جازۋشى، اۋدارماشى مارقۇم گەرولد بەلگەردىڭ وسىدان بىرنەشە جىل بۇرىن "ازاتتىققا" بەرگەن سۇحباتى كەرەمەت ەكەن. وتكىر، ءارى ءالى دە وزەكتى سۇحبات. "بءىزدىڭ ۇلكەن كەمشىلىگىمىز اناۋ شەنەۋنىكتەردى وتە جوعارى كوتەرەمىز. ول اكىم ەكەن، باستىق ەكەن دەپ، ولاردىڭ الدىندا دىرىلدەپ-قالشىلداپ جۇمساق سويلەپ، بيازى بولا قالامىز" دەيدى گەر-اعا. راس قوي ءيا؟!
"كورمەگەنىمىز جوق"
1941 جىلى ءبىزدى ەدىل بويىنان قازاقستانعا، سىبىرگە جەر اۋداردى. ول جەردە ءبىزدىڭ اۆتونوميالىق رەسپۋبليكامىز بولاتىن. مەن سول رەسپۋبليكانىڭ استاناسى ەنگەلس قالاسىندا تۋدىم. جەتى جاسىمدا قازاقستانعا كەلىپ، سودان بەرى وسى ەلدە تۇرامىن.
1956 جىلى سوۆەت وداعىندا تۇراتىن نەمىستەر جىلىمىقتى سەزىنىپ، ولارعا از دا بولسا بوستاندىق بەرىلدى. بۇل ۋاقىتقا شەيىن نەمىستەردىڭ بارلىق جاعىنان جولى كەسىلىپ، قۇقىعى شەكتەلىپ، ءتىپتى ولاردى جوعارعى وقۋ ورنىنا قابىلدامايتىن. ەركىن جۇرۋگە قۇقىعى بولمايتىن. مەن سول جىلىمىقتىڭ ارقاسىندا العاشقىلاردىڭ ءبىرى بولىپ جوعارى ءبىلىم الۋ باقىتىن يەلەنگەن نەمىسپىن.
1954 جىلى كازپي گە بار-جوعى بەس-اق نەمىس وقۋعا تۇستىك. وعان شەيىن وندا بىردە-بىر نەمىس وقۋعا تۇسە الماعان. ال، جوعارعى ءبىلىم العىسى كەلگەن كەيبىر نەمىستەر ءاتى-جونىن، ۇلتىن وزگەرتىپ جازۋعا ءماجبۇر بولعان. مەنىڭ اكەم ەندى مەن ەدىلگە قايتپايمىن، ءوز وتانىما ورالمايمىن، قازاقتىڭ اراسىندا قالامىن دەگەن ۇلكەن قاعيداعا بوي ۇرىپ، اقىر اياعىندا قازاق اۋىلىندا ۇلكەن اعاش ءۇي سالعان ازامات.
ەۋروپاداعى نەمىستەردەن ءبىزدىڭ ءبىراز ايىرماشىلىعىمىز بار. ەكى ءجۇز جىلدىڭ ىشىندە ءبىز ولاردان الىستاپ كەتتىك. ولار ەۋروپانىڭ تاربيەسىن كورگەندەر دە، بىزدەر قازاقتىڭ، وزبەكتىڭ، ورىستىڭ اراسىندا وسكەن حالىقپىز.
"قازاقستاندىق ۇلت" بولمايدى"
«قازاقستاندىق ۇلت» ماسەلەسى مۇلدە مەن قابىلدامايتىن دۇنيە. مەن ءتىپتى كەلەشەكتە ءتولقۇجاتتى بەرگەندە ۇلتىمدى كورسەتپەسە، ۇلتىمنىڭ نەمىس ەكەنىن وعان سيامەن جازامىن. مەن ەشۋاقىتتا دا «قازاقستاندىق ۇلتتى» بىلمەيمىن. مەنىڭ ۇلتىم نەمىس. سول سياقتى قازاقتىڭ ۇلتى قازاق، ورىستىڭ ۇلتى ورىس بولۋعا ءتيىس. مۇنداي دۇمبىلەز دۇنيە ساياساتقا بولا ويدان شىعارىلعان، كەلەشەكتە قازاققا سور بولىپ تيەتىن ۇلكەن ءناۋبات.
بيلىكتىڭ ايتقانىنىڭ بارىنە باس شۇلعىپ ەرە بەرۋگە بولمايدى. بىزدە بيلىك كوبىنەسە شاتاسادى، قاتەلەسەدى، اداسادى. ادامنىڭ ويىنا كەلمەيتىن، اقىلىنا سيمايتىن باستامالالاردى شىعارىپ، حالىقتىڭ اراسىندا ۋاعىزدايدى. مۇنىڭ بارىنە كونە بەرۋدىڭ قاجەتى جوق. زيالى قاۋىم بۇل ماسەلەلەردىڭ بارىنە ۇلكەن ساقتىقپەن قاراۋى قاجەت.
بۇل زاماندا بارريكادانىڭ قاي جاعىنا شىعاتىنىڭدى اشىق ايتۋ كەرەك. اسىرەسە بيلىك پەن حالىقتىڭ اراسىنداعى قايشىلىق تەرەڭدەپ كەتتى. حالىق ءبىر بولەك تە، بيلىك ءبىر بولەك بولىپ تۇر ءقازىر. مۇنداي جاعدايدا زيالى قاۋىم ەشكىمگە جالتاقتاماي پىكىرىن اشىق، انىق ايتۋعا ءتيىس.
"قول ءسۇيۋ...ۇيات نارسە"
"ەۋروپاداعى زيالى قاۋىم وزدەرىن وتە بيىك سانايدى، اسقاق ۇستايدى. ەشۋاقىتتا دا ولار بيلىك باسىنداعىلاردىڭ الدىندا باسىن ءيىپ، قۇلدىق ۇرىپ، قولىن سۇيۋگە بارمايدى. سەبەبى، بۇل – ۇيات نارسە. مۇنىڭ ءبارى وركەنيەتتى قوعامنىڭ زاڭدىلىعىنا قايشى، فەودال زامانىنان قالعان جامان ادەت.
وسى جەردە مەنىڭ ويىما باتىستىڭ اتاقتى جازۋشىسى ۋيليام فولكنەردىڭ باسىنان وتكەن ءبىر وقيعا ءتۇسىپ وتىر. جازۋشى نوبەل سىيلىعىن العاندا وعان ءىلتيپات تانىتىپ، سول كەزدەگى امەريكانىڭ پرەزيدەنتى شاي ىشۋگە شاقىرىپتى. سوندا جازۋشى ءبىر شاي ىشۋگە بولا مەن نەگە ەكى ءجۇز شاقىرىم جەرگە جانارمايدى شىعىنداپ بارۋىم كەرەك دەپ بارماي قويىپتى.
بۇل جاعىنان كەلگەندە ءبىز ۇياتتىمىز. بىزدەگى جازۋشىلاردىڭ، كەرىسىنشە، بيلىكتىڭ الدىندا قۇرداي جورعالاپ، قۇلدىق ۇراتىنىن تالاي كورىپ ءجۇرمىن. ءتىپتى، سولاردىڭ كوبىسى مەنىڭ ارالاسىپ جۇرگەن دوستارىم. كوشەدە جۇرگەندە ولار باسقاشا سويلەيدى دە، بيلىكتىڭ الدىنا بارعاندا مۇلدە بولەك سايرايدى. زيالى قاۋىمنىڭ وسى ءبىر مىنەزى مەنىڭ كوڭىلىمنەن شىقپايدى".
"ينتەلليگەنسيا دەگەن ورىستاردىڭ شىعارعان ءسوزى"
"قازاقتا زيالى قاۋىم جوق دەپ تاعى ايتا المايمىن. ويتكەنى مۇندايدا سالىق زيمانوۆ، توقتار اۋباكىروۆ سەكىلدى ازاماتتاردىڭ پرينسيپشىلدىگى، تازالىعى ەسىمە تۇسەدى. ولار وزدەرىنىڭ ۇستانىمى، دۇنيەتانىمى بار ازاماتتار. ولاردى مەن وتە جوعارى باعالايمىن. ءبىراق، جالپىلاما العاندا، زيالى قاۋىمىمىزدىڭ دەڭگەيى تومەندەۋ.
بىلەسىز بە، ينتەلليگەنسيا دەگەن ورىستاردىڭ شىعارعان ءسوزى. باتىستا ينتەلليگەنسيا دەگەن ۇعىم جوق. ول جاقتا ءبىلىمى مول، تۇسىنىگى تەرەڭ، پاراساتتى ازاماتتاردى ينتەللەكتۋالدارعا جاتقىزادى. ءبىراق ولار ساياساتقا كوپ ارالاسا بەرمەيدى. ونى وتكىنشى نارسە دەپ قارايدى.
ءبىزدىڭ ۇلكەن كەمشىلىگىمىز اناۋ شەنەۋنىكتەردى وتە جوعارى كوتەرەمىز. ول اكىم ەكەن، باستىق ەكەن دەپ، ولاردىڭ الدىندا دىرىلدەپ-قالشىلداپ جۇمساق سويلەپ، بيازى بولا قالامىز.
ال باتىستا ينتەللەكتۋالدار باستىقتىڭ الدىندا ءوزىن الدەقايدا جوعارى سانايدى. ويتكەنى، بيلىك وتكىنشى دۇنيە دە، ال ادەبيەت، مادەنيەت، فيلوسوفيا ماڭگىلىك ەسكىرمەيتىن قۇندىلىقتار. وسى ۇعىم بىزدە جوق.
ءبىزدىڭ اقىن-جازۋشىلاردىڭ كوبىسى ۋاقىتشا اكىمدەردىڭ الدىندا وزدەرىن تومەن ۇستايدى، باعاسىن تىم ارزانداتىپ الادى. مەنىڭ ىزامدى كەلتىرەتىنى سول. شىن جازۋشى بيلىكتىڭ ەمەس، ءوزىنىڭ ءسوزىن سويلەپ اردى مويىنداتقىزۋى كەرەك. ماسەلە سوندا...پەندەشىلىك دەيمىز بە، الدە رۋحاني ەرەكشەلىگى دەيمىز بە؟ ايتەۋىر، مەن تۇسىنبەيتىن قازاقتىڭ وسىنداي ءبىر مىنەزى بار.
"ءبىز تاريحىمىزدى قاي ۋاقىتتان باستايتىنىمىزدى بىلمەيمىز"
قازاقتىڭ تاريحىن نازاربايەۆتان باستاعىسى كەلىپ جاتقان ساياساتكەرلەردىڭ جامان ارەكەتتەرىنىڭ ەشقايسىسى ءبىزدىڭ پرەزيدەنتكە ابىروي اپەرمەيدى. قايتا ول كىسىنىڭ ەل الدىنداعى بەدەلىنە نۇقسان كەلتىرەدى.
قازاقتىڭ حاندارى باياعىدا بولعان. قازاق ەلى سوناۋ زاماننان بەرى ەركىندىك ءۇشىن كۇرەسكەن، ازاتتىقتى سۇيەتىن ەرجۇرەك حالىق. سونىڭ ءبارىن جوققا شىعارىپ، نازاربايەۆ باسقارعان سوڭعى جىلداردىڭ ىشىندە عانا ەل بولدىق دەسەك بۇكىل الەم بىزگە ارتىن اشىپ كۇلەدى. ۇياتقا قالامىز. ونداي ورەسكەل قاتەلىككە جول بەرۋ تاريحقا، ۇرپاققا قيانات.
مەنىڭ مارقۇم بولىپ كەتكەن اسقار سۇلەيمەنوۆ دەگەن دوسىم بولدى. ەسىمە سول اسەكەڭنىڭ ءبىر جاقسى ءسوزى ءتۇسىپ وتىر. سوۆەت وداعى كەزىندە ءومىر سۇرسە دە اسقاردىڭ ستالينيزم ماسەلەسىنە بايلانىستى كوزقاراسى ەرەكشە بولعان. ءقازىر، شىنىندا دا، ستالينگە تابىنۋ ءبىزدى بىلاي قويعاندا مىنا كورشى رەسەيدە دە جىل وتكەن سايىن كۇشەيىپ بارادى عوي. مەن بۇل تۋرالى تالاسقىم كەلمەيدى. ستالين مەنىڭ ۇعىمىمدا نەمىستەردى جەر اۋدارعان ادامداردىڭ ءبىرى. سوندىقتان مەنىڭ ستالين تۋرالى پىكىرىم قاشان دا تومەن. ارينە، ول ەرەكشە قابىلەتتى، تاريحتا ورنى بار ادام. وعان ەشكىم دە تالاسا المايدى. ءبىراق مەن ستالينگە قۇلشىلىق ەتۋدى مويىنداي المايمىن.
جاڭاعى ايتقان اڭگىمەمە قايتىپ ورالايىن. مەنىڭ دوسىم اسقار سۇلەيمەنوۆتىڭ ستالينيزم تۋرالى «اقىلى جوق حالىقتىڭ ءبارى ستالينيست» دەپ ايتقان كەرەمەت ءبىر جاقسى ءسوزى بار.
مەنىڭشە سول رۋحاني تازارۋدىڭ جوقتىعىنان، ءوزىنىڭ تاريحتاعى ورنىن بىلمەگەندىكتەن وسىنداي كەلەڭسىزدىكتەر تۋاتىن بولۋى كەرەك. بىزدە قۇلدىق پسيحولوگيا كەرەمەت ساقتالعان. سوسياليزمنەن ءوتىپ كەتىپ، كاپيتاليزمگە بەت بۇرعانىمىزبەن، ءبىز ءالى سول فەوداليزمنىڭ باتپاعىنان شىعا الماي كەلەمىز.
"حاباردى" قوسىپ قالساڭ – شوشيسىڭ"
ماقتانۋدىڭ دا ءبىر رەتى، ءجونى بولۋى ءتيىس قوي. بىزدىكىنىڭ ءبارى قۇر ماقتان. «حاباردى» باسىپ قالساڭ – شوشيسىڭ. كىلەڭ تابىس، كۇن سايىن تاۋسىلمايتىن تابىستار. «كازاحستانسكايا پراۆدا» باسىلىمىن وقي قالساڭ سول جەتىستىكتەردى ايتىپ، جەر-كوككە سيماي جاتامىز. قۇددى كۇللى الەمنىڭ ءبارى قازاقستانعا قاراپ اۋزىن اشىپ وتىرعان سىڭايلى. تاڭ قالاسىڭ.
ال كورەتىنىڭ، ەستيتىنىڭ مۇلدە باسقا، مۇلدە بولەك. مەن وسىدان قاتتى قاۋىپتەنەمىن. كەمشىلىكتى جاسىرۋ وسىلاي جالعاسا بەرسە، بيلىك پەن حالىقتىڭ اراسىنداعى نارازىلىق ۋشىعا بەرەدى، بىر-بىرىنە دەگەن وكپەسى كۇشەيە بەرەدى.
"قايداعى تاۋەلسىزدىك، ءبىز ءقازىر قۇلعا اينالىپ بارامىز"
ءبىز تاۋەلسىزدىك، تاۋەلسىزدىك دەگەنىمىزبەن شىن ماعىناسىنداعى تاۋەلسىز ادامدار جوقتىڭ قاسى، ءبارىمىز تاۋەلدىمىز. قويشى، تاۋەلدىلىكتە تۇرعان دا ەشتەڭە جوق شىعار.
قايداعى تاۋەلسىزدىك، ءبىز ءقازىر قۇلعا اينالىپ بارامىز. ءقازىر جۇرت پىكىرىن اشىق ايتۋدان قورقادى. حالىقتىڭ بويىندا ءالى كۇنگە شەيىن ۇرەي بار. پىكىرىن ايتقىسى كەلگەن زيالىلاردىڭ كوبىسى ونىڭ زاردابى بالالارىنا ءتيىپ كەتە مە دەپ قاۋىپتەنەدى.
ءوزىنىڭ ويىن ەركىن ايتاتىن اقىن-جازۋشىلار ساۋساقپەن سانارلىقتاي. قالعاندارى تەك جۇرسەڭ – توق جۇرەسىڭ دەگەن سياقتى ءۇنسىز. مەنىڭ دوستارىمنىڭ، ارالاسىپ جۇرگەن جازۋشىلارىمنىڭ كوبىسى وسى بەلگەر سويلەسىن، وعان ەشتەڭە بولا قويماس، نەمىس قوي دەپ ءبارىن ماعان ىسىرا سالادى. وزدەرى ۇندەمەي قالادى. كوبىسىنىڭ ەسىل-دەرتى وردەن الۋ، اتاق-ماراپاتقا بولەنۋ. جەتپىسكە كەلگەن جازۋشىعا اتاق پەن وردەننىڭ نەگە كەرەگى بار ەكەنىنە كەرەمەت قايران قالامىن.
بۇل ەندى قازاق جازۋشىلارىنىڭ ءبىر پسيحولوگيالىق ەرەكشەلىگى بولۋى كەرەك. مەن ءتىپتى ولارعا كەشىرىممەن قارايمىن. ەشقايسىسىن سوكپەيمىن. تۇسىنىگى سولاي بولسا، ولارعا نە ىستەي الاسىڭ؟
