بۇگىن الماتىدا قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ پرەزيدەنتىنىڭ جانىنداعى قازاقستاننىڭ ستراتەگيالىق زەرتتەۋلەر ينستيتۋتى (قسزي) «قسزي GPS: GYLYM. PIKIR. SAYASAT» ۇلتتىق ساراپتامالىق الاڭىنىڭ وتىرىسىن وتكىزدى. وتىرىس قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ كونستيتۋسياسىنىڭ 30 جىلدىعىنا ارنالدى.
ءىس-شارا بارىسىندا اتا زاڭنىڭ ەلدىڭ ساياسي جاڭعىرۋىنداعى جانە دەموكراتيالىق ينستيتۋتتاردى نىعايتۋداعى ماڭىزى تالقىلاندى. اسىرەسە 2022 جىلعى كونستيتۋسيالىق رەفورماعا ەرەكشە نازار اۋدارىلدى. ونىڭ ناتيجەسىندە كونستيتۋسيانىڭ ۇشتەن ءبىرى جاڭارتىلىپ، پارلامەنت پەن ءماسليحاتتاردىڭ وكىلەتتىكتەرى كەڭەيتىلدى، كونستيتۋسيالىق سوت قۇرىلدى، سونداي-اق پرەزيدەنت وكىلەتتىگى ءبىر مەرزىممەن شەكتەلدى. بۇل وزگەرىستەر قازاقستاندىق مەملەكەتتىلىكتىڭ جانە ساياسي جۇيەنىڭ دامۋىنىڭ ماڭىزدى بەلەسى بولدى.
شارا بارىسىندا قسزي ديرەكتورىنىڭ ورىنباسارى الۋا جولدىبالينا قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ پرەزيدەنتى جانىنداعى قازاقستاننىڭ ستراتەگيالىق زەرتتەۋلەر ينستيتۋتى اعىمداعى جىلدىڭ 11 شىلدەسى مەن 12 تامىزى ارالىعىندا حالىق اراسىندا جۇرگىزىلگەن جاپپاي ساۋالناما ناتيجەلەرىن جاريا ەتتى. ساۋالناماعا 17 وبلىس پەن رەسپۋبليكالىق ماڭىزى بار قالالار – استانا، الماتى جانە شىمكەنت قالالارىنان 18 جاستان اسقان رەسپوندەنتتەر قاتىستى. ىرىكتەۋ كولەمى 8000 رەسپوندەنتتى قۇرايدى.
الەۋمەتتانۋلىق ساۋالناماعا سايكەس رەسپوندەنتتەردىڭ 76،3 پايىزى ەلىمىزدىڭ كونستيتۋسياسىنىڭ مازمۇنىمەن جانە نەگىزگى ەرەجەلەرىمەن تانىس. جاس ەرەكشەلىگىنە قاراي جاستار كونستيتۋسيانىڭ مازمۇنىنان كوبىرەك حاباردار ەكەنىن ايتا كەتكەن ءجون. وسىلايشا، 18-29 جاس ارالىعىنداعى رەسپوندەنتتەردىڭ 79،1%-ى كونستيتۋسيانى جاقسى بىلەدى/وقىدى نەمەسە جالپى تۇسىنىككە يە. ودان كەيىنگى توپتاردا كورسەتكىش كەلەسىدەي: 30-45 جاس (77،5%) جانە 46-60 جاس (74،9%). 61 جاستان جوعارى (72،5%) ەگدە جاس توبىندا كورسەتكىش سالىستىرمالى تۇردە تومەن.
ساۋالناما ناتيجەلەرى قازاقستاندىقتاردىڭ ساياسي وزگەرىستەر مەن رەفورمالاردى ءجىتى باقىلايتىنىن كورسەتتى. ازاماتتار ولاردى زاڭ ۇستەمدىگىن نىعايتۋ جولىنداعى ماڭىزدى قادامدار رەتىندە قابىلدايدى. 2022 جىلعى كونستيتۋسيالىق وزگەرىستەر قوعام ءۇشىن ماڭىزدى بولدى، بۇل ازاماتتاردىڭ وسى رەفورمالاردىڭ نەگىزگى ناتيجەلەرى تۋرالى حاباردار بولۋىنىڭ جوعارى دەڭگەيىمەن راستالادى. وسىلايشا، ۇسىنىلعان 15 باستامانىڭ ىشىندە قازاقستاندىقتار ءۇشىن ەڭ ماڭىزدى ۇشتىككە مىنالار كىردى:
- پرەزيدەنتتىك وكىلەتتىكتى ءبىر رەتتىك 7 جىلعا وزگەرتۋ – 34،7%.
- جەر، ونىڭ قويناۋى جانە باسقا دا تابيعي رەسۋرستار حالىقتىڭ ايرىقشا مەنشiگi دەگەن نورمانىڭ بەكىتىلۋى – 27،8%.
- كونستيتۋسيالىق سوتتى قۇرۋ – 23،9%.
رەسپوندەنتتەر كەلەسىدەي نورمالاردى دا ەسكە الدى:
- ءماجىلىستىڭ سانىن 98 دەپۋتاتقا دەيىن قىسقارتۋ (14،6%)،
- ءولىم جازاسىن تولىعىمەن الىپ تاستاۋ (13،4%)،
- پرەزيدەنتكە، كونستيتۋسيالىق سوتتىڭ ءتوراعالارى مەن مۇشەلەرىنە، ورتالىق سايلاۋ كوميسسياسىنا، جوعارعى ەسەپ پالاتاسىنا ساياسي پارتيالارعا مۇشەلىككە شەكتەۋلەر ەنگىزۋ (13%)؛
- ادام قۇقىقتارى جونىندەگى ۋاكىلگە كونستيتۋسيالىق مارتەبە بەرۋ (10،3%)،
- پارلامەنت ءماجىلىسىنىڭ وكىلەتتىگى مەن مارتەبەسىن كۇشەيتۋ (9،7%)
- پارتيالىق تىزىمدەرگە جانە مانداتتاردى ءبولۋ كەزىندە ايەلدەرگە، جاستارعا جانە مۇگەدەكتەرگە 30% كۆوتا ەنگىزۋ (9،5%).
وسى باستامالاردى ءىس جۇزىندە ىسكە اسىرۋ تۇرعىسىندا «ۇلتتىق قور – بالالارعا» باعدارلاماسىن اتاپ وتكەن ءجون، وعان سايكەس ۇلتتىق قوردىڭ جىلدىق ينۆەستيسيالىق كىرىسىنىڭ 50%-ى 18 جاسقا دەيىنگى بالالاردىڭ جيناق شوتتارىنا اۋدارىلادى. بۇل ۇلتتىق باعدارلاما «ادىلەتتى قازاقستان» قاعيداتتارىنا سايكەس تابيعي رەسۋرستاردان تۇسەتىن تابىستى قايتا ءبولۋ ارقىلى وسكەلەڭ ۇرپاقتىڭ تۇراقتى بولاشاعىن نىعايتۋعا جانە قامتاماسىز ەتۋگە ارنالعان.
جالپى، زەرتتەۋ ناتيجەلەرى ازاماتتاردىڭ جوعارى حاباردار بولۋىن دا، 2022 جىلعى كونستيتۋسيالىق وزگەرىستەردى قوعامنىڭ ماقۇلداعانىن كورسەتەدى.
ءۇش جىلدان كەيىن ازاماتتار كونستيتۋسيالىق رەفورمالاردىڭ ماڭىزدىلىعىن جانە ولاردىڭ كۇندەلىكتى ومىرىندەگى وڭ اسەرىن اتاپ وتەدى. سونىڭ ناتيجەسىندە ەلىمىزدە جۇرگىزىلىپ جاتقان رەفورمالار قازاقستاندىقتاردىڭ كوپشىلىگى ءۇشىن جوعارى قۇندىلىققا يە. جۇزەگە اسىرىلىپ جاتقان رەفورمالار «حالىق ۇنىنە قۇلاق اساتىن مەملەكەت» قاعيداسىنىڭ تيىمدىلىگىن كورسەتە وتىرىپ، حالىقتىڭ بۇگىنگى سۇرانىسىنا جاۋاپ بەرەدى.
قاتىسۋشىلار رەفورمالاردىڭ تابىستى جۇزەگە اسۋى قوعامنىڭ كەڭ قولداۋى مەن ولاردىڭ ءمانىن دۇرىس ءتۇسىنۋسىز مۇمكىن ەمەستىگىن اتاپ ءوتتى. وسى ورايدا قۇقىقتىق مادەنيەتتى قالىپتاستىرۋ جانە كونستيتۋسيانى مەملەكەتتىك قۇرىلىمنىڭ نەگىزى ءارى ازاماتتاردىڭ قۇقىقتارى مەن بوستاندىقتارىنىڭ كەپىلى رەتىندە كەڭىنەن ناسيحاتتاۋ باستى باسىمدىق رەتىندە بەلگىلەندى.
قسزي GPS جۇمىسىنا ق ر پرەزيدەنتىنىڭ جانىنداعى مەملەكەتتىك باسقارۋ اكادەمياسىنىڭ الماتى قالاسىنداعى فيليالىنىڭ ديرەكتورى اينۇر يدريسوۆا، ق ر عجبم عك فيلوسوفيا، ساياساتتانۋ جانە ءدىنتانۋ ينستيتۋتى ديرەكتورىنىڭ ورىنباسارى ەرمەك توقتاروۆ، ق ر ۇعا ءبىلىم جانە قوعامدىق دامۋ عىلىمدارى ورتالىعىنىڭ جەتەكشىسى جەڭىسبەك تولەن جانە باسقا دا ساراپشىلار قاتىستى.
وتىرىستا كونستيتۋسيانىڭ ءرولىن نىعايتۋ، ونىڭ قاعيداتتارىن تالقىلاۋعا ازاماتتاردىڭ قاتىسۋىن كەڭەيتۋ جانە بۇل قۇندىلىقتاردى كۇندەلىكتى ومىرگە ءسىڭىرۋ – ەلدەگى دەموكراتيانى ورنىقتى دامىتۋدىڭ باستى شارتتارى ەكەنى اتاپ ءوتىلدى.
