وسى بارىستا ءبىز ەلباسىنىڭ سارابدال ساياساتى مەن ورتا تەحنيكۋمنان جوعارى ءبىلىمى بار ءتوزىمدى دە قاجىرلى، مەيىرىمدى حالقىمىزدىڭ ارقاسىندا بارلىق قيىنشىلىقتاردى ەڭسەرىپ، العا جىلجىدىق. جەتىستىگىمىزگە دوس ءسۇيىندى، دۇشپان كۇيىندى.
[caption id="attachment_17120" align="aligncenter" width="1024"]
نازاربايەۆ گولف[/caption]
ەلباسى بيىل جىل باسىندا حالىققا جولداۋىندا قازاقستاننىڭ ءۇشىنشى جاڭعىرۋ كەزەڭى باستالعانىن جاريالادى. سودان كەيىن ىلە-شالا «بولاشاققا باعدار: رۋحاني جاڭعىرۋ» ماقالاسىندا «الەم ءبىزدى قارا التىنمەن نەمەسە سىرتقى ساياساتتاعى ءىرى باستامالارىمىزبەن عانا ەمەس، مادەني جەتىستىكتەرىمىزبەن دە تانۋى كەرەك» دەپ اتاپ ءوتتى.
ويدان وي تۋادى دەگەندەي، ءبىز رۋحاني جاڭعىرۋدىڭ قىر-سىرىنا ءۇڭىلىپ، بولاشاققا باعدار جاساعانىمىزدا بۇل ستراتەگيالىق باعدارلامالاردىڭ ءتۇپ قاينارى ەلباسى 2013 جىلى حالىققا جولداۋىندا ورتاعا قويىپ، 2014 جىلى تاعى دا تولىقتىرا تۇسكەن دامىعان 30 ەلدىڭ قاتارىنا قوسىلۋ – ماڭگىلىك قازاقستان جوباسىنان باستاۋ الاتىنىن، سونىمەن بىرگە ودان بۇرىنعى باسقا دا جوبالارمەن ۇندەسىپ جاتاتىنىن بايقايمىز.
«ارمانسىز ادام – قاناتسىز قۇسپەن تەڭ» دەگەندەي، ءارقانداي ەلدىڭ قيىندىقتان الىپ شىعىپ، بيىكتەرگە باستايتىن ارمانى، ياعني ستراتەگيالىق باعدارلاماسى بولادى. نارىققا ءوتىپ، جەكەمەنشىك قالىپتاسقان، زايىرلى مەملەكەتتىڭ بارلىق پرينسيپتەرى مەن ينستيتۋتتارى ورنىعا باستاعان، بايىرعى ساق، عۇندار مەن كوك تۇركىلەردىڭ، التىن وردانىڭ، اق وردانىڭ مۇراگەرى، قازاق حاندىعىمەن، الاشوردانىڭ رۋحىمەن سۋعارىلعان ءبىزدىڭ جاس رەسپۋبليكامىزدىڭ ارمانى – ماڭگىلىك ەل.
ماڭگىلىك ەل ارمانى قۋ تاقىردا پايدا بولعان جوق. ءبىز شيرەك عاسىر ىشىندە وتكەنگە ساراپتاما جاساپ، تورتكۇل دۇنيەگە ءوز كوزىمىزبەن قاراي باستادىق. قاعاناتتاردىڭ مەرەيىنە شومساق، تايپالاردىڭ بەرەكەسىزدىگىن تۇسىندىك، ءداستۇر مەن ءدىننىڭ وزىعى مەن توزىعىن پايىمدادىق، وتارلىق تاڭبانىڭ ەتتەن ءوتىپ، سۇيەككە تاياعانىن سەزىندىك، قىرعي قاباق سوعىس اياقتالىپ، يدەولوگيالىق قايشىلىق باسەڭدەگەنىمەن، ءدىن مەن ءدىن، مادەنيەت پەن مادەنيەت، وركەنيەت پەن وركەنيەت اراسىنداعى جاڭا تەكەتىرەستەردىڭ باستالعانىنا، عىلىم مەن تەحنيكانىڭ قارىشتاپ دامۋى جاھاندىق گلوباليزاسيانىڭ جاڭا ءبىر ورلەۋىن دۇنيەگە اكەلگەنىنە كۋا بولدىق.
ءبىز عيبرات الاتىن، ۇلگى تۇتاتىن الەمدىك تاجىريبەلەر دە جوق ەمەس. دۇنيەجۇزىلىك ءبىرىنشى سوعىستان كەيىن الەمدىك داعدارىس باستالىپ، بۇكىل ەۋروپا، امەريكا قيىندىق قىسپاعىندا قالعاندا امەريكالىق جازۋشى دجەيمس ترۋسلوۋ ادامس «امەريكا ارمانى» دەگەن رومان جازىپ، «امەريكا ارمانى» دەگەن ۇعىمدى حالىق ساناسىنا ءسىڭىردى. مىنە، بۇل قازىرگە دەيىن دۇنيەجۇزىنە ەرەكشە ىقپال ەتكەن، ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىستان كەيىن اقش-تى الەمدىك ەكى ۇلكەن دەرجاۆانىڭ بىرىنە اينالدىرعان ۇلى ارمان ەدى. كىتاپتىڭ وزەكتى يدەياسى مىناداي: «بارلىق جىكتەگى ازاماتتاردى بۇدان دا باقىتتى، باياندى ومىرگە باستاپ باراتىن ارمان بار، ول – امەريكا ارمانى. مىنە، بۇل ءالىمساقتان بەرى ادامزاتتىڭ اقىل-وي قامباسى مەن زاتتىق قاجەتىنە قوسقان ۇلى ۇلەسىمىز». بۇل ارمان قىرىق تەمىردىڭ قۇراۋىنان قۇرالعان بارلىق ۇلىستار مەن ۇلتتاردى ءبىر تاۋدىڭ استىنا جيىستىرىپ، كىسىلىك قۇقىق، دەموكراتيا سالتانات قۇرعان، جەكە تۇلعانىڭ جارقىراپ كورىنۋىنە بارلىق جاعداي جاسالعان الىپ مەملەكەتتى دۇنيەگە اكەلدى. الەمدە جاڭا ءتارتىپ ورنادى. مەملەكەتتەر اراسىندا «جۇمساق كۇشتىڭ» ءرولى نەمەسە مادەنيەتتىڭ ىقپالى باسىم ورىنعا شىقتى. امەريكانىڭ مادەنيەت سالاسىنا بولگەن قارجىسى اسكەري ونەركاسىپتەن كەيىن ەكىنشى ورىنعا شىعىپ، ەل بيۋدجەتىنىڭ 25 پايىزىن قۇرادى. بۇل كۇندە «سوروس» قورى، «كارنەگ» قورى، امەريكا مادەنيەت الماسۋ قوعامى دۇنيەنىڭ بارلىق جەرىندە جەمىستى جۇمىس جاساسا، «فاست فۋد»، «كوكا كولا» دەگەن ۇعىمدار بۇكىل جاستاردىڭ ساناسىن جاۋلاپ الدى. گولليۆۋد كينو ءوندىرىسى الەمدىك كينونىڭ التى دا جەتى پايىزىن ۇستاسا، قويىلىم جانە ساتىلىم جاعىنان كينويندۋسترياسىنان تۇسەر پايدانىڭ تەڭ جارتىسىن ۇستايدى.
ءبىز جوعارىداعى ويدان-اق ەلباسىنىڭ نە ءۇشىن عىلىم مەن مادەنيەتكە ايرىقشا كوڭىل ءبولىپ وتىرعانىن تۇسىنەمىز. اشىپ ايتساق، امەريكا ارمانى حالىقتىڭ دىنگە دەگەن سەنىمىن، زاتتىق مادەنيەتكە دەگەن قاجەتىن تولىقتاي قاناعاتتاندىرىپ، جەكە تۇلعانىڭ ءارقانداي وبەكتيۆ سەبەپتىڭ كەدەرگىسىنە ۇشىراماي، ماقسات-مۇراتىن ىسكە اسىرۋىنا جول اشتى.
امەريكادان كەيىن الدىنا ۇلكەن ماقسات قويىپ، ستراتەگيالىق باعدارلاما بەلگىلەگەن ەل شىعىستاعى الىپ كورشىمىز – جۇڭگو حالىق رەسپۋبليكاسى. بۇل ەلدىڭ سوڭعى 30 جىلدا قول جەتكىزگەن ەكونوميكالىق تابىسىنا بۇكىل ەل تاڭداي قاعىپ وتىر. باسقاسىن ايتپاعاندا، قىتايدىڭ العاشقى ايرىقشا ەكونوميكالىق ايماعى بولعان، تەڭىزگە ءتيىپ تۇرعان ولكەسى گۋاندۋننىڭ جالپى ىشكى ءونىمى رەسەيدىڭ بۇكىل ىشكى ونىمىنە پارا-پار بولعان. جۇڭگو ءبىزدىڭ قۇدايى كورشىمىز ءارى ستراتەگيالىق ارىپتەسىمىز، تاۋلارىمىز تۇتاسىپ، شەكارامىز قيىلىسىپ قانا جاتقان جوق، تاعدىرىمىز بەن مۇددەمىز دە تۇتاسىپ جاتىر. ەلىمىزدىڭ مۇناي-گاز سالاسىندا قىتايدىڭ ۇلەسى 20 پايىزعا جەتتى. ارامىزدى ەكى تەمىرجول لينياسى جالعاسا، باتىس قىتاي-باتىس ەۋروپانى تۇتاستىراتىن اۆتوجول سالىنۋدا. بۇدان سىرت تاۋ-كەن، بايلانىس، اۋىلشارۋاشىلىعى، قۇرىلىس سالاسىندا جۇڭگو ينۆەستورلارى كوپتەپ كەلۋدە. مويناق سۋ ەلەكترستانسياسىن سالۋعا، شىمكەنت، اقتوبە مۇناي وڭدەۋ زاۋىتتارىن قايتادان جاڭالاۋعا قىتايلىقتار قاتىناستى. سونىمەن بىرگە، قىتايدا 2 ميلليونعا تاياۋ قانداستارىمىز تۇرادى، ولاردىڭ تاعدىرى ءبىزدى بەي-جاي قالدىرا المايدى. وسى الىپ ەلدىڭ ءاربىر قيمىلى ءبىزدى عانا ەمەس، بۇكىل الەمدى ويلاندىرىپ وتىر. «جۇڭگو ارمانى» ۇعىمى قىتايدىڭ 5ء-شى ۇرپاق باسشىسى بيلىككە كەلگەن سوڭ، كوتەرىلدى. ناقتىلاپ ايتساق، «جۇڭگو ارمانى» جۇڭگو باسپاسوزىندە 2012 جىلى 29 قاراشادا رەسمي اينالىسقا ءتۇسىپ، 2013 جىلى 18 پارتيا قۇرىلتايىندا باس سەكرەتار بولىپ سايلانعان سي سزين ءپيننىڭ اۋزىمەن الەمگە جاريا ەتىلدى. ەكى عاسىرلىق نىسانا، ياعني، جۇڭگو كوممۋنيستىك پارتياسىنىڭ ءجۇز جىلدىق مەرەيتويى مەن (1927-2027) جۇڭگو حالىق رەسپۋبليكاسىنىڭ قۇرىلعانىنا 100 جىل تولاتىن مەرەيتويى (1949-2049) – وسى ەكى ارناۋلى داتا ارالىعىندا جۇڭگو ۇلتىن تۇلعا ەتكەن كوپۇلتتى جۋنحۋا ۇلتتارىنىڭ قايتا كوركەيۋىنە قول جەتكىزۋ. بۇل ماقساتتىڭ باستى بەينەسى مەملەكەتتىڭ كۇشەيۋى، ۇلتتىڭ وركەندەۋى، حالىقتىڭ باي-باقىتتى بولۋى جاعىنان كورىنىس تابادى. «جۇڭگو ارمانى» دىنگە ەمەس، تاريحي جەتىستىكتەرگە ارقا سۇيەپ، سودان قۋات الادى ءارى جەكەنىڭ ەمەس، كوپتىڭ كۇشىنە، بەرەكە-بىرلىگىنە ءمان بەرەدى.
جۇڭگو يدەولوگتارىنىڭ پايىمداۋىنشا، جوعارى بيلىكتىڭ1ء-شى بۋىنى ماو سزەدۋن العاشقى 30 جىلدا جۇڭگو حالىق رەسپۋبليكاسىن قۇرىپ، اياعىنان تۇرعىزدى، 2ء-شى بۋىن دەن سياوپين 30 جىل رەفورما، اشىق ەسىك ساياساتىن قولدانىپ، جۇڭگو ەلىن بايىتتى. ەندى، مىنە، 5ء-شى بۋىن سي سزين پين 30 جىل مەرزىمدە نەمەسە 2050 جىلعا دەيىن قىتايدى قۇدىرەتتى ەلگە اينالدىرادى.
الەمدىك ءتارتىپتى قاداعالاپ وتىرعان ەكى ەلدىڭ ماقسات-مۇراتى مەن مۇددەلەرى كەي جەردە تۇيىسسە، كەي جەردە الشاقتاپ كەتەدى. سونىڭ كەسىرىنەن وتقا ورانىپ، تىنىشتىعى كەتكەن ەلدەر قانشاما؟
ءبىزدىڭ ارمانىمىز – ماڭگىلىك ەل. ارماننىڭ ۇلكەن-كىشىسى، ەرتە-كەشى بولمايتىن شىعار. تاريحي شارت جاعداي پىسىپ-جەتىلگەندە، ومىرلىك سۇرانىسى ارتقاندا عانا دۇنيەگە كەلىپ، ءوز ارناسىنا ءتۇسىپ، اعىسىمەن اعادى.
ءبىز وسى جىلدار ىشىندە ىشكى ساياساتتا ءارى-سارى بولماستان نارىق جولىنا ءتۇسىپ، حالىقتىڭ ءال-اۋقاتىن جاقسارتتىق. تاريحي سەبەپتەرگە بايلانىستى كوپۇلتتى ەلگە اينالعان ەلىمىزدەگى بارلىق ۇلتتاردىڭ ورتاق مۇددەسىن ساقتاپ، بەرەكە-بىرلىگىن ارتتىردىق. كوپتەگەن ۇلتتار ءوز انا تىلىندە ءبىلىم الىپ، ءداستۇرىن ساقتاپ، ءتول مادەنيەتىن دامىتۋعا مۇمكىندىك الىپ وتىر. قازاقستان حالىقتار اسسامبلەياسى ادامزاتتىڭ ساياسي ومىرىنە الىپ كەلگەن ءبىزدىڭ ەلدىڭ ەڭ ۇلكەن جاسامپازدىعى دەسەك تە بولادى. تاۋەلسىزدىك جىلدارى 14 ميلليونعا قۇلدىراپ كەتكەن جان سانىمىز قايتادان 18 ميلليونعا جەتتى. ۋنيتارلى مەملەكەتتى قۇراۋشى باستى ۇلتتىڭ جان سانى 42 پايىزدان 70 پايىزعا كوتەرىلدى. الەمدە شاشىراپ جۇرگەن ميلليونعا تاياۋ قانداستارىمىز اتامەكەنگە ورالىپ، ىرگە تەۋىپ، بيزنەس پەن عىلىمنىڭ كورىگىن قىزدىرا ءتۇستى. ورالعان باۋىرلارىمىزدىڭ ەڭبەككە قابىلەتتىلىگى 70 پايىزدان اسسا، ەلىمىزدىڭ ورتاشا جاسى 25 جاس بولىپ، بولاشاعى نۇرلى ەلدەردىڭ قاتارىنا وتتىك.
شىت جاڭا استانا سالىندى. الماتى ورتا ازياداعى ەڭ ۇلكەن قارجى، بيزنەس ورتالىعىنا اينالدى. ەلباسىنىڭ باستاماسىمەن ەكى رەت وتكىزىلگەن قارجى مەن جىلجىمايتىن مۇلىكتى زاڭداستىرۋ، ەكى رەتكى بيزنەستى قورعاۋعا ارنالعان موراتوريي ەلىمىزدە شاعىن، ورتا كاسىپتىڭ تىنىسىن اشىپ، ادىمىن جەدەلدەتتى. وسىنىڭ ناتيجەسىندە مۇناي-گازى، قازبا بايلىعى جوق الماتى قالاسىنىڭ ىشكى ءونىمى قىرعىزستاننىڭ جالپى ىشكى ءونىمىنىڭ 5 ەسەسىنە پارا-پار بولدى.
سىرتقى ساياساتتا شەكارامىز قيىلىساتىن بارلىق كورشىلەرىمىزبەن قىزىل سىزىقتى ايقىنداپ الدىق. ەۋروپا قاۋىپسىزدىك ۇيىمىنا ءتوراعالىق ەتىپ، يسلام كونفەرەنسياسىنا قاتىناسىپ، شانحاي ىنتىماقتاستىق ۇيىمىن قۇرۋشىلاردىڭ ءبىرى بولدىق. الەمدىك دىندەر سەزىن، مەديافورۋمدار وتكىزىپ، بۇۇ قاۋىپسىزدىك كەڭەسىنىڭ 2017-2018 جىلدار ارالىعىنداعى تۇراقتى ەمەس مۇشەسى بولىپ سايلاندىق. قىسقى ازيادا، الەمدىك ۋنيۆەرسيادا جانە ەكسپو-نى ابىرويمەن وتكىزىپ، ەكونوميكالىق، سپورتتىق كۇش-قۋاتىمىزدى ايگىلەدىك.
ەلىمىز حالىقارالىق جاعدايدا كوپۆەكتورلى ساياسات جۇرگىزىپ قانا قويماي، وڭىرلىك ساياساتتا ءتۇبى ءبىر تۋىسقان تۇركى ەلدەرىمەن قاتىناسقا باسىم باعىتتار بەرىلدى. اتاتۇرىك پەن ماعجاندار ارمانداعان، مۇستافا شوقاي بار عۇمىرىن ارناعان سارا جول – ول تۇرىك حالىقتارىنىڭ بىرىگۋى، كۇشەيۋى ەدى. جان سانى 200 ميلليونعا تايايتىن ءداستۇرى، ءتىلى، ءدىنى، ءدىلى ءبىر تۋىسقان حالىقتار قانشاما عاسىر ءبولىپ الىپ بيلەۋدىڭ قۇربانى بولىپ، ءتىلى شۇبارلانىپ، جازۋى ۇستاعاننىڭ قولىندا، تىستەگەننىڭ اۋزىندا كەتتى.
ەلباسىمىز وسى باعىت جولىندا ەلىمىز قۇرىلا سالا ارماي-تالماي، ايعاي-اتتانعا ەرمەي، سابىرلى، ساليقالى جۇمىس جاساپ كەلەدى. قاسيەتتى قالامىز تۇركىستاندا ق.ا.ياساۋي اتىنداعى حقتۋ، استاناداعى تۇرىك اكادەمياسى، الماتىداعى س.دەميرەل اتىنداعى ۋنيۆەرسيتەت، مىنە، وسىنىڭ دالەلى. جالپىحالىقتىق تالقىلاۋدان كەيىن ەلباسى لاتىن الىپبيىنە كوشۋدىڭ ەكىنشى جوباسىن بەكىتتى، ەندى اشىلعان ارامىز جاقىنداي تۇسەدى. تۇركى جۇرتىن بىرىكتىرەتىن بولاشاقتىڭ كەرۋەنى ماقساتىنا قاراي بەت تۇزەدى. ونىڭ يگىلىگىن كورەر كۇندەر ءالى الدا دەگەن ءسوز.
ەلباسى بيىلعى قاڭتاردا مەملەكەتتىك بيلىك تارماقتارى اراسىنداعى وكىلەتتىلىكتەردى قايتا ءبولۋ مىندەتىن كۇن تارتىبىنە شىعاردى.ۇكىمەت پەن پارلامەنتتىڭ وكىلەتتىلىگىن كەڭەيتىپ، جاۋاپكەرشىلىگىن ارتتىرۋعا، جەرگىلىكتى ءوزىن-وزى باسقارۋ ءىسىن ۋاقىت تالابىنا ساي جەتىلدىرۋگە باعىتتالعان بۇل رەفورمانى حالىق قىزۋ قولدادى. سونداي-اق، قوعامدىق ۇيىمداردىڭ جۇمىسى قانات جايىپ، ازاماتتىق قوعامنىڭ دامىعان ەلدەر قولدانعان پرينسيپتەرى ومىرىمىزگە ەنە باستادى، كوپپارتيالى سايلاۋدىڭ قىر-سىرىن حالقىمىز ەپتەپ سەزىنۋدە، جەكەمەنشىك قالىپتاسىپ، ۇلتتىق بۋرجۋازيا ءومىرىمىزدىڭ ءبىر بولشەگىنە اينالدى. قازبا بايلىقتىڭ پايداسىن ءاربىر قازاقستاندىق سەزىنۋ ءۇشىن قارجى كوزىن جوعارى تەحنولوگيا مەن ءتۋريزمدى دامىتۋعا بۇرۋ، قىزمەت وتەۋ سالاسىنداعى «ءبىر تەرەزە» ءتۇزىمىن بارىنشا جالپىلاستىرۋ، كەدەن، سالىق جۇيەسىنە زامان تالابىنا ساي جالعاستى رەفورما جاساۋ باستى باعىتىمىز بولماق.
ءبىزدىڭ ارمان – ۇيىعان بەرەكەمىز بۇزىلماي، حالقىمىزدىڭ ءال-اۋقاتىنىڭ ارتۋى، زامانا كوشىنەن قالماي مادەني قۇندىلىقتار جاراتۋ، تارىداي شاشىراعان الاشتىڭ ءبىر شاڭىراق استىندا باس قوسۋى، كەرەگەسى اعاش، تۋىرلىعى كيىز ءتۇبى ءبىر تۇرىكتىڭ ەمەن-جارقىن قول ۇستاسىپ، الەمدىك وركەنيەتتىڭ بيىگىنەن ءوز ورنىن تابۋى.
سارالاپ كورسەك، ماڭگىلىك ەلگە باستار جولدىڭ تاعانى قالانىپ، بەس قارۋى سايلانىپ كەلەدى ەكەن. ءبىزدىڭ مۇرات-الەمگە ءامىر جۇرگىزىپ، ءوز ءتارتىبىمىزدى ورناتۋ ەمەس، جوعىمىزدى تۇگەندەپ، بارىمىزدى مارقايتۋ ەكەن. ونىڭ ايقىن دالەلى – يادرولىق قارۋدان ءوز ەركىمىزبەن باس تارتۋىمىز. ءبىزدىڭ ارمان – ۇيىعان بەرەكەمىز بۇزىلماي، حالقىمىزدىڭ ءال-اۋقاتىنىڭ ارتۋى، زامانا كوشىنەن قالماي مادەني قۇندىلىقتار جاراتۋ، تارىداي شاشىراعان الاشتىڭ ءبىر شاڭىراق استىندا باس قوسۋى، كەرەگەسى اعاش، تۋىرلىعى كيىز ءتۇبى ءبىر تۇرىكتىڭ ەمەن-جارقىن قول ۇستاسىپ، الەمدىك وركەنيەتتىڭ بيىگىنەن ءوز ورنىن تابۋى.
تاعى دا تاريحقا جۇگىنسەك، 1644 جىلى مانچجۋرلاردىڭ سايلاۋىت اتتى اسكەرلەرى ايگىلى جۇڭگو ۇلى قورعانىنىڭ شىعىس قاقپاسىن بۇزىپ كىرىپ، 3 عاسىرعا تاياعان كوشپەلىلەردىڭ الىپ مەملەكەتىن قۇردى ءارى قىتايدىڭ قازىرگى تەرريتورياسىنىڭ نەگىزىن قالادى. قىتايدىڭ پالەن عاسىرعا قالىپتاسقان ءداستۇرى بويىنشا سوعىس ءورتى سونگەن سوڭ، يمپەراتورلار سوعىستا بۇلىنگەن ۇلى قورعاندى قايتادان جوندەپ، قالپىنا كەلتىرەتىن. يمپەراتور سيانلۋنعا ۋازىرلەرى جانە قولباسشىلارى جاعىنان كوپتەپ ۇسىنىس حاتتار تۇسەدى. استانادا تۇرىپ مازاسى كەتكەن يمپەراتور ورتالىقتان 200 شاقىرىم قاشىقتىقتاعى پاتشانىڭ دەمالىس ايماعىنا بارىپ، ۇزاق ويلارعا شومادى. «وسى ۇلى قورعان سالىنعالى قانشاما حاندىق اۋىسىپ، قانشاما قاعاندار تاريح ساحناسىنا شىقتى. سونىڭ قانشاسىنا پانا بولدى؟ كەشە عانا اتالارىمىزدىڭ اتتى اسكەرى بۇزىپ ءوتتى ەمەس پە؟ ۇلى قورعاندى شەكاراعا، وتكەل، اسۋلارعا ەمەس، حالىقتىڭ جۇرەگىنە سالۋ كەرەك، سوندا عانا ەشبىر جاۋ الا المايدى. ونىڭ جولى – المان-سالىقتى ازايتىپ، حالىقتىڭ جاعدايىن جاقسارتۋ، ەل باستاعان سەركەلەردىڭ ىقىلاسىنا بولەنۋ». سونىمەن المان-سالىق ازايادى، جەر يەسىن تابادى. كونفۋسييدىڭ ءىلىمى دارىپتەلىپ، ەلدىڭ بىردەن-بىر يدەولوگياسىنا اينالادى. سوعىستا قازا بولعان مين پاتشالىعىنىڭ قولباسىلارى مەن ۋازىرلەرىنە ەسكەرتكىش ورناتىلىپ، وپالىلار كىتابىنا ەنگىزىلەدى. 12 جاستان جوعارعى مانچجۋر اۋلەتىنىڭ ەركەك كىندىكتىلەرى جىل سايىن بەس قارۋىن اسىنىپ، 2-3 ايعا سوزىلعان اڭ اۋلاۋ ماۋسىمىنا قاتىسادى. بۇل جورىقتاردى يمپەراتور ءوزى باستاپ، ەشبىر ايەل زاتىن قاستارىنا ەرتپەيدى. وسىنداي قادامدارعا بارعان سۇڭعىلا يمپەراتور حالىق جۇرەگىنە مىزعىماس ۇلى قورعان ورناتىپ، ىشكى-سىرتقى جاۋلارىن تاۋبەسىنە ءتۇسىردى.
«تۇركسويدىڭ» جۇمىسى ءالى دە جاندانۋى كەرەك. تۇرىك اكادەمياسى، ياساۋي اتىنداعى ۋنيۆەرسيتەتكە، س.دەميرەل اتىنداعى ۋنيۆەرسيتەتكە مەملەكەتتىك گرانتتى كوبەيتىپ، بارلىق ەلدەردەگى تۇرىك حالىقتارىنىڭ جاستارىن، اسىرەسە، تاتار، باشقۇرت جاستارىن كوپتەن تارتۋىمىز كەرەك. ولار ءۇشىن وقۋ، قىزمەت ىستەۋ، نەكەگە تۇرۋ، ازاماتتىق الۋى جەڭىلدەتىلگەن تارتىپپەن جۇرگىزىلسە، نۇر ۇستىنە نۇر بولار ەدى.
جوعارىدا ءبىز سارالاپ وتكەن جاعدايلار ەلباسىنىڭ ەل جۇرەگىنە ورناتقان ۇلى قورعانى دەپ بىلەمىز. ەندىگى ماقساتىمىز – ۇزاققا كوز سالعاندا سىرتقى ساياساتتا قازىرگى قالىپتاسقان تەپە-تەڭدىكتى ساقتاي وتىرىپ، ەۋروپا وداعىنا قاراي جىلجۋ. جالپى باتىستىڭ وزىق تەحنيكاسى، سىننان وتكەن ەل باسقارۋ ءۇردىسىن ەلىمىزگە جالپىلاستىرۋ باستى باعىت بولماق. ارينە، ىشەك-قارنىمىز ارالاسىپ كەتكەن رەسەيمەن بارىنشا جاقىن قارىم-قاتىناس جاساۋ، ولاردىڭ قورعانىستاعى الەۋەتىن ءوز مۇددەمىزگە پايدالانۋ ءبىز ءۇشىن ءالى دە ماڭىزدى ورىندا تۇرادى. گرۋزيانىڭ، ۋكراينانىڭ قاتەلىگىن قايتالاماۋ ءۇشىن بىزگە قانشالىق سابىر مەن شەبەرلىك كەرەك ەكەنىن تۇسىنگەنىمىز ابزال.
رەسەي ەسىمىزگە اۋىق-اۋىق سالىپ تۇراتىن «جۇڭگو ءقاۋپى» بۇل كۇندە پارلامەنتتەن باستاپ، بازاردا زاتى وتپەي، ءىشى پىسىپ وتىرعان ايەلدەرگە دەيىن كۇنىنە بىرنەشە رەت قايتالايتىن جاراپازانعا اينالىپ كەتتى. كەزىندە ناپالەون بونوپارت ۇيقىسىنان ويانباسىن دەپ تىلەگەن «ارىستان» بۇل كۇندە قول-اياعىن جازىپ، سىلكىنۋدە. ەنەرگەتيكالىق رەسۋرسقا، ەكولوگيالىق تازا ازىق-تۇلىككە ىقىلاسى، سۇرانىسى كۇن ساناپ ارتۋدا. ءبىز ءوز زاڭدارىمىزدى، اسىرەسە ميگراسيا تۋرالى زاڭدارىمىزدى كەمەلدەندىرىپ، ىشكى بەرەكە، بىرلىگىمىزدى كۇشەيتسەك، ەكسپورتتى كوبەيتىپ، ۇلتتىق ىشكى ءونىمدى ەسەلەپ ارتتىراتىن تاماشا وراي الدىمىزدان كۇتىپ تۇر. ول جاقتا جاساپ جاتقان 2 ميلليونعا تاياۋ قانداستارىمىز ەكى ەلدىڭ اراسىنا التىن كوپىر ءرولىن اتقارارى ءسوزسىز.
رەسەي وندىرىستە، تەحنيكا جاڭالاۋدا كەنجەلەپ وتىر. حالىقتى جايلاعان ماسكۇنەمدىك، ناشاقورلىق، جوعارعى بيلىك ەشولونىن كەمىرگەن كوررۋپسيا، شەشەن، تاتار، باشقۇرت سياقتى حالىقتاردىڭ تاۋەلسىزدىك الۋعا تالپىنىسى، قىرىم وقيعاسىنان كەيىنگى باتىستىڭ قاتاڭ سانكسياسى – وسى قيىندىقتار قاباتتاسىپ كەلگەندە بايتال تۇگىل، باس قايعى زامان بولىپ، ورتا ازيا ەلدەرى ەركىن تىنىستاپ قالادى.
ال قىتايدىڭ دا ىشكى-سىرتقى قيىنشىلىعى جەتىپ ارتىلادى. تەڭىزبەن شەكارالاسقان ەلدەرمەن كۇننەن-كۇنگە كۇشەيگەن شەكارا داۋى قىتايدىڭ كوپتەن بەرگى باس اۋرۋى، اسىرەسە، ەجەلگى دۇشپاندارى جاپونيا، ۆەتنام، ءۇندىستان – بۇل ءۇش ەل دە قالپاقپەن ۇرىپ الاتىن ەل ەمەس. ازۋىن ايعا بىلەگەن ءارقانداي استام ەلدىڭ قولىن ماتاپ، اياعىن تۇسايدى. ىشكى جاقتا تيبەت، ۇيعىر، جالپى مۇسىلماندار ماسەلەسى، بايلىقتىڭ ادىلەتسىز ءبولىنىپ، وڭىرلىك، الەۋمەتتىك پارىقتىڭ ۇلعايۋى، باي مەن كەدەيدىڭ اراسىندا جىكتىڭ اشىلۋى، پارتيا بەدەلىنىڭ قۇلدىراپ، كوررۋپسياعا قارسى كۇرەس كلاندار اراسىنداعى ەسەپ ايىرىسۋعا اينالىپ كەتۋى، مىنە، مۇنىڭ ءبارى دە جۋىقتا شەشىلە قويماس كۇرمەۋى قيىن تۇيىنشەككە اينالىپ بارادى. ونىڭ ۇستىنە جۇڭگو جان سانىنىڭ ءوسۋى سايابىرلاپ، توقتاۋ الدىندا تۇر. ساراپشىلاردىڭ مەجەسىنە قاراعاندا 2100 جىلدارى جۇڭگو جان سانى 600 ميلليونعا ءتۇسىپ قالۋى مۇمكىن.
اينالاعا قازاقتىڭ كوزىمەن قاراپ ۇيرەنسەك ءبىراز نارسەگە قانىعامىز.
«ءوز ولتىرمەيدى، جات جارىلقامايدى» دەگەندەي، تۋىسقان تۇركى حالىقتارىنىڭ ءوزارا ساياسي، ەكونوميكالىق، مادەني بايلانىستارىن جاقسارتۋ – ماڭگىلىك ەلدىڭ كەلەشەگىن كوركەيتىپ، بولاشاعىن نۇرلاندىراتىن بىردەن ءبىر توتە جول. لاتىن جازۋى ارامىزدى جاقىنداتىپ، رۋحاني الەمىمىزدى جاڭعىرتسا، بولاشاق ەكونوميكالىق وداق كۇشىمىزدى ەسەلەيدى. «تۇركسويدىڭ» جۇمىسى ءالى دە جاندانۋى كەرەك. تۇرىك اكادەمياسى، ياساۋي اتىنداعى ۋنيۆەرسيتەتكە، س.دەميرەل اتىنداعى ۋنيۆەرسيتەتكە مەملەكەتتىك گرانتتى كوبەيتىپ، بارلىق ەلدەردەگى تۇرىك حالىقتارىنىڭ جاستارىن، اسىرەسە، تاتار، باشقۇرت جاستارىن كوپتەپ تارتۋىمىز كەرەك. ولار ءۇشىن وقۋ، قىزمەت ىستەۋ، نەكەگە تۇرۋ، ازاماتتىق الۋى جەڭىلدەتىلگەن تارتىپپەن جۇرگىزىلسە، نۇر ۇستىنە نۇر بولار ەدى.
مىنە، بۇل – عۇنداردىڭ قايقى قىلىشىمەن الەمدى جالت قاراتقان، تۇرىكتەر ماڭگىلىك بالبال تاستارعا ويىپ اماناتتاعان، شىڭعىسحاننىڭ جاساق زاڭىندا كورىنىس تاپقان، التىن وردانىڭ تۇلپارىنىڭ تۇياعىندا ءۇمىت بولىپ جانعان، ەسىم حاننىڭ ەسكى جولى، قاسىم حاننىڭ قاسقا جولىندا ارمان بولىپ قالعان ماڭگىلىك ەلدىڭ ماڭگىلىك مۇراتى. بۇل ارمان ەلەس بولىپ تۇران دالاسىن كەزىپ ءجۇر. ۇكىلەگەن ءۇمىتىمىز، اسقاق ارمانىمىز ءبارى-بارى دە وسىنىڭ اياسىنا سىيىپ كەتەدى.
ءومارالى ادىلبەك ۇلى
