاعانمىن. مەن قوسىلماي تۇرعاندا ۇشەۋى بىرگە كەلۋگە ۋاعدالاسقان ەكەن، ايتۋلارىنا قاراعاندا. ءبىر كەزدە ەدىگە اعاي ءبىزدى اداستىرىپ كەتتى. قولدىڭ باسىنداي كىشكەنە قارا تەلەفونىن قالتاسىنان الىپ: «ءنومىرىمدى جازىپ ال، حابارلاس، سۇحبات بەرەمىن»، – دەگەن. قانشاما رەت حابارلاستىم. ءوشىرۋلى بولدى... مەن ىشكە كىرمەدىم. سىرتتا ءامىرحان اعانى كۇتتىم.
ارادا ءبىراز كۇن وتكەن سوڭ ءامىرحان اعا سول كەش تۋرالى ءوزى ايتتى. ءبىراق ۇيىنە قالاي بارعانى ەسىندە جوق ەكەن. حالىق ءارتىسى دوسحان جولجاقسىنوۆ: «ءامىرحان، مەن ءارتىسپىن بە دەپ جۇرسەم، سەن مەنەن وتكەن ءارتىس ەكەنسىڭ عوي»، – دەپ، كۇلدى دەدى. مەن دە كۇلدىم...
***
ەدىگە بولىسبايەۆ – قاتارداعى كوپ پەندەنىڭ ءبىرى ەمەس-تۇعىن. مول تالانتىن كەمەلىنە كەلگەن تۇستا سارقىپ پايدالانا المادى. 100-گە جۋىق قىسقامەتراجدى فيلمدەرىن بىلاي قويعاندا، قازاق كينوسىنا جاڭا لەپ اكەلگەن «شاڭىراق»، «ۇلتۋعان» سىندى كوركەم فيلمدەرى ارقىلى كاسىبي بىلىكتىلىگىن كورسەتىپ، جۇرت ەسىندە قالعان ەدى. جازۋشى سايىن مۇراتبەكوۆتىڭ «كۇسەن-كۇسەكە» اڭگىمەسىنىڭ جەلىسى بويىنشا تۇسىرگەن قىسقامەتراجدى كوركەم ءفيلمى توسىندىعىمەن كورەرمەندەر كوڭىلىنەن شىعىپ، تىڭ بەلەسكە كوتەرىپ ەدى رەجيسسەردى. ال بۇگىنگى كورگەن كۇنى مىناۋ. قاڭعىباستار قاتارىندا. كىم كىنالى؟ ءبىراق ونىڭ وسىنداي جولعا تۇسۋىنە كينوعا دەگەن ۇلكەن ماحاببات بولسا كەرەك. جۋرناليست نازىم قىدىربايقىزىنا بەرگەن سۇحباتىندا: «وتباسىممەن اجىراسۋعا اقشا سەبەپ بولدى. ول كەزدە نەسيە دەگەن بار بولاتىن. ءۇيىمدى نەسيە الۋ ءۇشىن كەپىلگە قويىپ جاڭا جۇمىس باستايمىن دەپ ويلاعانمىن. ءبىراق ءساتى تۇسپەي وسىلاي قۇلدىراپ كەتتىم. پاتەرىمدى الىپ قويدى. اللاعا شۇكىرشىلىك ەتەم، ول كەزدە بالالارىم وزىمەن-وزى بولىپ ەسەيىپ كەتكەن. سودان بەس جىل پاتەر جالداپ تۇردىق. ول كەزدە مەنىڭ جالاقىم كوڭىلگە قونىمدى، جاقسى ەدى. كەيىن جالاقىنى تاعى وسىرەم دەپ ءجۇرىپ، جۇمىستان ايىرىلىپ قالدىم. سودان، ايەلىم بۇل قيىندىقتى كوتەرە الماي، ەكەۋمىز ايىرىلىسىپ كەتتىك»، – دەيدى رەجيسسەر. ءتىپتى، كوپقاباتتى ۇيلەردىڭ جەرتولەسىن پانالاعان. اعايىن-تۋىس، دوس-جاراننان الىستاپ كەتكەن سوڭ، شايتان سۋدىڭ كۇرمەۋىنە ءجىپسىز بايلانىپ قالعان. سول كەزدە ونىڭ تالانتىن ەسكەرىپ، قولداعان ادام بولسا ايانىشتى كۇيگە تۇسپەس پە ەدى، كىم ءبىلسىن؟ باسقا تۇسكەن قيىندىق، الپىستى القىمداعان شاعىندا بورداي ۇگىپ، باقىتسىزدىققا الىپ كەلدى. بارىنەن دە، اياۋلى جارى، باۋىرىنان ورگەن ءۇش بىردەي بالاسى تەرىس اينالعانى جانىنا قاتتى باتتى. سەرگەلدەڭمەن ءجۇرىپ الەۋمەتتىك بەيىمدەۋ ورتالىعىنا 4 رەت تۇسكەن. قاقاعان قىستا ءۇسىپ ءولىپ قالا جازداعان رەجيسسەردى ورتالىق قىزمەتكەرلەرى ءوز قامقورلىقتارىنا العان. جەكە كۋالىگىن دە جاساتىپ بەرگەن. ارادا ەكى جىل وتسە دە، بولىسبايەۆتى ەشكىم ىزدەپ كەلمەگەن. اقىرى، قاڭعىپ ءجۇرىپ دۇنيەدەن وزدى. ونىڭ ومىردەن وتكەنىن بالالارى، ءتىپتى، تۋىسقاندارى دا بىلمەگەن. الماتىنىڭ ىرگەسىندەگى بورالداي قورىمىنا بەلگىسىز ادام بولىپ جەرلەنگەن. 31 تەلەارنا «ايتىلماعان اڭگىمە» باعدارلاماسىندا ماسەلە كوتەرگەننەن كەيىن بارىپ، رەجيسسەر ەركىن راقىشيەۆ باس بولىپ جانازاسىن شىعارىپ، جەر قوينىنا تاپسىرعان.
وكىنىشكە قاراي، ادامگەرشىلىك قۇندىلىقتار اقشانىڭ كولەڭكەسىندە قالىپ، ار، اتاق-مانساپتىڭ بوساعاسىندا شىرۋگە اينالدى. وزىمشىلدىك، نەمقۇرايلىلىق جەلكەمىزگە ابدەن ءمىنىپ العان سياقتى. ەگەر رۋحىمىز ءور، جىگەرىمىز مىقتى بولعاندا ەدىگەدەي ەرىمىز قاڭعىباس اتانىپ، ايدالادا كوز جۇمار ما ەدى؟
***
ۇلى جازۋشى ف. دوستويەۆسكييدىڭ «قىلمىس پەن جازا» رومانىنىڭ نەگىزىندە تۇسىرىلگەن رەجيسسەر-سەناريست ءدارىجان ومىربايەۆتىڭ «ستۋدەنت» فيلمىندە ەدىگە بولىسبايەۆ اقىننىڭ ءرولىن سومدايدى. ول اتالمىش فيلمگە اكتەرلىك قىرى باسىم بولعاندىعى ءۇشىن ەمەس، ومىردەگى بەينەسى جاقىن بولعاندىقتان تاڭداپ الىنعانداي ويعا قالاسىڭ. بۇل كينونىڭ سەنارييى بۇگىنگى قوعامىمىزدىڭ بەت-بەينەسىنە قاراي نەگىزدەلگەن. ءبىراق اقىن ءرولىن سومداعان كىشكەنە ەپيزود ءساتتى شىققان دەپ ايتا المايمىز. تۋا ءبىتتى رەجيسسەر عوي، اكتەر ەمەس. سول كينودا ول اقىن رولىندە تومەندەگى ولەڭدى وقيدى.
كوبەيىپ بارا جاتىر ءساتسىز ادىم،
مەن نەگە ەرەجەنى كوپ بۇزامىن.
تالىقسىپ، تالاۋلاعان جۇرەگىمدى،
تاڭ اتا ارەڭ ۇيگە جاتقىزامىن.
مەن نەگە سەنبەيتىنگە كوپ سەنەمىن،
ومىردە نە بولدى ەكەن كوكسەگەنىم.
سەنىمسىزگە مەن نەگە سىرىمدى اشىپ،
ۇقتىرام دەپ اۋرە بوپ وكشەلەدىم.
دەسەم دە ادامداردى بولمەدىم مەن،
ادالدىق جولداس ەدى جورگەگىمنەن.
مەن ولسەم دە، ادالدىق، سەن ولمەشى،
ەشتەڭە وزگەرمەس مەن ولگەننەن.
ءيا، ادالدىق ەشقاشان ولمەيدى... بۇل جىر ونەر ءۇشىن وتقا كۇيگەن ەدىگە بولىسبايەۆتىڭ جانايقايى ىسپەتتى. جاقسىلاردىڭ، تالانتتاردىڭ ەڭبەگى كەشىگىپ بولسا دا ءوز باعاسىن الادى. ارينە، سالعىرتتىقتان قۇتىلا الساق قانا.
ەرعالي باقاش، اقىن
