شارىن شاتقالى... الىپ اڭعارلار. قىزعىلت قامالدار. مىستان سايلار. جالماۋىز كەمپىر ءوزەگى... اڭىز كءوپ وسى ءبىر ايرىقشا ورىن تۋرالى ايتىلاتىن. اقيقاتىن ەشكىم ارشىپ الا الماسى تاعى بەلگىلى. ءويتكەنى شارىن كانونى مىنا جەر بەتىنە ادامنىڭ تابانى تيمەي تۇرىپ، ميلليون جىلدار بۇرىن پايدا بولعان. ءويتكەنى مۇنداي كەر دالانىڭ تءوسىنەن ادام بالاسى مىڭ جىلدار كەرتىسە دە، دءال وسىنداي عاجاپقا تولى ءالەمدى جاساۋلارى مءۇمكىن ەمەس، وعان تەك بءولەكشە كءۇش، ميلليونداعان جىل ۋاقىت قاجەت. شارىنعا بارىپ، ءوز كءوزىمەن كءورگەن جان ونىڭ كەرەمەتىن انىق تءۇسىنەدى، ەرتەگىلەر ەلىندە، ياكي ءبىر ەرتە زاماندا قيراعان الىپ قاعاناتتىڭ ورنىندا تۇرعانداي كءۇي كەشەتىنى راس. نەگە دەيسىز عوي...
جەتى ءيىرىمدى سۋى بار ايگىلى جەتىسۋدىڭ ورتا بولىگىندە مىڭجىلدىقتار جۇمباعىن ىشىنە بۇگىپ داڭقى الىستى شارلاعان شارىن جاتىر. الماتىدان 200 شاقىرىمدىق جەردە، نارىنقول مەن كەگەننىڭ ەتەگىن باسىپ، شىعىسقا بەت تۇزەگەن كەرۋەن جولداردان ءسال قيىس شەتتە ورنالاسقان بۇل وزگەشە ورنەكتى مەكەن تۋرالى ادام بالاسىنىڭ بىلگەنىنە كوپ بولا قويعان جوق. جوق، قاتەلەسىپ تۇرمىز، وزگەلەر بۇل سۇلۋ مەكەندى كورمەگەنىمەن، ءبىزدىڭ بابالارىمىز سان مىڭ جىلداردان بەرى وسى تاۋلاردىڭ قويناۋىندا ءومىر ءسۇرىپ، تىلسىمى كوپ مەكەنگە تاڭىرقاۋمەن كەلەدى. اۋەل دەسەڭىز، سوناۋ قولا داۋىرىنەن بۇرىن-اق وسىنداعى قۇزداردىڭ باسىنا، تاستاردىڭ، ۋاقىت ءمۇجىپ بىتىرگەن، توتىقتىرعان قىزعىلت كەرىش توپىراقتاردىڭ بەتىنە – ەجەلگى ادامدار، بالكىم، پروتوتۇركىلەر، باعزى كوشپەندىلەر شىعار، ءتۇرلى-تۇستى سۋرەتتەر سىزعانىن كورەر بولساڭىز، ويىڭىزدىڭ ون ساققا كەتەرى ءسوزسىز. ءباھادۇر بابالارىمىز نە جازدى ەكەن؟ نە سىزدى ەكەن؟ قىزىقساڭىز، سولاي تارتىڭىز!
[caption id="attachment_8749" align="alignright" width="398"]
كورگەن دە ارماندا، كورمەگەن دە ارماندا...[/caption]
ءبىر قاراساڭ ايبارلى ارىستانعا، ەندى ءبىر قاراساڭ جالاما قۇز جارتاستارعا، تاعى بىردە مۇنارالار تىزبەگىنە ۇقسايتىن جال-جال قىراتتاردىڭ ىشىنەن – ساعىمدار الەمىنەن مۇنارتىپ نەشە ءتۇرلى فورماداعى بەينەلەر ەلەس بەرىپ وتكەندەي. مۇنارالار ىشىنەن ۋىلدەپ، داۋىلدى جەل ياكي ىزعىرىقتى ۇسكىرىك سوققاندا، ءتۇرلى دىبىستار شىعىپ، جىن-پەرىنىڭ مەكەنىندەي بولىپ كەتەدى دەيدى جەرگىلىكتى جۇرت
الەمنىڭ ارعى جارتى بولىگىندە اتى جالپاق جۇرتقا ءماشھۇر وسىنداي ءبىر كانون بار. سولتۇستىك امەريكاداعى كولورادو كانوندارىنىڭ تۋرا ءبىر ءۇزىلىپ تۇسكەن بولشەگى وسى شارىن دەرسىز. كولورادونى ادامدار بەرتىندە بايقاپ، ءجيى زەرتتەۋ جۇرگىزىپ، تۋريستەردىڭ نازارىن اۋدارعالى عاسىردان استام ۋاقىت ءوتتى. ۇندىستەردىڭ سىرلى مەكەنىن العاش اشقان امەريكالىق ساياحاتشىلار ورتا عاسىرلىق حاندىقتاردىڭ ۇستىنەن تۇستىك پە دەپ تە ويلاعان كورىنەدى. العاشقى كورگەن جانعا سونداي سۇلۋ، اسەمدىگىمەن قوسا، ايبارلى، سۋىق، قورقىنىشتى دا ەلەستەيتىن بۇل كانون جايلى دا اڭىزداردىڭ سان تاراۋ نۇسقاسى بار. ال شارىن شاتقالىن العاش كورگەن ورىس گەولوگتارى مۇنداي تابيعاتتىڭ باسقا ايماقتاردا جوقتىعىن ايتىپ اۋزىنىڭ سۋى قۇرىعان. ءتىپتى كولورادوڭىزدىڭ ءوزى اۋقىمى ءسال ۇلكەنىرەك دەمەسەڭىز، شارىننىڭ قىزعىلت توپىراعى، وزگەشە ويىلىمدىق ورنەكتەرى، تابيعي جاقپار قۇزدارى جانىندا ءجىپ ەسە المايدى دەيدى بىلەتىندەر.
ءبىر قاراساڭ ايبارلى ارىستانعا، ەندى ءبىر قاراساڭ جالاما قۇز جارتاستارعا، تاعى بىردە مۇنارالار تىزبەگىنە ۇقسايتىن جال-جال قىراتتاردىڭ ىشىنەن – ساعىمدار الەمىنەن مۇنارتىپ نەشە ءتۇرلى فورماداعى بەينەلەر ەلەس بەرىپ وتكەندەي. مۇنارالار ىشىنەن ۋىلدەپ، داۋىلدى جەل ياكي ىزعىرىقتى ۇسكىرىك سوققاندا، ءتۇرلى دىبىستار شىعىپ، جىن-پەرىنىڭ مەكەنىندەي بولىپ كەتەدى دەيدى جەرگىلىكتى جۇرت. ەشقاندايدا جىن مەن پەرىنىڭ مەكەنى ەمەس، اللا ءوزى عاجاپ جاراتقان بۇل شاتقالدار قوسىنىنان جەلدىڭ ەكپىنىنە، قاي باعىتتان سوققانىنا قاراي، اڭعارلار اۋراسىنان ءوزى سونداي تابيعي ءۇن شىعاتىن كورىنەدى.
گەولوگ عالىمداردىڭ بولجامىنا جۇگىنسەك، بۇگىنگى ءتاڭىر تاۋدىڭ كۇنگەي قاپتالى كەزىندە الىپ داريا بولعان كورىنەدى. سول داريانىڭ تۇبىندە بۇدان شامامەن 25 ميلليون جىل بۇرىن تاس پەن قۇمداردىڭ ۇلكەن تۇنباسى قالىپتاسقان. كۇندەردىڭ كۇنىندە داريا تارتىلىپ، سۋ اياعى قۇردىمعا سىڭەدى. مىنە، وسى كەزدە بايىرعى الىپ تۇنبانىڭ ورنىنا وسى شارىن شاتقالى ميراسقا قالعان. ودان بەرى دە شامامەن 12 ميلليون جىل جىلجىعان... مۇنى عالىمدار وسى شارىننىڭ كەر توپىراعىنان تابىلعان تەڭىز جاندىكتەرىنىڭ قاڭقالارى ارقىلى دالەلدەپ وتىر. وسى قۇپياعا تولى قىزىل اڭعاردى ەكىگە جارىپ شارىن وزەنى اعادى. ونسىزدا كوركەم مەكەنگە تىپتەن كورىك بەرىپ، يرەلەڭدەپ اققان وزەن سۋى شالكودە جايلاۋىنان باستاۋ الىپ، ارىنداپ كەلىپ، كەگەنگە كەلىپ از دامىل العانداي بولادى. سوسىن قارقارا سۋىنا قوسىلىپ، شارىنعا اينالادى. شارىن 225 شاقىرىم بويى تىنىمسىز اعادى. ءدال وسى اڭعاردىڭ وزىمەن ءۇش شاقىرىمدىق قاشىقتىقتى شاۋىپ وتەدى. سۋىنىڭ تەرەڭدىگى 2-3 مەتردەن باستالىپ، كەي جەرى ودان دا تەرەڭگە تارتادى. اينالاسىنداعى الىپ قورعانداردى، تۇكسيگەن جارقاباقتاردى، بۇرىلىس-قالتارىسى كوپ يىندەردى كەسىپ وتكەن سايىن جانى راحات تاباتىنداي ارىنىن باسەيتىپ، ءبىرتۇرلى ىرعاقپەن جىلىستاپ اعادى. سويتەدى دە، سوڭىرا ايگىلى ىلە دارياسىنا قۇيادى.
[caption id="attachment_8750" align="alignleft" width="440"]
تىلسىم تابيعاتقا تاڭىرقاماي تۇرا المايسىز![/caption]
شارىن شاتقالى ەڭ ءبىر ەكزوتيكالىق، تابيعي كورىنىستەرى كوز سۇرىندىرەرلىك شىرايلى مەكەننىڭ ءبىرى. قۇمداۋىتتى جاردىڭ بيىكتىگى 100-150 مەتردەن باستالىپ، 300 مەترگە دەيىن جەتەدى. ءار قىرىنان قاراعان سايىن، كۇن ساۋلەسىنىڭ تۇسۋىنە ءارى جەلدىڭ سوعۋىنا، ماۋسىمداردىڭ اۋىسۋىنا وراي بۇل جەردىڭ كورىنىستەرى، توپىراقتىڭ ءتۇسى، مۇسىندەردىڭ بەدەرى دە وزگەرىپ وتىراتىنى قىزىق. قىس، كۇز مەزگىلدەرىندە قىرىق قابات توپىراعى سارعىش-كۇلگىن تۇسكە وزگەرىپ، ءسال تومسارىڭقى سەزىلەتىنى بار. ەسەسىنە وسى مەزگىلدە الۋان ءتۇرلى مۇسىندەردى ەلەستەتىن قورعانداردىڭ شىنايى بەينەسىن ايقىن باجايلاۋعا بولادى. ال كوكتەم مەن جاز مەزگىلدەرىندە تاڭەرتەڭ مەن كەشكىلىك كوگىلجىم مۇنار ءۇستىن جاۋىپ، بىلىنەر-بىلىنبەس ءبىر قابات بۋ قورشايدى دا تۇرادى قاشان كورسەڭ. ءتۇس الەتىندە قىزعىلت-سارى نۇر توپىراعىنىڭ ءتۇسىن ودان ارمەن قىزىلداندىرىپ، كوز الدىڭدا الۋان ساعىم ارپالىسىپ جاتادى...
ىردە الىستان مۇنارلانىپ، ەندى بىردە ءدال يىق تۇسىڭنان ءتونىپ تۇرعانداي كورىنەتىن قارت الاتاۋعا قاراپ وتىرىپ، ەكى ءجۇز شاقىرىمدىق قاشىقتىقتى قالاي باسقانىڭدى بايقاماي قالۋىڭ عاجاپ ەمەس.
بۇل مەكەنگە اياق باسقان جان الماتىدان شىققاسىن، جول بويى وزىڭمەن بىرگە زۋلاپ، شىعىسقا قاراي جارىسىپ وتىراتىن الاتاۋ سىلەمدەرىن تاماشالاپ بارادى. بىردە الىستان مۇنارلانىپ، ەندى بىردە ءدال يىق تۇسىڭنان ءتونىپ تۇرعانداي كورىنەتىن قارت الاتاۋعا قاراپ وتىرىپ، ەكى ءجۇز شاقىرىمدىق قاشىقتىقتى قالاي باسقانىڭدى بايقاماي قالۋىڭ عاجاپ ەمەس. ەندى، مىنە الاتاۋدىڭ باۋىرىنا وزگە مەكەننەن ادەيى ويىپ اكەپ ورناتقانداي قامالدار اڭعارىنا جولىعاسىز. سىرت قاراعان جانعا جاتاعانداۋ كورىنگەنىمەن، جالعىز اياق سوقپاقپەن جاعالاي جۇرگەن سايىن ءاربىر قىرتىستىڭ وزىندىك قايتالانباس سۋرەتتەرگە تولى ەكەنىن بايقايسىز. كوككە بوي سوزعان مۇنارالار اراسىنان كوكجيەكتىڭ قيعاش تۇسكەن ساۋلەسىن جۇتىپ، وسىمدىكتەر الەمى مىڭ قۇبىلادى. وزگە جەرگە قاراعاندا مۇنداعى وسىمدىكتەردىڭ ءوزى باسقاشالاۋ. بيولوگتار مەن زوولوگتار مۇندا 1500-دەن استام وسىمدىك ءتۇرى كەزدەسەدى دەيدى، سونىڭ 17ء-سى «قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ قىزىل كىتابىنا» ەنگەنى تاعى بار. سۇتقورەكتىلەردىڭ 62 تۇقىمى ەمىن-ەركىن جايعاسسا، ۇيا باسار قۇستاردان 103، باۋىرىمەن جورعالاۋشىلاردىڭ 25 ءتۇرى كەزىگەدى. ايتپاقشى، شارىن ۇلتتىق پاركىندە تابيعات ەسكەرتكىشى رەتىندە ساقتالىپ، مەملەكەتتىك قورعاۋعا كىرگەن شەتەن توعايىنىڭ ءوزى ءبىر كەرەمەت. بۇل وسىمدىكتەر الەمىنىڭ ەڭ كونەسى ەسەبىندە تىركەلگەنىن بىرەۋ بىلسە، بىرەۋ بىلمەس. سولتۇستىك امەريكا مەن قازاقستاندا عانا بار بۇل توعاي شاتقالدى كورگىسى كەلەتىن جاندار ءۇشىن دە قىزىقتىرارلىق قۋاتقا يە.
شارىن تۋرالى سوڭعى كەزدەرى ءجيى جازىلىپ، الەمدە ەكى-اق ەلدە بار كانوننىڭ قادىر-قاسيەتى تۋرالى ءسوز بولا باستادى.بۇل مەكەندى كورگىسى كەلەتىن عالىمدار دا، تۋريستەر دە كوپ. مەملەكەتتىك دارەجەدە كوڭىل ءبولىپ، وسى جەردى كورگىسى كەلەتىندەردى ەرتىپ اپاراتىن تۋريستىك فيرمالار دا جەتەرلىك. دەگەنمەن، امەريكاداعى گراند-كانون (كولورادو اڭعارلارى) سياقتى مۇمكىندىكتەر جاسالماعانى جانە شىندىق. ەگەر امەريكاداعى سول ءبىر ويلى-شۇڭقىرلى، تابيعاتى مۇلدەم بولەك مەكەن تۋرالى كورگىڭىز كەلسە، الدىمەن ول تۋرالى تۇسىرىلگەن دەرەكتى فيلمدەردىڭ ءبىرتالايىن اقتارار ەدىڭىز. سان مىڭ بولجامدار مەن اڭىزدار ءيىرىمى ءسىزدى وزىنە تارتارى داۋسىز ءارى ءسىز بارماي تۇرىپ-اق تالاي اقپاراتقا قانىعىپ الاسىز. ال ول تۋرالى زەرتتەۋ ەڭبەكتەر، ەستەلىكتەر، ساياحاتشىلاردىڭ كۇندەلىكتەرى، سونداعى اڭىزداردىڭ جەلىسى بويىنشا تۇسىرىلگەن كوركەم فيلمدەردىڭ ءوزى ءبىر توبە. ال شارىنعا كۇنىنە ارى كەتكەندە مىڭ ادامدى قابىلداۋعا بولادى. جانە بۇل مەكەن تۋرالى، قالىپتاسۋ بارىسى جونىندە دۇرىس اقپاراتتىڭ جوقتىعى قىنجىلتادى. تەك ساندىق سيفرلار عانا بار. دەرەكتى ءفيلمنىڭ ءوزى نەكەن-ساياق...
توءقتارالى تاڭجارىق
