قانات نۇروۆ دەگەن قازاق بار. «اسپانداۋ» دەگەن اتى ءبىرتۇرلى كلۋبتىڭ جەتەكشىسى. وسى جەردە ساياساتتانۋشى ايدوس سارىم مەن ءبىزدىڭ مەديانارىقتىڭ بەلدى بيزنەسمەنى ارمانجان بايتاسوۆ «ايقاستى».
سونىمەن، قازاقپىز با، قازاقستاندىقپىز با؟ سارىم مەن بايتاسوۆ بۇعان قاتىستى نە دەدى؟ ولار قاي ۇستانىمدى قولدادى؟
ايدوس سارىم: ءبىز – قازاقپىز
– مەن الدەبىرەۋدىڭ «ءبىزدى بىرىگۋگە، بىرگە بولۋعا جازعان ەۋرازيالىق تاعدىرىمىز ورتاق» دەيتىن جالعان كونسەپسياسىنا سەنبەيمىن.
حح عاسىرداعى قۋعىن-سۇرگىن بولماسا قازاقستاندا تابيعي تۇردە قازاق ۇلتى، ۇلتتىق قازاق بۋرجۋازياسى، ۇلتتىق ساياسي ەليتا قالىپتاسار ەدى.
بولشيەۆيكتەر قازاق تاريحى مەن قازاق مودەرنيزاسياسىنىڭ تابيعي تامىرىن ءۇزدى. قازاق جوعالا جازدادى...
ءبىراق، كسرو قۇلايتىن ەدى، ءبارىبىر. يمپەريانىڭ قۇرىلۋى بار دا، قۇلاۋى بار. قايتالاپ ايتايىن، ەشقانداي سابەتتىك نەمەسە ەۋرازيالىق ۇلت بولعان جوق. بولمايدى.
ەۋرازياشىلدىقتى دارىپتەۋ، بىلايشا ايتقاندا، نەويمپەريالىق ۇعىمدى ۇلىقتاۋ كەرى رەاكسيا تۋعىزادى.
1991 جىلى قازاقستان تاۋەلسىز مەملەكەت اتاندى. بۇل، ءبىرىنشى كەزەكتە قۇجات. قۇجاتتا – قازاق ۇلتتىق مەملەكەتىن قۇرۋ يدەياسى ايتىلعان.
ءبىراق، جۇزەگە اسىرىلمادى. ول كەزدە قازاقتىڭ ءوز جەرىندەگى ۇلەسى 40 پايىز-تىن. «جان باعۋ» كەرەك بولدى.
العاشقى 10 جىلدا قازاقتار تاۋەلسىز بولعانىنا تاۋبە دەدى، ورىستار «سەن تيمەسەڭ، مەن تيمەگە» كوڭىلى تولدى. ءبىراق، ءومىر وزگەرەدى عوي.
قازاق قوعامى بيلىكتىڭ يدەيالارىنا الدانبايتىن بولدى.
بۇل يدەيالاردىڭ 2 كەمشىلىگى بار. قۇندىلىعى، ءمورالى جوق. بۇل – ءبىر. وعان نە قازاقتاردىڭ، نە بولماسا ورىستاردىڭ كوڭىلى تولماۋى مۇمكىن. بۇل – ەكى.
ءبىز كىمبىز؟ قازاقپىز با، قازاقستاندىقپىز با؟
مەنىڭشە، «قازاقستاندىق ۇلت» دەگەننىڭ استارىندا «پوستسوۆەتتىك-قازاق» ۇلتى دەگەن ۇعىم جاسىرۋلى. ءبىز مۇنى قابىلدايمىز با؟ جوق، ارينە. سەبەبى، ونىڭ اۋەلگى استارىنىڭ ءوزى قاتە.
ءبىز «قازاق ۇلتىن» قۇرۋىمىز جانە «قازاق ۇلتتىق مەملەكەتىن قالىپتاستىرۋىمىز» قاجەت. تاريحي، ءتىپتى زاڭدىق تۇرعىدان (مەملەكەتتىك ەگەمەندىك تۋرالى دەكلاراسيا جانە مەملەكەتتىك تاۋەلسىزدىك تۋرالى زاڭ) بۇل – دۇرىس.
«قازاق ۇلتى» دەگەنىمىزدىڭ ءوزى نە؟ بۇل قازاقتان وزگە ۇلتتار ساناتقا الىنبايدى دەگەن ءسوز بە؟ جوق.
ءبىزدى ايىپتايتىندار بار. «سەندەر ەتنوكراتتىق مەملەكەت قۇرماقسىڭدار» دەيدى.
نەگە؟ ءبىز ءالى دە بولسا دەكولونيزاسيا، دەتوتاليتاريزاسيا پروسەسىنەن وتكەن جوقپىز.
كەرەك دەسەڭىز، «قازاق»، جالپى «قازاقي» دەگەن ۇعىمنىڭ ءوزى قوعامداعى كەيبىر توپتاردىڭ اشۋ-ىزاسىن، اللەرگياسىن تۋعىزاتىن سياقتى.
كەيبىرەۋلەر كسرو-نىڭ قۇلاعانىنا، يمپەريانىڭ ورىستارعا بەرگەن جوعارى الەۋمەتتىك ستاتۋسىنان ايىرىلعانىنا كوندىگە الماي ءجۇر. الىگە دەيىن... ولاردىڭ ءبىزدى «ەتنوكرات»، «ۇلتشىل» دەپ ايىپتاۋى سودان. بۇل ايىپتاۋدىڭ استارىندا كەڭەستىك سارىن بار.
ولار ەسكى تەرميندەردى قولدانادى. كەڭەستىك داۋىردە «ۇلتشىل» دەگەن – يمپەرياعا قارسى، ۇلت-ازاتتىق قوزعالىستىڭ مۇشەسى دەگەن ماعىنانى بىلدىرەتىن. «ۇلتشىلداردى» كسەنوفوب، شوۆينيست دەيتىن. الايدا شوۆينيزم مەن كسەنوفوبيانى كەڭەس بيلىگىنىڭ وزىنەن تاراعانىن ءبىز جاقسى بىلەمىز.
مۇنىڭ ءبارى قازاق ۇلتىن قالىپتاستىرۋعا كەدەرگى. سەبەبى، كۇش كەتەدى.
ءدال ءقازىر ەكى قازاقستان بار. ءبىرى – دامىپ، ءوسىپ كەلە جاتقان ءقازاقتىلدى قازاقستان. ءبىرى – تابيعي سەبەپتەرگە بايلانىستى ءورىسى تارىلىپ كەلە جاتقان ءورىستىلدى قازاقستان.
ورىستار قازاق ءتىلىن نەگە ۇيرەنبەيدى؟ سەبەبى، ولار قازاقستاننىڭ مەملەكەت رەتىندەگى بولاشاعىنا سەنبەيدى. «تاۋەلسىز قازاقستان مەملەكەتى – ۇزاق ءارى ماڭگىلىك جاسايدى، بىزگە مۇنىمەن ساناسۋعا تۋرالى كەلەدى» دەگەن تۇسىنىك جوق.
بيلىك تاريحي كەڭىستىكتى 20 جىلمەن شەكتەۋگە تىرىسادى. مۇنىڭ ءوزى قازاقى ورتانىڭ رەنىشىن تۋعىزادى. تۋعىزىپ تا وتىر. ءبىراق، تەرەڭگە ۇڭىلسەك «تەرەڭ دۇنيەلەرگە» تاپ بولامىز. قازىرگى «ۇلتارالىق كەلىسىمگە» تىرەك بولاتىن سەبەپتەردىڭ ازدىعىن كورەمىز.
قازاقستان – قازاقتىڭ ءۇيى. ەندەشە قازاقتىڭ ادامي، ەتنيكالىق، مادەني، تىلدىك قۇقىعىن قورعاۋعا مىندەتتى.
ورىستىلدىلەر شە؟ ورىس ءتىلىنىڭ تاعدىرى نە بولماق مۇندايدا؟ ولارعا ءتۇپتىڭ تۇبىندە تاڭداۋ جاساۋعا تۋرا كەلەدى...
قازاق پەن ورىستىڭ قارىم-قاتىناسىندا ساۋال كوپ، جالپى. باۋىرلاس ورىس پەن ۋكراين سوعىسىپ جاتىر.
ەرتەڭ مىنەزى، بولمىسى، ءتىلى، قانى، ءدىنى بولەك قازاق پەن ورىستىڭ اراسىندا ءدال مۇنداي جاعداي قايتالانبايدى دەپ كىم كەپىلدىك ەتە الادى؟
مەنىڭشە، قازاقستانداعى ورىستار يمپەريالىق ويدان، وكتەمشىل ادەتىنەن ارىلۋى كەرەك.
مىسالعا، مەملەكەتتىك ءتىل. جۇزدەگەن، مىڭداعان شەتەلدىكتەر قازاق ءتىلىن مەڭگەرىپ العان. ەندەشە، ءتىل ۇيرەنۋدىڭ ادىستەمەسى، كىتابى جوق دەيتىندەردىڭ ءسوزى وتىرىك. ءبىز ورىستاردىڭ قازاق ءتىلىن مەڭگەرۋگە لينگۆيستيكالىق قابىلەتى جوق دەگەنگە سەنبەيمىز.
ورىستار قازاق ءتىلىن نەگە ۇيرەنبەيدى؟ سەبەبى، ولار قازاقستاننىڭ مەملەكەت رەتىندەگى بولاشاعىنا سەنبەيدى. «تاۋەلسىز قازاقستان مەملەكەتى – ۇزاق ءارى ماڭگىلىك جاسايدى، بىزگە مۇنىمەن ساناسۋعا تۋرالى كەلەدى» دەگەن تۇسىنىك جوق.
ەكىنشى جاعىنان، ولار قازاقتاردى وتانداستارى رەتىندە سىيلامايتىنىن دا جوققا شىعارمايمىن. اينالىپ كەلگەندە، مەملەكەتتىك تىلگە دەگەن كوزقاراس – مەملەكەتكە دەگەن كوزقاراستىڭ بەلگىسى.
قازاق پا، قازاقستاندىق پا دەگەندە مىنانى قولدانۋ كەرەك – تەگى كارىس قازاق، تەگى ورىس قازاق. ولاردى دا، ياعني قازاقستاندىق وزگە ۇلت وكىلدەرىن دە قازاق دەپ ءتۇسىنۋىمىز كەرەك.
ارمانجان بايتاسوۆ: ءبىز – قازاقستاندىقپىز
– ايدوستىڭ ايتقانىمەن 80-90 پايىزعا كەلىسەمىن، نەگىزى. كوزقاراسى دۇرىس-اق. دەگەنمەن، قازاقپىز با، جوق، الدە، قازاقستاندىقپىز با دەگەندە، بۇل ۇعىمدى انىقتاۋدى مۇنداي ءبىر عانا وتىرىسپەن شەكتەۋگە بولمايدى.
اشىق پىكىرتالاستا دالەلدى، دايەكتى دۇنيەلەر ايتىلاتىن جيىن وتكىزۋ كەرەك. دوڭگەلەك ۇستەلگە قازاقتى دا، ورىستى دا، جالپى وسى ەلدە ءومىر سۇرەتىن وزگە ۇلتتىڭ وكىلدەرىن شاقىرىپ، پىكىرلەرىن تىڭداعان ارتىق ەتپەيدى. مۇنداعى ماقسات، ارينە، ەلدەگى قاۋىپسىزدىكتى، تۇراقتىلىقتى ساقتاۋ.
قازاقستان كەز كەلگەن ازاماتتىڭ ۇلتتىق ەرەكشەلىگىنە قاراماي ءومىر سۇرۋىنە ىڭعايلى، بالالارىن وسىرۋگە قورىقپايتىن، بيزنەسپەن اينالىسۋعا مۇمكىندىك بەرەتىن ەلگە اينالۋى ءتيىس.
سوندىقتان مەنىڭ ازاماتتىق پوزيسيام – قازاقستاندىق دەگەن دۇرىس.
جالپى ۇلت، ۇلتشىلدىق دەگەن ۇعىمداردىڭ ءوزى بەرتىندە كاپيتاليزممەن بىرگە قالىپتاسقان. ءبىراق، بۇل جەردە ءبىر نيۋانس بار، قازاقستاندا بۋرجۋازيا بار، ءبىراق ول نەگىزىنەن ورىس تىلىندە سويلەيدى.
سوسىن ءدال قازىرگى ۋاقىتتا تازا قازاق جانە شالا قازاق دەپ بولىنگەن دۇرىس ەمەس. ءبىز شالا قازاققا، رۋعا، جۇزگە بولىنەتىندەي سونشالىقتى ۇلكەن ۇلت ەمەسپىز.
ءيا، ۋكرايناداعى وقيعالار ۇلتتى وياتتى. ءبىراق، سولاي ەكەن دەپ «شالاقازاقتاردى» نەگىزسىز ايىپتاۋعا بولمايدى. ەشقانداي ەموسياسىز ايتايىن، ورىسشا تاربيەلەنگەن قازاقتار بار، سول سياقتى قازاقشا سويلەيتىن قازاقتار بار. بۇل ءۇشىن العاشقى توپتى شالاقازاقتار دەپ اتاعان قيسىنسىز.
قايتالاپ ايتايىن، مەن بىزدەردىڭ «قازاقستاندىق» دەپ اتالۋىمىزدى قولدايمىن.
سايىپ كەلگەندە، بۇل جاي عانا ءسوز جانە بۇدان ەشتەڭە وزگەرمەيدى. سولاي ەمەس پە؟ «قازاقسىڭ با؟» نەمەسە «قازاقستاندىقسىڭ با؟»، قانداي ايىرماشىلىق بار؟ ەگەر ادام ەركىن، جايلى، ادەمى قازاقستاندا ءومىر سۇرگىسى كەلسە، ونى قالاي اتايتىنىمىز ماڭىزدى ما وسى؟
ياعني، قازاقپىز با، قازاقستاندىقپىز با دەگەندە، ايدوسپەن ەش كەلىسپەيمىن. ايدوس ايتىپ وتىرعان «تەگى كارىس قازاق» دەگەن ءسوزدىڭ ءوزى ءبىرتۇرلى ەستىلەدى. ادام قابىلداي المايدى مۇنى.
سايىپ كەلگەندە، بۇل جاي عانا ءسوز جانە بۇدان ەشتەڭە وزگەرمەيدى. سولاي ەمەس پە؟ «قازاقسىڭ با؟» نەمەسە «قازاقستاندىقسىڭ با؟»، قانداي ايىرماشىلىق بار؟ ەگەر ادام ەركىن، جايلى، ادەمى قازاقستاندا ءومىر سۇرگىسى كەلسە، ونى قالاي اتايتىنىمىز ماڭىزدى ما وسى؟
باستى ماقسات – كوررۋپسيادان، باسقا دا كەسەلدەردەن ادا مەملەكەت قۇرۋ. ەندەشە، تەرمينولوگياعا بولا جاعا جىرتىسىپ نە قاجەتى بار؟
شىنىمدى ايتايىن، ەگەر ءبىز «قازاق» دەگەن سوزگە باسىمدىق بەرەر بولساق، ەندەشە قازاقستاندا تۇراتىن حالىقتىڭ 40 پايىزى مۇنى جاقتىرماي قابىلدايدى. مەن بىلەم. وسكەمەن، قوستانايدا ءوزىن «تەگى ورىس قازاق» دەپ اتاعىسى كەلمەيتىن ادام كوپ. ايتالىق، رەسەي كوپۇلتتى ەل، سوندىقتان ولار وزدەرىن رەسەيلىكتەرمىز دەپ ايتادى.
قازىرگى ماقسات – تاۋەلسىز ەلدىڭ ىرگەسىن بەكىتە ءتۇسۋ. جالپى كىم قانداي ۇلت دەگەن پىكىرتالاستار تۋماۋى ءتيىس. كەز-كەلگەن قارقىندى دامىعىسى كەلگەن قوعام وسىنى ۇعىنعانى ءجون.
قازاقستاندىق ۇلت بار ما؟ مەنىڭ ويىمشا، بار، بۇل – مىنا ءبىزبىز، بارمىز جانە ءومىر ءسۇرىپ جاتىرمىز.
كەز-كەلگەن مەملەكەتتىڭ، ەتنوستىڭ ۇلتتىڭ دامۋ ساتىلارى بولادى. بۇگىنگى كۇنى ءبىز دامۋ ۇستىندەمىز، العا جىلجۋدامىز.
ءيا، ايدوس دۇرىس ايتادى. جيىرماسىنشى عاسىردا ءبىز كورمەگەندى كوردىك، اۋىر سىناقتان وتتىك. حالقىمىزدىڭ جارتىسىنان استامى قىرىلىپ قالدى، ينتەلليگەنسيانىڭ 70 پايىزى قۋعىن-سۇرگىنگە ۇشىرادى.
ءبىراق، باستىسى، ءبىز وسى سىناقتان وتتىك عوي؟ تاۋەلسىزدىككە قول جەتكىزدىك، ءوز ەلىمىز بار. ەندى وسى ەلدىڭ قابىرعاسىن قالاۋ قاجەت. تەاتر، تەلەديدار، كينو سالاسى، ادەبيەتكە قارجى باعىتتاۋ كەرەك. ينتەلليگەنسيانى قايتا تىرىلتەتىن، بۇرىنعىدان دا ءبىلىمدى ءارى مادەنيەتتى بولاتىن مۇمكىندىگىمىز بار.
تۇسىنەسىزدەر مە، ءبىز وسى جەر-الەمنىڭ ءبىر بولشەگىمىز عوي. وسى الەمگە كەتىگىن تاۋىپ قالانساق، وعان جاقسى، جارقىن دۇنيە سىيلاساق ۇتىلمايمىز. مىنە، الدىعا وسىنداي ماقسات قويۋ كەرەك.
ازىرلەگەن، دۋمان بىقاي
