«سەن سالار دا، مەن سالار – اتقا جەمدى كىم سالار» دەگەندەي سوڭعى كەزدەرى ەلىمىزدە قامباتشىلىقپەن قاي مەكەمەنىڭ كۇرەسەتىن ايرىپ، بىلۋدەن قالدىق. كۇنى كەشە عانا ق ر ساۋدا جانە ينتەگراسيا ءمينيسترى سەرىك جۇمانعارين ەلىمىزدى جايلاعان قىمباتشىلىق ءۇشىن وبلىس اكىمدەرىن كىنالادى. بۇل – قانشالىقتى ورىندى. ەندى وسىنى تەرمەلەپ كورسەك.

 

تالاس تۋعىزبايتىن شىندىق

ەڭ باستىسى ساۋدا جانە ينتەگراسيا ءمينيسترى ەلىمىزدە قىمباتشىلىقتىڭ بار ەكەنىن مويىندادى. كەزىندە جۋرناليستەرمەن ءجۇز شايسىپ قالعان جۇمانعارين:

– جىل باسىنان بەرى پياز قاتتى قىمباتتاپ، باعا 25،5%-عا ارتتى. بۇدان كەيىن كۇرىش 5،2%-عا، قىرىققابات 4،1%-عا، ءسۇت پەن ءسابىز 3،1%-عا، كارتوپ 3%-عا قىمباتتادى، – دەپ كۇن وتكەن سايىن ەلىمىزدى قىمباتشىلىق جايلاپ بارا جاتقانىن جاسىرماي ايتتى. نەسىن ايتاسىز، شەندىنىڭ شىندىقتى ايتقانىنا ريزا بولىپ قالدىق.

ال وسىعان كىم كىنالى دەگەن سۇراق تۋىنداعان ساتتە وعان دا ءمينيستردىڭ جاۋابى دايىن بولىپ شىقتى. باعانى باقىلاۋدان شىعىپ كەتۋىنە وبلىس اكىمدەر كىنالى ەكەن.

قىمباتشىلىق كەزىندە ءبىزدىڭ بيلىك ءبىرىن-بىرى ايىپتاعاندا الدىنا قارا سالدىرمايتىنىن بىلەمىز عوي.

ءيا، مينيستر ايتقانداي جىل باسىندا ەلىمىزدە پياز باعاسى قاتتى قىمباتتادى. پياز باعاسىنىڭ شارىقتاۋى وتكەن جىلدىڭ جازىندا دا بايقالعان-دى.

ول كەزدە جۋا باعاسىنىڭ كۇرت وسۋىنە سىرت ەلدەردە پيازعا دەگەن سۇرانىستىڭ ارتقانى سەبەپشى بولعان ەدى.

بۇل جولى دا كاسىپكەرلەر پيازدى سىرت ەلدەرگە قىمبات باعاعا ساۋدالاپ، پايدا تابۋدى كوزدەگەنى انىق. سول سەبەپتى پياز باعاسى شارىقتاعان. بۇل – ەندى تالاس تۋعىزبايتىن شىندىق قوي.

 

قىمباتشىلىققا اكىم كىنالى ەمەس

كورشى ەلدەردە جۋا باعاسىنىڭ قىمباتتاپ، كاسىپكەرلەر پيازدى سولاي قاراي تاسىمالداۋىنان، ەشكىم وعاش قىلىق كورمەسى انىق. ءبارى نارىقتىڭ زاڭدىلىعىنا ساي.

مىسالى، جامبىل وبلىسىنىڭ كاسىپكەرلەرى جاز بويى وسىرگەن پيازىن رەسەيگە قىمبات باعاعا ساتىپ، سونىڭ كەسىرىنەن ماڭعىستاۋ وبلىسىندا پياز باعاسى قىمباتتاپ جاتسا، بۇل ءۇشىن جامبىل وبلىسى اكىمى نۇرجان نۇرجىگىتوۆتى ارقادان قاعىپ، ماڭعىستاۋ وبلىسى اكىمى نۇرلان نوعايەۆتى سىن تەزىنە سالۋىمىز كەرەك پە؟

ءيا، پيازدى جاقسى باعاعا ساتقان وبلىس اكىمدى ماقتاپ، پياز باعاسى قىمباتتاپ كەتكەن وبلىس اكىمىن سىناۋ – ەڭ وڭاي شارۋا.

ەگەر بىزدە وبلىس اكىمدەرىن حالىق سايلاعان بولسا، ولاردىڭ جۇمىسىنا وسىلاي باعا بەرۋگە بولار ەدى.

وكىنىشكە وراي، بىزدە اكىمدەر سايلانبايدى عوي. دەمەك، قىمباتشىلىق ءۇشىن وبلىس اكىمدەرىن ەمەس، ءبىرىنشى كەزەكتە ۇكىمەتتى كىنالاعان ءجون سياقتى.

ايتالىق، بار كىنانى اكىمدەرگە اۋدارعان ق ر ساۋدا جانە ينتەگارسيا ءمينيسترى سەرىك ءجۇمانعاريندى قىمباتشىلىق ءۇشىن جاۋاپكەرشىلىككە تارتىلسا لوگيكاعا سىيىمدى بولار ەدى.

ەلىمىزدەگى ساۋدا مەن كورشى ەلدەر اراسىنداعى ينتەگراسيالىق احۋالعا جاۋاپتى مينيسترلىك وكىلدەرى التى اي بۇرىن كورشى ەلدە پياز باعاسىنىڭ قىمباتتايتىنى كۇنى بۇرىن بولجاي الماسا، بىزگە مۇنداي مينيسترلىكتىڭ نە قاجەتى بار؟

ويلاڭىزشى، «كورشى قىرعىزستاندا پيازعا دەگەن سۇرانىستىڭ كۇرت ارتۋىن نەگە كۇنى بۇرىن بىلمەدىڭ» دەپ جامبىل وبلىسى اكىمى نۇرجان نۇرجىگىتوۆتى ەشكىم ايىپتاي المايدى عوي. وبلىس اكىمىنىڭ مىندەتىنە ونى ءبىلىپ وتىرۋ كىرمەيتىنى انىق. اكىمدى بۇلاي ايىپتاساڭىز، بەس جاسار بالادا «مىنانىڭ ەسى اۋىسقان با» دەپ كۇلۋى مۇمكىن.

دەمەك، ەلىمىزدە ازىق-تۇلىك پەن جانارمايدىڭ باعاسى شارىقتاپ جاتسا، باس سالىپ وبلىس اكىمدەرىن كىنالاۋ ورىنسىز.

قىمباتشىلىق باس كوتەرگەندە ۇكىمەت مۇشەلەرى (جۇمانعارين سەكىلدىلەر) بار كىنانى اكىمدەرگە اۋدارىپ، جاۋاپكەرشىلىكتەر جالتارۋى كوپتەن بەرى قالىپتاسقان دۇنيە ەكەنىن بىلەمىز.

نازاربايەۆ كەزەڭىندە قالىپتاسىپ قالعان وسى «قاعيدانى» سمايلوۆ ۇكىمەتى ءالى كۇنگە دەيىن سىندىرا الماي كەلەدى (سىندىرا الماي كەتەتىن دە شىعار).

 

باعانى باقىلاۋ... بۇل جاي عانا يمميتاتسيا

اكىمدەر وزدەرىنە ورتالىق بيلىك كىنا ارتا باستاعان ساتتە باسقارما باسشىلارى مەن پوليسيانى العا سالىپ، بازارعا بارىپ باعانى قىمباتتاتقان كاسىپكەرلەردى القىمىنان الاتىنى بەلگىلى.

ال اكىم كەلە جاتقانىن ەستىگەن كەيبىر كاسىپكەرلەر پياز باعاسى جازىلعان كارتون قاعازدىڭ ەكىنشى بەتىنە باعانى تومەندەتىپ جازىپ، ۇلكەن «بالەنىڭ» الدىن الۋعا ارەكەتتەنەدى.

اكىم بازارداعى باعا «باقىلاۋدا» ەكەنىنە جەرگىلىكتى تەلەارنالاردىڭ كامەراسىمەن ۆيدەوعا ءتۇسىرىپ العان سوڭ، جونىمەن كەتەدى.

كەيبىر بەردىبەك ساپاربايەۆ سىندى «كاميكادزە» اكىمدەر (ءقازىر ونداي اكىمدەر قالمادى-اۋ؟) پياز باعاسى جازىلعان كارتون قاعازدىڭ كەلەسى بەتىن اۋدارۋعا داتتەرى شىداسا، ۇلكەن داۋدىڭ وتى تۇتاناتىنى بەلگىلى.

ال، ەندى وسى جەردە قۇدايشىلىعىن ءوزىڭىز ايتىڭىزشى، قىمباتشىلىققا كىم كىنالى؟

ارينە، لوگيكالىق سالىپ قاراساق، پياز باعاسىنىڭ قىمباتتاۋىنا ءبىرىنشى كەزەكتە ۇكىمەت باسشىسى، ودان كەيىن ق ر ساۋدا جانە ينتەگراسيا مينيسترلىگى ايىپتى ەكەنىن كىمدە بولسا بايقار ەدى.

سوندىقتان «قورىققان بۇرىن جۇدىرىقتايدى» دەگەندەي ق ر ساۋدا جانە ينتەگراسيا ءمينيسترى سەرىك ءجۇمانعاريننىڭ اكىمدەردى كۇنى بۇرىن ايىپتاپ جاتقانىن تۇسىنۋگە بولادى.

ەڭ سوراقىسى وبلىس اكىمدەرى قىمباتشىلىقتى كۇنى بۇرىن بولجاي الماي، بىلجىراپ وتىرعان ۇكىمەتكە قارسى ءبىر اۋىز ءسوز ايتپاستان، بازارعا بارىپ «باعانى اۋىزدىقتاۋ» دەپ اتالاتىن قويىلىمدى قويعان كەزدە كىمنىڭ بولسا دا قارىنى اشاتىنى انىق.

 

قىمباتشىلىق قالاي توقتايدى؟  

ال ەندى، ەلىمىزدە قىمباتشىلىق قاي ۋاقىتتا توقتايتىنىن بايقاعان شىعارسىز؟

ءبىزدىڭ پايىمداۋىمىزشا، وبلىس اكىمدەرى ۇكىمەت پەن ق ر ساۋدا جانە ينتەگراسيا مينيسترلىگىمەن جاۋىردى جابا توقىماي، شىندىقتى بەتكە ايتقان كەزدە قىمباتشىلىق ماسەلەسى بىرتىندەپ رەتتەلە باستايدى.

ول ءۇشىن جەدەلدەتىپ وبلىس اكىمدەرىن سايلاۋىن وتكىزۋ كەرەك. سول كەزدە حالىققا ارقا سۇيەگەن جامبىل وبلىسىنىڭ اكىمى (نۇرجىگىتوۆ ەمەس) ۇكىمەت باسشىسىنا (سمايلوۆا ەمەس) الدىن الا «ۇكىمەت وبلىسىمىزدا وندىرىلەتىن پيازدىڭ توننالاپ رەسەيگە كەتۋىنە جول بەرىپ وتىر. ەرتەڭ ماڭعىستاۋدا پياز باعاسى كوتەرىلىپ جاتسا، ءبىزدى كىنالاماڭدار» دەپ 6 اي بۇرىن ايعاي سالىپ، باسپا ءسوز ءماسليحاتىن وتكىزگەن بولار ەدى.

جامبىل وبلىسى اكىمى ۇكىمەت باسشىسىنا ەسكەرتۋ جاساعان كۇننىڭ ەرتەسىندە پرەمەر دە شۇعىل جيىن وتكىزىپ، بەلگىلى ءبىر ۋاقىت ارالىعىنا دەيىن رەسەيگە پياز ەكسپورتتاۋعا موروتوريي جاريالاپ، ارتىنشا ماڭعاستاۋ وبلىسى اكىمىنە (نوعايەۆ ەمەس) قوڭىراۋ شالىپ، «قىس بويى جەپ شىعاتىن پيازدارىڭدى جامبىل وبلىسىنان جەتكىزىپ الىڭدار» دەپ حابار بەرگەن بولار ەدى.

بۇدان كەيىن ماڭعىستاۋ وبلىسى اكىمى جامبىل وبلىسىنا 50 فۋرا جىبەرىپ، وزىنە قاجەتتى پيازىن جەتكىزىپ العاننان كەيىن ۇكىمەت باسشىسىنا قوڭىراۋ سوعىپ، «پرەمەر مىرزا، وبلىس حالقى جازعا دەيىن جەپ شىعاتىن پياز قورىن قامداپ الدىق. جامبىلدىق كاسىپكەرلەر پيازىن قىرعىزستانعان الاڭسىز ساتا بەرۋىنە بولادى» دەپ حابارلار ەدى.

وسىنداي جۇيەلى جۇمىس ىستەلىنگەن كەزدە عانا قىمباتشىلىق دەگەن قىزىلكوز بالە ءبىزدى اينالىپ وتەر ەدى. ال ءقازىر قىمباتشىلىقتى كۇنى بۇرىن ءبىلىپ، الدىن الا قام جاسايدى دەگەن ءمينيسترىڭىز كىنالىلەردى ىزدەپ، پروكۋراتۋرانىڭ قىزمەتىن اتقارىپ كەتتى.

قىمباتشىلىقتى جەڭۋ ءۇشىن اكىمدەردى سايلاۋىن وتكىزىپ، جەرگىلىكتە جەرلەردەگى باسشىلاردىڭ بەدەلىن كوتەرۋ كەرەك.

ەگەر بۇلاي ىستەمەسەك، جۇمانعارين سىندى شەندىلەر قىمباتشىلىق ءۇشىن اكىمدەردى كىنالاپ، ءبىر كرەسلودان، ەكىنشى كرەسلوعا سەكىرىپ جۇرە بەرەدى، جۇرە بەرەدى.

نۇرلان جۇماحان