وسىدان بىرنەشە كۇن بۇرىن قازاقستان قىتايعا نارازىلىق نوتاسىن جىبەردى. ەكى ەلدىڭ اراسىندا نوتا جىبەرۋ سيرەك ورىن الادى. الايدا بۇل جولعى نارازىلىققا جۇڭگو اقپارات قۇرالدارىنداعى مىنا ءبىر ماقالا سەبەپ بولدى:
سونىڭ الدىندا قىتايدىڭ Sohu.com اقپارات اگەنتتىگىندە "قازاقستان نەگە قىتايعا ورالۋدى قالايدى؟" («哈萨克斯坦”为何渴望回归中国؟») دەگەن ماقالا جارىق كوردى.
ماقالادا قازاقستاننىڭ ەرتە كەزدەن بەرى تولىقتاي قىتايدىڭ قۇرامىندا بولعانى باياندالعان. ماقالا اۆتورلارى بۇدان بولەك قازىرگى قازاقستاندا 400 مىڭعا تارتا جۇڭگو دياسپوراسى تۇراتىنىن تىلگە تيەك ەتكەن (الايدا بۇعان رەسمي دايەك كەلتىرمەگەن).
بۇل ءوز كەزەگىندە قازاقستاندىق وقىرماننىڭ اشۋ-ىزاسىنا ءتيىپ، قىتايعا قارسى نارازىلىقتى بۇرىنعىدان بەتەر ۇدەتە ءتۇستى. سaa-network-پورتالىنىڭ جازۋىنشا جۇڭگو سايتىندا جارىق كورگەن اتىشۋلى ماقالاعا العاشقى بوپ «اتاجۇرت ەرىكتىلەر» قوزعالىسىنىڭ ليدەرى سەرىكجان ءبىلاش نازار اۋدارعان.
بۇعان قاتىستى ۆيدەودا ءبىلاش ماقالانىڭ مازمۇنى مەن ماقساتىن ەگجەي-تەگجەيلى ەجىكتەپ، جۇرتقا جەتكىزەدى.
الايدا 14 ساۋىرگە دەيىن وسى ءبىر داۋلى ماقالا قازاقستاندىق اقپارات قۇرالدارىنىڭ نازارىنا ىلىكپەيدى. سaa-network پورتالىنىڭ جازعانىنداي سەرىكجان ءبىلاش كوتەرگەن ماسەلەگە وتاندىق باق-تان بۇرىن بيلىك نازار اۋدارعان.
قازاقستان بيلىگى جۇڭگو سايتىندا جاريالانعان داۋلى ماقالاعا تەز ارادا جاۋاپ قاتۋدى ءجون كورەدى. قازاقستان سىرتقى ىستەر ءمينيسترىنىڭ ءبىرىنشى ورىنباسارى شاحرات نۇرىشيەۆ (قازاقستاننىڭ قىتايداعى ەكس-ەلشىسى) جۇڭگو ەلشىسى چجان سياونى كەزدەسۋگە شاقىرىپ، sohu.com سايتىندا جارىق كورگەن ماقالانىڭ ماقساتىن ءتۇسىندىرۋدى تالاپ ەتەدى، ءارى بۇعان بايلانىستى نارازالىق نوتاسىن تابىستايدى.
«مۇنداي ماقالانىڭ جاريالانۋى ەكى ەل اراسىنداعى جان-جاقتى ستراتەگيالىق سەرىكتەستىككە سىنا قاعادى»، - ءمينيستردىڭ ورىنباسارى .
كەزدەسۋدەن شىعا سالا چجان سياو مىرزا الەۋمەتتىك جەلىدەگى پاراقشاسىندا بىلاي دەپ جازبا قالدىردى.
«Sohu.com سايتىندا جاريالانعان ماقالاعا بايلانىستى ويىم: اسىعىس شەشىم قابىلداۋدان اۋلاق بولىڭىزدار. ماقالانىڭ جۇڭگو سايتىندا، قىتايشا جارىق كورگەنى – ونىڭ اۆتورى جۇڭگو ۇلتىنىڭ وكىلى ەكەنىنە ءارى بۇعان جۇڭگو ۇكىمەتىنىڭ قاتىسى بارىنا كەپىلدىك بەرمەيدى.
قىتايشا جازاتىن قىتايلار عانا ەمەس. ءقازىر سايتتاردىڭ دەرلىگى وقىرمانعا ەسىگىن ايقارا اشقان. مۇنداي الاڭدا كەز-كەلگەن ادام ءوزىنىڭ اراعا وت سالاتىن وي-پىكىرىمەن بولىسە الادى.
ماقالانىڭ تاقىرىبى دا نازار اۋدارۋ ماقساتىندا قويىلعانى انىق. مۇنداعى ماقسات – ساياسي ۇپاي جيناۋ. اشىق تۇردە ارانداتۋ. ماسەلە بۇعان كىم تاپسىرىس بەردى؟ كۇندەردىڭ كۇنى تاپسىرىس بەرۋشىنىڭ توبەسى قىلتيادى. قىتايدىڭ ەشكىممەن ارازداسقىسى جوق...»، – دەدى ەلشى مىرزا.
ءوز كەزەگىندە الەۋمەتتىك جەلىدەگى قاۋىم جۇڭگو ەلشىسىنىڭ جاۋابىن ديپلوماتياعا تىلىنە ساي ەمەس تاپتى. بۇعان دا نەگىز بار.
چجان سياونىڭ ديپلوماتيا شەكاراسىنان شىعىپ، دورەكى سويلەۋى ءبىر بۇل ەمەس.
قىتايدىڭ قازاقستانداعى ەلشىسى بوپ تاعايىندالعالى بەرى چجان سياو قىتايعا قارسى ايتىلعان سىن-ەسكەرتۋلەرگە اگرەسسيۆتى تۇردە جاۋاپ قاتۋدا.
ەسكەرە كەتەرلىك جايت ەلشى الەۋمەتتىك جەلىنى جەتىك مەڭگەرگەن. قازاقستان عانا ەمەس، الەم تاراپىنان قىتايعا قارسى ايتىلعان ەسكەرتۋلەردىڭ ەشبىرىن ەلەۋسىز قالدىرماي، فەيسبۋك، تۆيتتەر، ينستراگرام ارقىلى جاۋاپ قاتىپ ءجۇر.
ەلشىنىڭ سىن ساداعىنا ىلىككەن ەلدەردىڭ الدىڭعى شەبىندە – اقش تۇر. چجان سياو مىرزا قىتايدىڭ ورتا ازياداعى ساياساتى مەن شىڭجاڭداعى تۇتقىندارعا قاتىستى شىندىقتى ايتقان امەريكا ديپلوماتتارىنا ەرەكشە شۇيلىگەدى.
ماسەلەن «قىتايداعى ساياسي تۇتقىندار لاگەرىندە قازاقتار دا بار» دەگەن اقپاراتتى ەلشى «جالعان مالىمەت» دەپ اتاپ، جوققا شىعارعان.
ارتىنشا ورتا ازيانى ارالاعان اقش-تىڭ مەمحاتشىسى مايك پومپەونى ايىپتاپ، ونى جالاقور، جالعان سويلەيتىن ادام دەگەن ەدى.
«پومپەونىڭ ساپارىن مۇقيات زەرتتەسەڭىز اقش-تىڭ ساياسي جىمىسقى ءجۇرىسى «مەن مۇندالاپ» تۇر. امەريكا ورتا ازيا ەلدەرى مەن قىتايدى ارازداستىرۋدى كوزدەيدى. بۇل نە باسىنۋ ما؟» دەگەن بولاتىن جۇڭگو ەلشىسى.
اقش-تىڭ مەمدەپارتامەنتى جۇڭگو شەكاراسىن زاڭسىز كەسىپ ءوتىپ، ول جاقتاعى ساياسي تۇتقىندار تۋرالى العاشقى بوپ ايتقان سايراگۇل ساۋىتبايعا «باتىر ايەل» پرەمياسىن تابىستاعان تۇستا دا چجان سياو مىرزا ءۇنسىز قالماعان.
«بۇل «باتىرسىماق» ايەل جۇڭگو مەن قازاقستاندا قىلمىسكەر دەپ تانىلعان. باتىرلىق تۋرالى ايتۋدىڭ ءوزى ابەستىك. ول، ول ما وتانىن ساتتى. ءوزىن اسىراپ جەتكىزگەن وتانىنا كۇيە جاقتى. شىنىمەن باتىر بولسا، شىڭجاڭ بيلىگىنىڭ الدىنداعى كرەديتىن وتەسىن! سايراگۇل ساياسي ويىننىڭ قۇرالى عانا...»، – دەگەن ەدى جۇڭگو ەلشىسى.
جۇڭگو ەلشىسىنىڭ اقش-قا قاتىستى ايىپتاۋلارىنا قازاقستانداعى اقش ەلشىسى الىگە دەيىن جاۋاپ قاتقان جوق.
داۋلى ماقالاعا بايلانىستى قازاقستان سىرتقى ىستەر ءمينيسترىنىڭ ءبىرىنشى ورىنباسارى شاحرات نۇرىشيەۆتىڭ الدىندا بارعان چجان سياو بۇل كەزدەسۋدىڭ ناتيجەسىن دە ءسال بۇرمالاپ جەتكىزدى.
«ەكى ەلدىڭ قارىم-قاتىناسىنا كەرى اسەرىن تيگىزەتىن مۇنداي دۇنيەلەردى جويۋدا فەيكتەرمەن كۇرەسكە نازار اۋداردىق. قازاقستان-قىتاي دوستاستىعىنىڭ كەپىلى رەتىندە بىزگە تاريح وقۋلىقتارىنىڭ مازمۇنىنا ەرەكشە ءمان بەرۋ كەرەكتىگىن، ءسويتىپ جاس ۇرپاقتى تاريحتىڭ شىنايى كوزقاراسى نەگىزىندە تاربيەلەۋدىڭ اسا ماڭىزدى ەكەنىن ايتتىم»، – دەدى ول.
بۇل قازاقستانعا سەس كورسەتۋ مە؟
تانىمال جۋرناليست قۋاندىق شاماحاي ۇلىنىڭ ايتۋىنشا قحر رەسمي سايتتارى قازاقستانعا سەس كورسەتۋدى باستاپ كەتتى.
«ولار قىتايدىڭ قول استىنا كىرۋدى "قايتا ورالۋ" دەپ اتاپ، ولار ەمەس، ءبىز ءوزىمىز سولارعا مۇقتاج بولىپ وتىرعانداي ەش شىمىرىكپەستەن ايتىپ جاتىر. راسىمەن دە، قىتايدى استىرتىن جاقتاۋشىلار ەل ىشىندە بار ما؟
ءقازىر، قىتايدىڭ قۇرىعى ۇزاردى. ونىڭ قاندى شەڭگەلى مەن تەمىر قۇرساۋى كەز-كەلگەن جەردەن كىمدى بولسا دا، قۇرىقتاي الاتىن جاعدايعا جەتىپ وتىر دەيتىندەر دە بار»، – دەيدى ول.
ونىڭ پىكىرىنشە قىتايدىڭ وتارلاۋ ساياساتىنا قارسى بولعان ازاماتتاردىڭ ەش كىناسى بولماعانىمەن قانداي ءبىر جولمەن ءوز ەلىندە ءجۇرىپ تە، قىتايلىق كۇشتەردىڭ ىقپالىمەن ءتۇرلى قىسىمعا ۇشىراماسىنا، جازىقسىز زارداپ شەكپەسىنە كەپىلدىك جوق.
«اقشامەن اۋىزدارىن ۇرىپ، وزدەرىنە قىزمەت ەتكىزىپ قوياتىن جالدامالى قۇلدارى كورشىلەس ەلدەردە مەيلىنشە كوبەيگەن بولسا، بۇل وتە ءقاۋىپتى. قىتايدىڭ زۇلىمدىعىن اشكەرەلەپ، كوممۋنيستەردىڭ ازاپتى لاگەرلەرىنە قارسى كۇرەسكەن جانداردى تۇقىرتۋدىڭ الۋان ءتۇرلى ايلا-امالدار مەن زۇلىمدىقتاردى ويلاپ تابۋدان قىتايلار ەش تايىنباس.
كەرىسىنشە، ەگەر كوپتەگەن كورشىلەس ەلدەردە ءوز ۇلتىنىڭ مۇددەسىن ساتىپ، جۇڭگو وتارشىلارىنا جاعىمدى پىكىر ايتىپ، كومپارتيانىڭ سۋايت ەلشىلەرىنىڭ ءسوزىن سويلەپ، كومپارتيانىڭ استىرتىن ارەكەتتەرىن جاقتاعان “جۇمساق كۇشتەر” يتشە تويىنىپ، شوشقاشا سەمىرىپ جاتسا، وعان دا تاڭ قالۋعا بولمايدى. ساق بولايىق، ەلىمىزدىڭ دەربەستىگىن قورعايىق!»، – دەيدى قۋاندىق شاماحاي ۇلى (اۆتوردىڭ جەلىدەگى جازباسى). ⠀
قىتايدا ءبىلىم العان جۋرناليست ەرتاي ءنۇسىپجانوۆتىڭ ايتۋىنشا قىتايدىڭ الەۋمەتتىك جەلىلەرىندە قازاقستاننىڭ داۋلى ماقالاعا وراي نارازىلىق نوتاسىن جولداۋ ارەكەتى سىنعا الىنعان.
«قازاقستان تۇيمەدەيدى تۇيەدەي ەتتى. بۇل اتالعان ەلدىڭ ديپلوماتياسىنىڭ جەتىلمەگەنىن بىلدىرەدى. جەكەلەگەن قولدانۋشىلاردىڭ پىكىرى تۇتاس ءبىر ەلدىڭ كوزقاراسىن تانىتپايدى. ينتەرنەت - اشىق پلاتفورما. سول سەبەپتى اركىمنىڭ اۋزىنا قاقپاق بولۋ مۇمكىن ەمەس.
شەت ەلدەردە قىتايدى قارالاعان ماقالالار رەسمي سايتتاردىڭ باس بەتتەرىندە تولىپ تۇر. قازاقستاندا دا از ەمەس.
سول سياقتى قازاقستانعا قارا كۇيە جاققان ماقالالار باتىستا دا بار. شاعىمشىل بولسا ولارعا نەگە قارسىلىق بىلدىرمەيدى؟" دەيدى نارازىلىق نوتاسىنا نارازىلىق تانىتقان ءبىر پورتالىندا. قىتايدىڭ بۇل جازباسى 510 مىڭنان اسا قارالىپ، كوپتەگەن پىكىرلەر جازىلعان»، – دەپ جازادى ەرتاي ءنۇسىپجانوۆ جەلىدەگى پاراقشاسىندا.
ازىرلەگەن، دۋمان بىقاي
