ەل پرەزيدەنتى قاسىم-جومارت توقايەۆ ءوزىنىڭ بيىلعى «جاڭا قازاقستان: جاڭارۋ مەن جاڭعىرۋ جولى» اتتى جولداۋىندا كونستيتۋسيالىق رەفورمالاردىڭ باستالاتىنى تۋرالى مالىمدەگەن بولاتىن. سەبەبى، ساياسي جۇيەنى تۇبەگەيلى جاڭارتۋ قاجەت، قوعامنىڭ سۇرانىسى دا – وسى.
ال، 29 ساۋىردە وتكەن قازاقستان حالقى اسسامبلەياسىنىڭ كەزەكتى سەزىندە مەملەكەت باسشىسى اتا زاڭعا وزگەرىستەر مەن تولىقتىرۋلار ەنگىزۋ تۋرالى زاڭ جوباسىن حالىق تالقىسىنا سالىپ، رەفەرەندۋمعا شىعارۋدى ۇسىندى. حالىق ءوزىنىڭ كەلەشەك تاعدىرىن ءوزى شەشۋى ءتيىس دەلىندى. رەفەرەندۋم وتكىزۋ كۇنى رەتىندە ماۋسىمنىڭ 5ء-ى بەلگىلەنىپ وتىر، – دەدى وبلىستىق قوعامدىق شتابتىڭ ءتوراعاسى ولەگ چەرنىشوۆ.
كونستيتۋسياعا ەنگىزىلگەلى وتىرعان وزگەرىستەردى نەگىزىنەن ءۇش توپقا ءبولىپ قاراستىرۋعا بولادى. ءبىرىنشىسى پرەزيدەنتتىڭ وكىلەتتىگىن شەكتەۋدى، ەكىنشىسى ەلدەگى سايلاۋ جۇيەسىن جەتىلدىرۋدى، ءۇشىنشىسى ازاماتتاردىڭ قۇقىعىن قورعاۋدى كوزدەيدى. شتاب مۇشەلەرى وسى رەفورمالاردىڭ ءارقايسىسىن ءجىتى ۇعىندىرىپ، قوعامعا ناقتى تيگىزەر پايداسىنا توقتالدى.
شتاب مۇشەسى، الەۋمەتتانۋشى ەلەونورا ستولياروۆا الدا وتەتىن رەفەرەندۋمدى ماڭىزدى تاريحي وقيعا دەپ باعالاپ، جوسپارلانعان رەفورمالاردىڭ ناقتى ىسكە اسۋى الداعى رەفەرەندۋمنىڭ ناتيجەسىنە تىكەلەي بايلانىستى ەكەنىن اتاپ كورسەتتى.
ءبىز وتىز جىل بويى دەموكراتيالىق قوعام قۇرۋعا تىرىستىق. ال دەموكراتيا دەگەنىمىز – حالىقتىڭ ءوزىن-وزى باسقارۋى. شىنىن ايتۋ كەرەك، سوڭعى ون جىلدا ەلدە دەموكراتيانىڭ تاپشىلىعى قاتتى سەزىلدى. البەتتە، دەموكراتيالاندىرۋ پروسەسىنىڭ شەكسىز ەكەنى تۇسىنىكتى، دەسەك تە ونىڭ قازىرگى كولەمى – ءبىزدىڭ قوعام ءۇشىن تىم از. ازاماتتىق بەيبىتشىلىكتى، قوعامنىڭ قاۋىپسىزدىگىن، ەل ەكونوميكاسىنىڭ وركەندەۋىن قالاساق، ناق وسى دەموكراتيالاندىرۋ ماسەلەسىنە بەيجاي قاراۋعا بولمايدى. تاعى ءبىر اتاپ وتەرلىك جايت، بۇگىنگى تاڭدا بيلىككە، سايلاۋ ۇردىسىنە دەگەن حالىقتىڭ سەنىمى تومەندەپ كەتكەن. الداعى رەفەرەندۋمدى بارىنشا اشىق، ءادىل وتكىزۋ اسا ماڭىزدى، كەلەشەك ءبىزدىڭ دامۋىمىز وسى ناۋقانعا تىكەلەي بايلانىستى بولىپ وتىر، – دەدى الەۋمەتتانۋشى عالىم ءوز سوزىندە.
كونستيتۋسيالىق رەفورمالار ەل پرەزيدەنتىنىڭ باستاماسى بولسا دا، ول ەڭ الدىمەن حالىقتىڭ سۇرانىس-تىلەگىنەن تۋىنداپ وتىر. كەزدەسۋگە قاتىسقان وبلىس پروكۋراتۋراسى ارداگەرلەر كەڭەسىنىڭ ءتوراعاسى عازيز نايزابايەۆ رەفەرەندۋمعا قاتىستى وسىنداي ءوز وي-پىكىرىمەن ءبولىستى.
– بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارى ارقىلى تاراپ جاتقان كونستيتۋسياعا ەنگىزىلگەلى وتىرعان وزگەرىستەر مەن تولىقتىرۋلاردى زاڭ سالاسىنىڭ مامانى رەتىندە مۇقيات زەردەلەپ شىقتىم. رەفورما نەگىزىنەن ءۇش ماقساتتى كوزدەيدى، ولار – سۋپەرپرەزيدەنتتىك باسقارۋ جۇيەسىنەن پرەزيدەنتتىك جۇيەگە كوشۋ، قوعامدى دەموكراتيالاندىرۋ جانە ازاماتتار قۇقىعىن بارىنشا قورعاۋ. بۇنىڭ ءبارى دە – دۇرىس قادامدار. جالپى، اتالعان ماسەلەنى رەفەرەندۋمعا شىعارۋدىڭ ءوزى-اق – دەموكراتيانىڭ كورىنىسى. 1995 جىلى وسى اتا زاڭ قابىلدانعاندا عانا رەفەرەندۋم ءوتتى دە، ودان كەيىنگى ءتورت رەت ەنگىزىلگەن وزگەرىستەر پارلامەنت قابىرعاسىندا ماقۇلدانا سالعان. تاۋەلسىزدىكتىڭ العاشقى جىلدارىندا سۋپەرپرەزيدەنتتىك مودەل كەرەك تە بولعان شىعار. ال، قازىرگى جاعدايدا ءبىر ادامنىڭ قولىنا شەكسىز بيلىك بەرگەن دۇرىس ەمەس. پرەزيدەنتتىڭ پارتيا باسشىلىعىنان كەتۋى دە، ەشبىر پارتياعا مۇشە بولماۋى دا – قيسىندى ءارى ادىلەتتى شەشىمدەر، – دەدى عازيز نايزابايەۆ.
ولەگ چەرنىشوۆتىڭ ايتۋىنشا، 5 ماۋسىمدا وزگەرىستەر حالىق تاراپىنان ماقۇلدانسا، اتا زاڭنىڭ جاڭارتىلعان نۇسقاسى ءوز كۇشىنە تەك كەلەر جىلدىڭ 1 قاڭتارىنان باستاپ قانا ەنەدى. وسى ارالىقتا ەلدەگى كوپتەگەن زاڭدار مەن نورماتيۆتىك-قۇقىقتىق اكتىلەر وزگەرىسكە ۇشىرايدى، جاڭادان قابىلدانادى.
– شىعىستىڭ شالعاي اۋىلىنداعى ازامات قۇرىلعالى وتىرعان كونستيتۋسيالىق سوتقا قالاي جۇگىنە الادى؟ مىنە، وسى سەكىلدى مەحانيزمدەردى رەتتەيتىن ارنايى زاڭ وسى مەرزىم ىشىندە ازىرلەنۋى ءتيىس. ەگەر، بۇل زاڭدار ناقتى ىسكە اسپاسا، حالىقتىڭ بيلىككە دەگەن سەنىمى مۇلدەم جوعالۋى ىقيمال. ۇكىمەتتىك ەمەس ۇيىمدار دا وسى زاڭداردىڭ ازىرلەنۋىنە اتسالىسۋى كەرەك. مەنىڭشە، رەفەرەندۋمعا ازاماتتاردىڭ كوپشىلىگى قاتىسادى، باسىم بولىگى «ءيا» دەپ داۋىس بەرەدى، – دەدى ولەگ چەرنىشوۆ.
«ادىلدىك جولى» بىرلەستىگى وبلىستىق فيليالىنىڭ باسشىسى ءادىل پىشەنوۆ حالىق اراسىندا اتا زاڭعا ەنگىزىلگەلى وتىرعان وزگەرىستەرگە قاتىستى كوپتەگەن ساۋالدار بار ەكەنىن ايتىپ، ءتۇسىندىرۋ جۇمىستارىن بارىنشا شيراق ءارى جان-جاقتى وتكىزۋ قاجەتتىگىن اتاپ ءوتتى.
جيىنعا قاتىسقان وبلىس وڭىرلەرىندەگى ۇكىمەتتىك ەمەس ۇيىمدار وكىلدەرى الداعى رەفەرەندۋمنىڭ ماڭىزىن اتاپ، جىل سوڭىنا دەيىن قابىلداناتىن زاڭداردىڭ حالىق ۇدەسىنەن شىعارىنا سەنىم ءبىلدىردى.
