ۇنسىزدىكتىڭ قۇشاعىندا قىنجىلا ءجۇرىپ، سىرلاس ىزدەدىم. ول- قيال كوگىندەگى قىران قۇس. ءول-سىزسىز. اساۋ اعا، مەن ءسىزدىڭ ەسىمدى العاش ەستىگەن شاعىمدا-اق، ساق پاتشايىمى -زارينا حانشانىڭ "اساۋ جۇرەك بولماسا، جارقىن بولماس ءومىر، اساۋ سەزىم بولماسا، مۇزعا ورانار كوڭىل، اساۋ جىگىت بولماسا، بالقىمايدى وزدىگىنەن تەمىر"دەگەن ءسوز جادىما ورالدى. ورالدى. ويلانتتى. اساۋبەك اعا، ءسىزدىڭ جازبالارىڭىزبەن قاۋىشقان ساتتەردە قولىما قالام العىم كەلە بەرەتىن. ءبىراق... ءسىزدىڭ ويدى جالعاۋعا ازىرلىگىم كەم بولدى. ەندى ءازىرمىن. ءسىزدى مەن دالانىڭ اڭعال ۇلى دەپ سانايمىن. سوندىقتان، دالانىڭ پەرزەنتى اڭعال، تالعامپاز، تەكتى، تۇنىق. تۇنىقتىق- جان قالىبىنىڭ كىرشىكسىزدىگى. تۇنىقتىق-ارماننىڭ بەينەسىن ادال جۇرەكپەن سالا الۋ. تۇنىقتىق - دالا بالاسىنىڭ عاسىرلار بويى ايرىلماعان كەلبەتى. ءسىزدىڭ جانىڭىزعا ۇڭىلگەن سايىن، ءۇمىتتىڭ ۇزىك سىرلارىن تانيمىن. ءۇنسىز وي كەشەم. ويدان -ويعا ۇرىنىپ، كەيدە ءسىزدىڭ ءبىرقاتار جازباڭىزدان، ءبىر اۋىز سوزىڭىزدەن بۇگىنگى ءومىردىڭ جايىن تۇيسىنگەندەي بولامىن.
جازىڭدى ۇرلاپ كەتكەنگە،
كوكتەممەن جاۋاپ بەرە ءبىل. (قىتاي حالقىنىڭ ناقىلى بار).
جان الەمى - جازدى عانا قالايتىن جاندار كوپ. قالاۋ مەن ورىنداي ءبىلۋ - ەكى باسقا نارسە. اينالامىزعا كوز سالساق، بار ادام جان الەمىن جاز قىلىپ جۇرتقا كورسەتكىسى كەلەدى. كەزىندە ءبىر اتاقتى فرانسۋز سۋرەتشىسىنەن ءبىر سۋرەتتى جاڭا سالىپ جۇرگەن سۋرەتشى سۇراپتى. "ۇستازىم، كۇلىپ تۇرعان ادامدى سالعىم كەلەدى. سالىپ تا ءجۇرمىن. قىل قالامىم سالعان سۋرەتتەردەن ءوزىمنىڭ جۇرەگىمە جاقىن ەرەكشە شىن كۇلكىنى تاپپادىم. نەگە بۇلاي؟" - دەگەن ساۋالىنا جاۋاپ بەرۋىن وتىنە سۇرانعان كورىنەدى. سۋرەتشى سوندا: "جان الەمىنىڭ جازى مەن كۇزى - جانار مەن ۇنىنەن ايان. قاراعىم، بەتتى وپالاپ بوياپ، جۇرتتان جىل سالعان ءاجىمدى جاسىرامىز. شىن بولمىسىمىزدى جاسىرعىمىز كەلەدى. ادام - ەڭ مىقتى سۋرەتشى. ءبارىن بوياپ، ءوڭىن اۋدارا الادى. سەن كورگەن بوياۋلى جۇزدەر. ءيا. ولاردىن ەزۋلەرىندە كۇلكى بار. ءيا. بار ادام ەزۋىنە كۇلكى ۇيىرە الادى. ەزۋ مەن جانار ءبىر كۇلۋ كەرەك ەجەلدەن. ءقازىر، تەك ەزۋدە عانا كۇلكى. جانارلار كۇلمەيدى. جانارى كۇلمەگەن جان - بولمىستى بوياپ شارشاعان ادام. بولمىستى بوياۋ – ۋاقىتشا عانا مۇمكىن. بوياماسىز بولمىس – ماڭگىلىك. ول - سۋرەتتىڭ ءمانى. بولمىسى بويالعان ولاردىڭ ەشبىرى جان الەمىنە جازدى تۇراقتاتا المايدى. جازدى تۇراقتاتۋ – قيىن. كوبى كوكتەم مەن كۇزدىڭ اراسىندا جۇرەدى" دەگەن ەكەن.
اساۋبەك اعا، سىزدەي جان الەمى جاز جاندار تىم سيرەك. تۇرىك حالقىندا، "كوز كۇلگەنى – كوڭىلدىڭ كۇلگەنى" دەپ تەگىن ايتپاسا كەرەك.
سارقىلماس سەزىم تەڭىزدەي،
ءۇمىت بوپ جۇرسە كوز ىلمەي. (ايپەر حانۋم)
پەندەمىز عوي. بۇل ءسوز - سىزگە ەتەنە جاقىن. "پەندەلىك - قاتەنى تاعدىر تۇزەسىن دەگەن تىلەك" دەگەن ەكەن كارىستىڭ ءبىر دانىشپانى.
ءسىز ۇنەمى جان ءقادىرى مەن ءسوز ءقادىرىن بيىك ۇستاۋعا تىرىساتىنىڭىزدى اڭعارام. اساۋبەك اعا، سول ءسىزدىڭ قاسيەتتىڭ باعاسىن ۇعا ءتۇسۋ ءۇشىن... مەن بۇگىن ءبىر داستاندى سويلەتە باستايمىن. ول داستان - تۇركىمەن داستانى. اتاۋى - "قار جاۋماي كەتپەس، قارجاۋباي" اتتى داستاننان كوڭىلىمە قوناقتاعاندارىن سىر ەتىپ ۇسىنباقپىن. ايپەر حانۋم - سول داستاننىڭ باس كەيىپكەرى. "بەك پەن بەگىمنىڭ ۇلىلىعىن اڭداۋ ءۇشىن - ولاردىڭ جان ءقادىرى مەن ءسوز ءقادىرىن قالاي بىلەتىن بىلمەك كەرەك. تانىماق كەرەك. جان مەن ءسوز ءقادىرىن ۇعۋ - ەسسىزگە كۇلكى، ەستىگە ماقسات. ادام قۇنى ارزانداپ، سەنىمنەن ءبىر ءتۇيىر سارقىنشاق قالمايتىن كەز نەدەن تۋادى؟! ءسوزدىڭ ءقادىرى قاشسا، ادامنىڭ ءقادىرى وزىنەن-وزى كەميدى. ادام ءقادىرى كەمىگەنى – جاننىڭ ءقادىرى، جۇرەكتىڭ ءقادىرىنىڭ جويىلۋى. سوزگە ءقادىر دەپ قاراۋ – ادامدىق كەلبەتپەن ۇلى مۇراتقا جاراۋ.
ادامنىڭ ءقادىرى – جان ءقادىرىن قاشىرماۋ دەپ تۇيسىنگەن جاننان مايدالىق بايقالمايدى. مايدالىق – ءسوز بەن ءىستىڭ الشاقتىعىنان باستاۋ الادى" دەگەن ەكەن ايپەر حانۋم.
مەن ءسىزدىڭ ءسوز ءقادىرىن جەتىك ءتۇسىنۋىڭىزدى قازاقي قالىپتان بىلەمىن. "سوزدەن –سىر، سوزدەن – نۇر تامدىرا بىلمەك، ادام بوپ ءومىردى سۇرمەك" دەگەن تۇركىمەن حالقىنىڭ ناقىلىنا ەرىكسىز جۇگىندىم. ءسىز – ءبىر اۋىز ءسوزدى سىرعا، جان جۇرەككە قۇيىلار الاۋ نۇرعا اينالدىرا الاتىن ازاماتسىز!!!
جەتىستىك - جۇرەككە تاۋەلدى.
جەڭىس - بىلەككە تاۋەلدى. (پارسى حالقىنىڭ حالىق انىنەن)
اساۋ اعا، العىس ايتا ءبىلۋ - كەيبىرەۋ ءۇشىن قيىنداۋ ءجاي ەكەن-اۋ.
الدىڭعى جازبامدا ءسوز ەتكەن - ايپەر حانۋمنان قالعان ەستى ءسوز. "العىس جاۋدىرۋ - جۇرەكتى جىلى سوزبەن جاندىرۋ. جىلى سوزبەن جانعان جۇرەك -تىرشىلىككە عاشىق. جاقسىلىق جاساۋعا قۇشتار، ءوز كاسىبىنە ۇستا بولار. العىستىڭ ءقادىرىن - قارعىس ارقالاعان بىلەر. كەزىندە باعداتتىق ءبىر زەرگەر، "ساۋساقتىڭ ءقادىرىن بىلگەن - شەبەرگە، ءسوزدىڭ ءقادىرىن بىلگەن - اقىنعا العىس ايتارى حاق. شەبەردىڭ قولى، اقىننىڭ كوڭىلى - العىس سوزگە لايىقتى" دەگەن ەكەن. ءقازىر العىس ايتقىسى كەلمەيتىندەر كوبەيدى. العىس ايتسا، جولىنان اداساتىنداي سەزىنەدى شاماسى. راقمەت - رازىلىق. راقمەت - ادامدىققا دانەكەر. راس، ادامدار اناسىنا العىس ايتۋدى ءبىر مينۋت جادىنان شىعارماسا، ءار ىستە العىس ايتۋدى ۇمىتپاس ەدى".
ءسىز - العىس ايتا بىلەسىز! بارشا كورەرمەن ءحام تىلەكشى دوستى بىردەي قابىلداپ، بىردەي باعالاي الاسىز. ءسىزدىڭ ارتىقشىلىعىڭىز - جىلى نيەتتى جاۋاپسىز تاستاۋ بولمىسىڭىزدا جوق.
ۇنسىزدىكتىڭ قۇشاعىندا قىنجىلا ءجۇرىپ، سىرلاس ىزدەدىم. ول – قيال كوگىندەگى قىران قۇس. ول - ءسىزسىز. اساۋ اعا، مەن ءسىزدىڭ ەسىمدى العاش ەستىگەن شاعىمدا-اق، ساق پاتشايىمى -زارينا حانشانىڭ "اساۋ جۇرەك بولماسا، جارقىن بولماس ءومىر، اساۋ سەزىم بولماسا، مۇزعا ورانار كوڭىل، اساۋ جىگىت بولماسا، بالقىمايدى وزدىگىنەن تەمىر" دەگەن ءسوز جادىما ورالدى. ورالدى. ويلانتتى. اساۋبەك اعا، ءسىزدىڭ جازبالارىڭىزبەن قاۋىشقان ساتتەردە قولىما قالام العىم كەلە بەرەتىن. ءبىراق... ءسىزدىڭ ويدى جالعاۋعا ازىرلىگىم كەم بولدى. ەندى ءازىرمىن. ءسىزدى مەن دالانىڭ اڭعال ۇلى دەپ سانايمىن. سوندىقتان، دالانىڭ پەرزەنتى اڭعال، تالعامپاز، تەكتى، تۇنىق. تۇنىقتىق – جان قالىبىنىڭ كىرشىكسىزدىگى. تۇنىقتىق – ارماننىڭ بەينەسىن ادال جۇرەكپەن سالا الۋ. تۇنىقتىق - دالا بالاسىنىڭ عاسىرلار بويى ايرىلماعان كەلبەتى. ءسىزدىڭ جانىڭىزعا ۇڭىلگەن سايىن، ءۇمىتتىڭ ۇزىك سىرلارىن تانيمىن. ءۇنسىز وي كەشەم. ويدان - ويعا ۇرىنىپ، كەيدە ءسىزدىڭ ءبىرقاتار جازباڭىزدان، ءبىر اۋىز سوزىڭىزدەن بۇگىنگى ءومىردىڭ جايىن تۇيسىنگەندەي بولامىن.
اساۋلىق – اردىڭ قالقانى. ونسىز يلەنگەن تەرىدەي بولمىستا توقىراۋ بولادى. كارىستەردىڭ ميفولوگياسىندا «اساۋلىق دەگەن اقىل-پاراساتپەن ءبىر بولسا بيىكتىك، ولارسىز اساۋلىق جاي عانا وركوكىرەكتىك» دەگەن ەكەن. سىزدەگى اقىل-پاراسات – جاڭا بۇرشىك جارعان كوكتەمنىڭ قاراعاش تالى سياقتى ما، قالاي؟!
ياكي، ەمەن اعاشى بولارسىز؟! ەمەندەي ەڭسەلى بولۋىڭىز ءۇشىن سان جولدان وتكەن دە بولارسىز؟.. اعا، اساۋلاۋ بولمىس بولماسا، جىگەردىڭ بورداي ۇگىلۋى جيىلەيدى. اساۋلىق كەرەك، جانىڭدى جارالاپ، جازىڭدى ۇرلاپ كەتپەۋى ءۇشىن. كەيدە وسى ادامدار جازداي جادىراپ جۇرگەندەرگە كوڭىلدىڭ كۇز كەيپىن سەزىندىرۋگە تالپىناتىنى قالاي؟ كوڭىل كۇزى – جان قاريتىن قىسقا اينالىپ كەتەدى عوي. قىس... كوكتەمىنە جەتۋ دە ارمان... اساۋ اعا! كوڭىلدىڭ جازىن قىس ەتۋگە قۇشتارلاردى كورۋدەن قالجىراپ ءجۇرسىز-اۋ. مەن دە. ءدال سول ساتتە جاردەمشى – اساۋ بولمىس قانا.
بيىككە ورلەۋ - ورشىلدىك. (يسپان حالقىنىڭ ناقىلى)
ورشىلدىك - تاعدىردىڭ ءار سىنىنان جاسقانباۋ. ءدال قىران سەكىلدى. ورلىك -ەردىڭ بەينەسى ءحام ۇمىتتەرىنە ءومىر سىيلاي ءبىلۋ دەپ ۇعام. ەرتەدە، ءبىر جاپون عۇلاماسى بار شاكىرتتەرىن جيناپ، ءبىر كەلەلى كەڭەس وتكىزگەن كورىنەدى.
سول كەڭەستە ءبىر عانا ساۋال بەرگەن كورىنەدى. "ەر بولمىسىنىڭ نۇكتەسى قاي قاسيەت" دەگەن. شاكىرتتەر ادام بولمىسىن ءار قىرىنان زەرتتەپ، ءار قيلى جاۋاپتار ۇسىنىپتى. عۇلاما ساۋال جاۋابىن سوڭىندا ءوزى شاكىرتتەرىنە بايانداعان كورىنەدى.
«ەر بولمىسىنىڭ نۇكتەسى - ورشىلدىك. ءورشىل بولماسا، ءومىردىڭ سىندارى سۇرىندىرەدى. تىرشىلىكتەن كوڭىل سۋىتىپ، تۇڭىلدىرەدى. ورشىلدىك - ەڭسەنىڭ تىك بولۋى. ەڭسە ەڭكىش تارتقان سايىن، ەردىڭ ەر اتى كەمي تۇسەدى. سونى كەمىتپەيتىن قاسيەت – ورشىلدىك. ورشىلدىك – ءور مىنەزدىلىك. ەر بولمىسىن كىرلەتپەيتىن قاسيەتتىڭ ءبىرى – وسى" دەگەن ەكەن.
اساۋ اعا، ەڭسەڭىز لايىم تىك بولسىن!!! ەر بولمىستىڭ نۇكتەسى – ءور مىنەزىڭىز ءسىزدى تەك العا سۇيرەي بەرگەي!!!
****
اساۋ اعا، "قيال كوگىندەگى قىران قۇس" - ايپەر حانۋمنىڭ جىرى.
جازبالار لەگىن جىرمەن كومكەرگىم كەلدى. ءسىزدىڭ دە قالام تەربەيتىنىڭىزدى بىلەمىن. "اقىن كوڭىل - اداسپاس دوس تابۋدا" دەگەندى نازىم حيكمەت نەتكەن شەبەرلىكپەن ءحام دۇرىس وي قورىتا بىلگەن؟!
بيىك تاۋلاردان، ءسىرا،
كەم ەمەس ار شىڭى.
جانارعا جاس تۇنا،
ۇققاندايمىن مۇنى.
كوڭىلدە كەيدە ءبىر شىنى،
باعالى جاققۇتتاي قۇددى.
شاققان سوڭ جاماعاننان،
باعزىداي بولماس قۇنى.
قيال كوگىن بۇلت جاپسا،
جارىق كۇنىڭ دە نۇرسىز.
قيال كوگىن كۇن شالسا،
جاساماسسىز جىرسىز.
ايپەر حانۋمنان بىردە اقىلىنا كوركى ساي قۇماسى سۇراعان دەسەدى. "قيال كوگىنە قالاي قىران قوناقتايدى" دەپ. سونداعى ايپەر حانۋمنىڭ جاۋابى: "قيال كوگىنە قىران دا، قارعا دا قوناقتاي الادى.
قارعا - وسەك پەن بوس ءسوزىڭ. سەن ىلعي تەك جاقسى ويلاي بەرمەيسىڭ عوي. قارعانى ءبىراق ۇزاق قوندىرۋعا بولماس. قىران قوناقتار دەگەنىم - ءبىر ادام جايلى ىلعي جاقسى وي عانا ويلاناسىڭ. ول - قيالىڭداعى عازيز جان. ونى دا اركەز ويلانا بەرمەيتىنىڭ انىق. تەك، ويلاعان مەزەت - جان دۇنيەنىڭ جاڭا تىنىسى اشىلعانداي سەزىمدە بولاسىز. قيالدىڭ ءتورىن – قىرانعا ۇيا قىلۋدان جالىققان ەمەسپىن. قيالدىڭ كوگى – تىرلىكتىڭ ءبىر شۋاقتى ءساتىن جاقىنداتادى جانە جاقسىلىقتى سەزىنۋگە مۇمكىندىك بەرەدى".
مەن ءۇشىن دە سولاي. ءسىز جايلى تۋىندى جازام دەپ ويلانعام. ءبىراق، ءسىز جايلى جازىپ جۇرگەن بۇرىمدىلاردان حابار العان سوڭ تۋىندىمدى جازۋىمدى دوعاردىم. ءسىز – مەنىڭ عانا قيال كوگىمدە ەمەس، تالاي جاننىڭ قيال كوگىندە تىرلىگىن شۋاققا تولتىرىپ ءجۇرسىز، اساۋبەك اعا!!!
(جالعاسى بار)
مەيىرحان مەيرامبەك ۇلى.
