ءوزىن-وزى تاۋىسقان جۇيە
بىزدىڭشە، كەڭەستىك جۇيەنى سىرتتان جاۋ كەلىپ قۇلاتقان جوق. بۇل جۇيە ءوزىن-وزى جەگىدەي جەپ، تاۋىسقاننان كەيىن جەر بەتىنەن جويىلدى.
وداقتىڭ وماقاسا قۇلاعانى ءۇشىن گورباچوۆتى كىنالاۋدىڭ تۇك تە قاجەتى جوق. ويتكەنى كەڭەستىك جۇيە وزىمەن قويماي، قاراپايىم حالىقتى دەگراداسياعا ۇشىراتىپ، ميلليونداعان حالىقتى ۇلتتىق تامىرىنان ايىردى.
ال ادامي قۇندىلىقتاردى اياقاستى ەتكەن جۇيەنىڭ ءوسىپ، وركەندەگەنىن ادامزات تاريحىندا ەشكىم كورگەن دە، ەستىگەن دە ەمەس.
كەڭەستىك جۇيەنى اڭسامايمىن!
تاياۋدا سوزاق اۋدانىندا تۇراتىن ءالتاي قۇدامىز قىدىرىپ كەلىپ، ءبىراز اڭگىمەلەستىك. قۇدامىز كەڭەس زامانىندا ات جالىن تارتىپ، ەڭبەك ەتكەن ادام. اۋىل شارۋاشىلىعى تەحنيكالارىنىڭ ءتىلىن جەتىك بىلەتىن، بىلىكتى مەحانيزاتور بولعان. كەڭەستىك جۇيەنى ءبىر ماقتاسا، وسى كىسى ماقتايتىن شىعار دەپ ويلاعام.
– قۇدەكە، قازىرگى زاماننىڭ قيىنشىلىعى قوس وكپەدەن قىسقاندا ارامىزدا كەڭەس وكىمەتىن اڭسايتىندار بوي كورسەتىپ جاتادى. سانالى عۇمىرىڭىز كەڭەس زامانىندا ءوتتى عوي. سول ءبىر جۇيەنى ءسىز دە اڭسامايسىز با؟
– جوق، اڭسامايمىن. تىپتە ەسىمە دە العىم كەلمەيدى. كەڭەستىك جۇيەنى اڭسايتىنداي قىزىل ديرەكتور بولماسا پارتيا قىزمەتكەرى بولعان ەمەسپىن. ونداي بولۋعا ۇمتىلمادىم دا. قاراپايىم مەحانيزاتور بولىپ، قوڭىرتوبەل تىرشىلىگىمدى كۇيتتەدىم.
ءيا، كەڭەس وكىمەتى كەزىندە اشتان قالدىرمايتىن. قازىرگى زامانمەن سالىستىرعاندا بار ارتىقشىلىعى سول بولعان شىعار. ءقازىر دە ەشكىم اشتان قاتىپ، كوشتەن قالىپ جاتقان جوق قوي. ءقازىر ەڭبەك ەتكەن ادام ءتۇبى ەڭبەگىنىڭ زەينەتىن كورەتىن زامان تۋدى. ءبىراز قيىنشىلىقتار بار... ونى جەڭە ءبىلۋ كەرەك.
بۇگىندە ەڭبەك ەتكەن ادامنىڭ جولىنا ەشكىم كەسە-كولدەنەڭ تۇرمايدى.
ال كەڭەس زامانىندا قانشا ەڭبەكتەنسەڭ دە، بار ماسەلەنى تامىر-تانىستىق شەشەتىن. ەگەر تازا ەڭبەكپەن ۇشپاققا شىققان ادام بولسا، مەن بولۋىم كەرەك ەدى. ءبىراق اۋىلدىڭ اتقامىنەرلەرى تۋعان-تۋىستارىن، تانىستارىن جوعارىلاتىپ، اتاقتى دا، سىيلىقتى دا ءوزارا ءبولىستى، – دەدى ءالتاي قۇدام.
– قۇدا بالا، قىزىق اڭگىمەنىڭ شەتىن شىعاردىڭ. مەن ساعان ءبىر وقيعانى اڭگىمەلەپ بەرەيىن. مەنىڭ باسىمداعى جاعداي كەڭەس زامانىنداعى تالاي ەڭبەك ادامىنىڭ باسىنان ءوتتى دەسەڭ بولادى. سودان كەيىن كەڭەس زامانىن قيماستىقپەن ەسكە الۋدىڭ قانشالىقتى ءقاۋىپتى ەكەنىن ءوزىڭ تارازىلاپ الارسىڭ، – دەپ قۇدام اڭگىمەسىن باستادى.
«قىزىل ديرەكتور» ەڭبەگىمدى قالاي جەدى؟
ءبىر جىلدارى، ياعني كەڭەس زامانىندا ءبىزدىڭ سوزاق اۋدانى جوعارىداعىلاردىڭ نۇسقاۋى بويىنشا ەگىن شارۋاشىلىعىمەن اينالىستىق. ءوزىڭ بىلەسىڭ، ءبىزدىڭ اۋدان ەگىنشىلىكتەن گورى مال شارۋاشىلىعىنا قولايلى. ەگىن سالاتىن جەرلەر وتە از.
ءبىراق جوعارىدان كەلگەن نۇسقاۋدى ورىنداۋ – مىندەت. سودان قوسىمشا جەرلەردى يگەرۋ ءۇشىن قاراتاۋدىڭ ەتەگىنەن سۋ قويماسى دا سالىندى. سول سۋ قويماسىنداعى سۋدى سۋ سورعىمەن ەگىنجايلارعا ءبىرقالىپتى جىبەرىپ تۇرۋ ءۇشىن تەحنيكانىڭ ءتىلىن بىلەتىن ءبىر ادام كەرەك بولدى.
سودان سوۆحوز ديرەكتورى ءيى جۇمساق ماعان: «سەن سول سۋ سورعىنىڭ باسىندا بول، ەتەكتەگى ەگىنجايعا سۋدى ءبىر قالىپپەن جىبەرىپ تۇرۋدى ساعان تاپسىرامىن. ءبىر جىلدان كەيىن باسقا بىرەۋگە جۇكتەرمىز. ازىرشە وسىعان ءوزىڭ جاۋاپتىسىڭ» دەدى.
ايدالادا، شىجىعان كۇننىڭ استىندا ايدالادا كۇنىۇزاق ناسوستىڭ جانىندا وتىرۋ كىمگە ۇناسىن، باستاپقىدا بۇل جۇمىسقا بارعىم كەلمەيتىنىن ايتقانىممەن ديرەكتورىمىز قويمادى.
ايلىعى دا ماردىمسىز. بار بولعانى 60 سوم.
ودان دا تراكتورىمدى ايداپ، اقشا تاپقان ارتىق. ويتكەنى ۇيدە شيتتەي بەس بالا ماعان قاراپ وتىر. ول كەزدە ديرەكتورعا قارسى كەلە بەرۋگە دە بولمايدى. سودان امالسىز كوندىم.
وسىلايشا، ءبىر جازىمىز مي قايناتار ەن دالادا ءوتتى. كۇننەن قورعان بولاتىنداي ءبىر كەپەلەك تە سالىپ بەرمەدى، شىركىندەر.
كەلەسى جىلى ديرەكتورىمىز سۋ سورعىنىڭ باسىنا تاعى دا مەنىڭ بارىتىنىمدى ايتقاندا، تالاعىم تارس ايىرىلا جازدادى.
ەشقانداي جاعداي جاسالماعان جەردە تاعى دا ءبىر جازدى وتكىزۋ مەن ءۇشىن قيىن ەدى. ديرەكتوردىڭ وتكەن جىلى «ءبىر جىل ىستەسەڭ بولدى» دەگەن ۋادەسىن ەسىنە سالىپ ەدىم، ءسوزىمدى جۇرە تىڭدادى. «ايلىقتى كوتەرىڭىز» دەگەن سوزىمە دە قۇلاق اسقان جوق.
سودان ەكىنشى جىلى امالسىز سۋ سورعىنىڭ باسىنا تاعى دا باردىم. سۋ سورعىدان سۋدى كوپ جىبەرسەڭ، ارىنداعان سۋ ارىق-اتىزدى تالقانداپ كەتەتىنىن بىلەمىن. سودان سۋدى قاتتىراق جىبەردىم.
ءبىرازدان كەيىن ارىنداعان سۋ ارىق-اتىزدى جىرىپ كەتكەنى جايىنداعى حابار دا جەتتى. مۇنداي كەزدە سۋدى قالىپتى جىبەرە باستايمىن. وسىلايشا، مەنىڭ ويىما، جاعدايىما نازار اۋدارماعان باسشىلارعا «مىنەز» كورسەتكىم كەلدى.
ءبىراز ۋاقىتتان كەيىن ديرەكتور كەلىپ، ۇرىستى. ءبىراق ديرەكتور كەلگەندە سۋ سورعىدان سۋدى قالىپتى جاعدايدا جىبەرىپ، تۇك بىلمەگەندەي بولا قالامىن.
بۇدان كەيىن ديرەكتور مەنىڭ جۇمىسىمدى سىرتىمنان باقىلايتىن تاعى ءبىر ادامعا 60 سوم ايلىق بەلگىلەپ، جۇمىسقا الدى.
ارادا بىر-ەكى كۇن وتكەننەن كەيىن باقىلاۋشى اپتاپ ىستىققا شىداماي، «سەنى باقىلاپ، كۇنگە كۇيىپ ولەتىن بولدىم. مەنسىز-اق جۇمىسىڭدى ءمىنسىز اتقارىپ جاتىرسىڭ عوي. ساعان باقىلاۋ جاساۋدىڭ قاجەتى جوق» دەپ اۋىلعا قايتىپ كەتتى.
بۇل ارالىقتا مەن دە سۋدى قاتتىراق جىبەرىپ، ۋادەسىندە تۇرمايتىن ديرەكتورعا ءبىراز تاتىدىم. وسىلايشا، جاز بويى باستىقپەن ارپالىسىپ شىعۋعا تۋرا كەلدى.
مەنىڭ بۇل ارەكەتىم بىرەۋلەر ءۇشىن قىساستىق تا بولىپ كورىنۋى مۇمكىن. ءبىراق كەڭەس زامانىندا «قىزىل ديرەكتورلار» ادامنىڭ ەڭبەگىن مۇلدە باعالامادى. جۇرتتى قۇلشا جۇمسادى.
ءبىزدىڭ قوعامعا كىسىنىڭ اقىسىن جەۋ، پارا الۋ، جارامساقتىق سياقتى جاعىمسىز دۇنيەلەر بىزگە ءدال وسى كەڭەس زامانىندا ءسىڭدى. بۇل دەرتتەن ءالى كۇنگە دەيىن ايىعا الماي كەلەمىز.
كەيىننەن بۇل وقيعا ۇمىت بولدى. ەلىمىز تاۋەلسىزدىگىن الىپ، «قىزىل ديرەكتورلاردىڭ» باسىنان ب ا ق تايدى.
ارادا ءبىراز جىل وتكەننەن كەيىن زەينەتكە شىعۋ ءۇشىن قۇجات جيناپ، سوزاق اۋدانىنداعى مۇراعاتتاردى اۋدارىپ-توڭكەرىپ قۇجاتتاردى جيناستىرۋعا تۋرا كەلدى.
مۇراعاتتاعى قۇجاتتاردى قاراعان، سول سۋ سورعىنىڭ باسىندا وتكەن ەكى جىلىما قاتىستى قۇجات شىعا كەلمەسى بار ما؟ الگى قۇجاتتاردى پاراقتاپ قاراعانىمدا، سول كەزدە سوۆحوز ديرەكتورى سۋ سورعىنى باقىلايتىن مەحانيكتىڭ ايلىعىن 360 سوم دەپ بەلگىلەگەنىن كورگەندە تاڭعالدىم.
بۇدان كەيىن قۇجاتتاردى مۇقيات قاراپ شىققانىمدا ديرەكتوردىڭ 300 سومدى ءوز ايەلىنە جازىپ قويىپ، مەنىڭ اقىمدى ارمانسىز جەگەنىنە كوز جەتكىزدىم.
سول كەزدە سۋ سورعىنى قارايتىن ادامنىڭ 60 سوم ايلىق الۋى مۇمكىن ەمەس ەكەنىن بىلگەن ەدىم. سوندىقتان ديرەكتورعا تاباندى تۇردە قارسىلىق كورسەتتىم. ەگەر سول كەزدە ماعان 120 سوم تولەسە، ىڭ-شىڭسىز جۇمىس ىستەۋشى ەدىم.
مەن امالسىز ادىلدىك ىزدەدىم. بۇدان كەيىن دە ءدال وسىعان ۇقساس ادىلەتسىز جايتتارعا كۋا بولدىم.
قاعاز جۇزىندە 100 ساۋلىقتان 180 قوزى الدىق...
كەيىننەن كەڭەستىك جۇيە ادام ەڭبەگىن مۇلدە باعالاماعانىن ءتۇسىندىم. ادىلەتسىزدىكپەن كۇرەسىپ، «بالەقور» دەگەن اتقا دا قالدىم. سول سەبەپتى قىزىل ديرەكتورلار مەن پارتوكراتتار بيلىك قۇرعان كەڭەستىك جۇيەنى سۋقانىم سۇيمەيدى.
كەيىننەن ديرەكتورىمىز «ءاي، ءالتاي ساعان تالاي رەت وبال جاسادىق. كىم ويلادى دەيسىڭ، كەڭەس وكىمەتى ءبىر كۇندە جوق بولاتىنىن» دەپ بىرنەشە رەت ايتتى. سول كەزدە باياعىدا ەڭبەگىمدى جەگەنىن بەتىنە باسىپ ايتقىم دا كەلدى. ءبىراق سابىرلىق ساقتاپ ءلام-ميم دەپ جاق اشپادىم.
كەڭەس زامانىندا ەڭبەكتىڭ، ۋاقىتتىڭ ءقادىرى بولمادى. جالاڭ ۇران، بولماشى جۇمىستارمەن كۇنىمىز ءوتتى. دامۋ بولعان جوق.
جاراتىلىستىڭ زاڭدىلىعىن بۇزىپ، قاعاز جۇزىندە 100 ساۋلىقتان 180 قوزى العان شوپانداردى دا سول كەزدە كوردىك. وسىنداي اسىرا سىلتەۋلەر، تۇيمەدەيدى تۇيەدەي ەتىپ كورسەتۋ كەڭەس وكىمەتىنىڭ تۇبىنە جەتتى. ەڭ سوراقىسى، ادام ەڭبەگىنىڭ ءقادىرى بولمادى.
ءوز باسىم كەڭەس وكىمەتىن قيماستىقپەن ەسكە الاتىنداي قانداي دا ءبىر ادامي قۇندىلىقتى كورمەدىم.
ءيا، ول كەزدە ادامدى اشتان قالدىرمايتىن. بۇل – دامىعان قوعام ءۇشىن ارتىقشىلىق پا؟ ايتۋعا تۇرمايتىن جايت قوي. مۇمكىن جالقاۋ ادام ءۇشىن ايتارلىقتاي دۇنيە شىعار. ءبىراق ەڭبەكقور، ۇنەمى ىزدەنىپ، جاقسىلىققا ۇمتىلعان ادام ءۇشىن بۇل ارتىقشىلىق ەمەس.
نۇرلان جۇماحان، جۋرناليست.
