ءبىر قاراعاندا قازاقستانداعى تاۋارلىق بيرجالار نارىعى بەلسەندى دامىپ جاتقانداي كورىنۋى مۇمكىن. الايدا تەرەڭىرەك ۇڭىلسەك، قولجەتىمدىلىك، باسەكەلەستىك جانە تەڭ جاعداي جاساۋ ماسەلەلەرى ءالى دە شەشىمىن تاپپاعانى انىق بايقالادى. بۇل ماقالادا مەن قازىرگى جاعدايعا بايلانىستى ءوز بايقاۋلارىممەن ءبولىسىپ، بيرجالىق ساۋدانىڭ ەل ەكونوميكاسىنىڭ بارلىق قاتىسۋشىلارىنىڭ مۇددەسىنە جۇمىس ىستەۋى ءۇشىن نە ىستەۋ كەرەكتىگى جايىندا ۇسىنىستارىمدى بىلدىرگىم كەلەدى.
بىرلەستىك بەينەسىندەگى مونوپوليا ما؟
بۇگىنگى تاڭدا ەلىمىزدە بار بولعانى 7–8 عانا بەلسەندى تاۋار بيرجاسى جۇمىس ىستەيدى. الايدا مەملەكەتتىك رەتتەۋ جۇيەسىندە ءىس جۇزىندە تەك ءبىر عانا سالالىق ۇيىم — «قازاقستاننىڭ بيرجالار قاۋىمداستىعى» زتب مويىندالۋدا.
بۇل قاۋىمداستىق «ەتس» بيرجاسى تاراپىنان قۇرىلعان جانە باقىلاۋعا الىنعان. مەملەكەتتىك ورگاندارمەن نەگىزگى ماسەلەلەردى تالقىلاۋعا ۇنەمى وسى ۇيىمنىڭ وكىلدەرى عانا شاقىرىلىپ كەلەدى. كوپ جاعدايدا «رەسمي» سالالىق ۇستانىمدار ءدال وسى قۇرىلىم ارقىلى قالىپتاستىرىلادى، بۇل ءوز كەزەگىندە تەڭ قۇقىقتى قاتىسۋ پرينسيپىنە قايشى كەلەدى.
مىسالى، 2021 جىلى باسەكەلەستىكتى قورعاۋ جانە دامىتۋ اگەنتتىگىنىڭ عيماراتىندا تەحنيكالىق جابدىقتارمەن قامتاماسىز ەتىلگەن جاعدايلىق ورتالىق اشىلدى. بىزدە بار اقپارات بويىنشا، بۇل ورتالىقتى قارجىلاندىرۋ بەلگىلى ءبىر تاۋار بيرجاسىنىڭ قاراجاتىنا جۇزەگە اسىرىلعان. سول كەزدە-اق: «مەملەكەت ناقتى ءبىر الاڭدى قولداپ، باسقا قاتىسۋشىلاردى شىنايى ديالوگتان شەتتەتىپ جاتىر ما؟» دەگەن زاڭدى سۇراق تۋىندادى.
باسقا بيرجالاردىڭ ق ر ساۋدا جانە ينتەگراسيا مينيسترلىگىمەن تىكەلەي بايلانىس ورناتۋعا تالپىنىستارى جۇيەلى تۇردە ەسكەرۋسىز قالىپ وتىر. جۋىردا جاريالانعان سۇحباتتا «كاسپيي» تاۋار بيرجاسى» اق وكىلدەرى سوڭعى ءبىر جارىم جىلدان استام ۋاقىت بويى وزەكتى ماسەلەلەر بويىنشا جۇمىس كەزدەسۋلەرىن وتكىزۋگە تىرىسقانىمەن، ەشقانداي ناتيجە جوق ەكەنىن ايتتى. بۇل — ينستيتۋسيونالدىق ديالوگتىڭ جوقتىعى مەن شەشىم قابىلداۋ ۇدەرىستەرىنىڭ جابىقتىعىن كورسەتەدى.
تىلدىك تەڭسىزدىك – جۇيەلىك ديسبالانستىڭ كورسەتكىشى
قازاق ءتىلىنىڭ قولدانىلۋىنا قاتىستى جاعداي تەڭسىزدىكتىڭ ايقىن مىسالدارىنىڭ ءبىرى بولىپ وتىر. ءبىزدىڭ دەرەكتەرىمىزگە سايكەس، بۇگىندە تەك «كاسپيي» بيرجاسى عانا ساۋدانىڭ بارلىق كەزەڭدەرىن مەملەكەتتىك تىلدە جۇرگىزۋگە مۇمكىندىك بەرەدى. قالعان پلاتفورمالار – قۇجاتتارىنىڭ كەيبىرىن قازاق تىلىندە جاريالاعانىمەن، ورىس ءتىلىن بىلمەيتىن ازاماتتارعا ساۋداعا تولىققاندى قاتىسۋعا مۇمكىندىك بەرمەيدى. بۇل — ازاماتتاردىڭ ەكونوميكالىق ينستيتۋتتارعا تەڭ قولجەتىمدىلىك قۇقىعىن بۇزادى ءارى «تىلدەر تۋرالى» زاڭناماعا قايشى.
سونىمەن قاتار، ساندىق پلاتفورمالاردا ءتىل نورمالارىنىڭ ساقتالۋىن باعالايتىن بىردە-بىر جۇيە جوق. رەتتەۋشى ورگاندار جۇيەنىڭ قاي تىلدە ازىرلەنگەنىن، قازاقشا تەرمينولوگيانىڭ قولدانىلۋىن نەمەسە نارىق ويىنشىلارىنىڭ مەملەكەتتىك تىلدەگى قولجەتىمدىلىكتى قامتاماسىز ەتىپ جاتقانىن قاداعالامايدى.
ەگەر پلاتفورمانىڭ نەگىزى شەتەلدىك شەشىمدەرگە (مىسالى، Xetra، Plaza) سۇيەنسە، ولاردى مەملەكەتتىك تىلگە اۋدارۋ تەحنيكالىق جاعىنان كۇردەلى ءارى قىمباتقا تۇسەدى — بۇل ماسەلەمەن ەشكىم شىنداپ اينالىسىپ جاتقان جوق.
نە وزگەرۋى كەرەك؟
ءبىز تاۋار بيرجالارى نارىعىن رەتتەۋگە دەگەن كوزقاراستى شۇعىل تۇردە قايتا قاراۋ قاجەت دەپ ەسەپتەيمىز. ناقتى ۇسىنىستارىمىز تومەندەگىدەي:
- مەملەكەتپەن ديالوگ جۇرگىزۋدە بارلىق سالالىق بىرلەستىكتەردىڭ تەڭ قۇقىقتى قاتىسۋىن قامتاماسىز ەتۋ؛
- ساۋدا پلاتفورمالارىن «قازاقستان رەسپۋبليكاسىنداعى تىلدەر تۋرالى» زاڭ تالاپتارىنىڭ ساقتالۋى بويىنشا مەملەكەتتىك اۋديتتەن وتكىزۋ؛
- قازاق تىلىندەگى رەسمي ەكونوميكالىق جانە قارجىلىق تەرمينولوگيانى ازىرلەپ، ەنگىزۋ؛
- بارلىق بيرجالىق IT-جۇيەلەردىڭ ينتەرفەيستەرىندە، لوگيكاسىندا جانە قۇجاتتارىندا تىلدىك تەڭدىك تالاپتارىن قامتاماسىز ەتۋ؛
- ساۋدا جانە ينتەگراسيا مينيسترلىگى مەن باسقا دا ۋاكىلەتتى ورگاندارمەن بارلىق بيرجالار وكىلدەرىنىڭ تۇراقتى كەزدەسۋلەرىن ۇيىمداستىرۋ.
بيرجالىق ساۋدا – بۇل جاي عانا باعا، تاۋار مەن راسىمدەر تۋرالى ەمەس. بۇل — تەڭ مۇمكىندىكتەر، سەنىم جانە ءاربىر ازاماتتىڭ ەلدىڭ ەكونوميكالىق ومىرىنە قاتىسۋ قۇقىعىن قۇرمەتتەۋ.
قازىرگى تاڭدا ديالوگ ءبىرجاقتى سيپاتتا ءجۇرىپ جاتىر – مۇنداي جاعدايدا شىنايى باسەكەلەستىك پەن دامۋ تۋرالى ايتۋ مۇمكىن ەمەس. بۇل جاعدايدى وزگەرتۋ كەرەك.
"وتان" ق ر تاۋار بيرجالارى جانە ەلەكتروندىق ساۋدا الاڭدارى وداعى" زاڭدى تۇلعالار بىرلەستىگى كاسىبي قاۋىمداستىقتىڭ دا، بۇگىنگە دەيىن نازاردان تىس قالىپ كەلە جاتقان نارىق ويىنشىلارىنىڭ دا ءۇنىن بىرىكتىرەتىن اشىق الاڭ بولۋعا دايىن. ءبىز ءادىل جانە اشىق بيرجالىق نارىقتى قازاقستاندا تەك بىرلەسكەن كۇش-جىگەرمەن عانا قۇرۋعا بولاتىنىنا سەنەمىز.
بۋلات شايمانوۆ، قازاقستان رەسپۋبليكاسى تاۋار بيرجالارى مەن ەلەكتروندىق ساۋدا الاڭدارىنىڭ «وتان» زتب ءتوراعاسى
