جاس ونەرتاپكىش ۇلار احمەتجانوۆپەن سىر شەرتiسiپ وتىرمىز. تاقىرىپقا تامىزىق بولىپ وتىرعان جايت – ەكولوگيا، ونىڭ بۇگiنگi جاي-كۇيi. ۇلار وسى ءتوڭiرەكتەگi بiراز تۇيتكiلدiڭ باسىن اشىپ بەرىپ وتىر.
– بiرنەشە جىلدىڭ ءجۇزى ءوتتى، ەكولوگيا ماسەلەسiنiڭ استارىنا تەرەڭ بويلاپ ءجۇرمىن. ءۇڭiلگەن سايىن ۇركە تۇسەم. قازiر بiزدiڭ پلانەتامىزداعى ءاربiر قالا تۇرعىنى جىلىنا 300 كەلى تۇرمىستىق قالدىق شىعارادى ەكەن. ەگەر وسى ساندى الەمدەگى 7 ميلليارد ادامعا كوبەيتسەڭiز، وسىنشاما كۇل-قوقىستى، ونىڭ iشiندە ءوندiرiستiك، تەحنوگەندiك قوقىستى بويىنا سىيدىرىپ، سiءڭىرiپ وتىرعان جەرiمiزدiڭ ءتوزiمدiلiگiنە تاڭقالاسىن.
الەمدi قويا تۇرىپ، قازاقستان جايلى ايتايىن. جامانشىلىق شاقىرىپ وتىرعانىم ەمەس، بiراق قازاق دالاسى قازiر قوكىسقا تولىپ كەلەدى. مەنiڭ بiلۋiمشە، بiزدiڭ جەرiمiزدە بۇگىنگە دەيىن جينالعان 20-21 ميلليارد توننا قالدىق بار. جارايدى، ەگەر بۇلار ەرتەڭ جەرگە سiڭiپ جوق بولىپ جاتسا ءبىر ءسارi. وسىنىڭ iشiندە شامامەن 15 ميلليارد تونناسى ءوندiرiستiك قالدىقتار بولسا، 5 ميللياردقا جۋىعى ادام دەنساۋلىعىنا اسا ءقاۋىپتى اسەرى بار حيميالىق قوقىستار. بۇل از با، كوپ پا ءوزiءڭىز باعالاي جاتارسىز. ءبىراق بۇعان كوز جۇما قاراۋعا بولمايدى. مەن نەگىزگى ايتارىما كوشەيiن. نەگiزi ءسوز ەتكەن دەرەكتەرiم انشەيىن رەسمي ستاتيستيكا، ارنايى كۇل-قوقىس الاڭدارىنا توگىلگەن قالدىقتار مولشەرى. بار ماسەلە دە وسىندا. ءازiرگi كۇنi بiز قاتتى تۇرمىستىق قالدىقتار مەن كۇل-قوقىستىڭ 90 پايىزدان استامىن ارناۋلى كۇل-قوقىس الاڭدارىنا توگۋمەن كەلەمىز. ال ولاردىڭ ەرتەنگi كۇنi جەرگە سiڭبەي، اۋاعا زياندى گازدار ءبولىپ شىعاراتىنىنا ءمان بەرە بەرمەيمىز، – دەيدى ەل ەكولوگياسىنىڭ ەرتەڭگi تاعدىرىنا الاڭداۋشىلىق تانىتقان جاس ونەرتاپقىش.
ول سوڭعى ۋاقىتتارى كۇل-قوقىستاردى اينالاعا زيان كەلتىرمەيتىندەي جويۋدىن جولدارىن ىزدەۋدە. وسى سالانىڭ باسى-قاسىنداعى ماماندارمەن سويلەسىپ، رەسەيگە، قىتايگا جول جۇرەدى. ءبىراق، تەحنولوگيالىق تۇرعىدان تىڭنان تۇرەن سالاتىنداي ءادىس تاپپاي، اۋرە-سارساڭعا تۇسەدى. ءۇمىتىم ءۇزىلدى مە دەپ جۇرگەن كۇندەردiڭ بiرiندە ۇلارعا گەرمانياعا بارۋدىڭ ءساتi ءتۇستi.
– گەرمانياگا بارام دەپ ءۇش ۇيىقتاسام دا تۇسىمە كىرمەگەن ەدى. سەنسەنiز، ولاردىڭ ءومiرi كادىمگى قيال-عاجايىپ ەرتەگىگە ۇقسايدى. تەحنولوگياسى دامىعان، حالقى باي. كوزiمنiڭ جەتكەنi، الگi شەتەلدiڭ كينولارىنان كورسەتىپ جاتاتىن ەۋروپالىقتاردىڭ ۋايىم-قايعىسىز تىرلىگى تىپتەن جاساندى دۇنيە ەمەس ەكەن. سول جولى ءساتى ءتۇسىپ بەرلين، فرانكفۋرت، گامبۋرگ سياقتى قالالاردى اياعىم تالعانشا شارلادىم. قالالارى بەينە ءبىر شەبەردىڭ قولىنان شىققانداي، بiرiنەن-بىرى اۋمايدى. مەنى تاڭعالدىرعان گەرمانيا قالالارىنىن مۇنتازداي تازالىعى بولدى. بiزدەگiدەي ساعىزدى ورىندىققا جاپسىرا سالىپ، شالقايىپ شەمىشكە شاعىپ، بىلش-بىلش تۇكiرiپ، تەمەكى تۇقىلىن كالاي بولسا، سولاي لاقتىرا سالاتىن ادامدى كورمەيسىڭ. مىسالعا، بەرليننiڭ كوشەلەرi، ساياباقتارى، اۋلالارى، قىل-اياعى قوقىس تاستايتىن ءجاشiكتەرiنە دەيiن ايناداي تازا. ءاربiر قوقىس ءجاشiكتەرi لاقتىراتىن قالدىقتارعا بايلانىستى جەكە-جەكە سۇرىپتالادى. ايتالىق، تەمەكى تۇقىلىن لاقتىراتىنى بiر بولەك، تاماقتان قالعان قالدىقتارعا بiر بولەك جاشىك. ادام جۇرەتىن جالعىز اياق جولدارىنا دەيىن جارقىراپ جايناپ تۇر. تەگi ەۋروپالىقتاردىڭ اياق كيiمدەرiن دە شەشپەي، تابالدىرىقتان تورگە ءوتiپ كەتەتiندەرi سودان بولسا كەرەك. كەشقۇرىم ولاردىڭ ساياباقتارىنا قىرعىن حالىق جينالادى ءبىراق، ارتىنان قوقىس قالدىرىپ، ءتوڭiرەگiن شاشىپ-توگىپ جاتقاندارىن كورمەدىك. بiزدە تابيعات اياسىنا قىدىرىپ شىققان ءاربىر ادامنىڭ ارتىندا كەم دەگەندە 10 كەلى تۇرمىستىق قالدىق قالادى...
نەمىس حالقىنىڭ كوشەلى مادەنيەتى ۇلارعا ۇلكەن وي سالادى. تازالىعى ءوز الدىنا، 80 ميلليوننان اسا حالىقتى اسىراپ وتىرعان الاقانداي مەملەكەت مىڭ سان توننا قوقىستان قالاي قۇتىلىپ وتىر؟ سەيتسە، نەمىستەر كادiمگi پوليەتيلەن پاكەتتەردiڭ جەرگە ءوزدiگiنەن سiڭiپ كەتەتىن ءتۇرىن ويلاپ تاۋىپتى!
– ءيا، نەمىس حالقى قوقىستان وڭاي، شىعىنسىز قۇتىلۋدىڭ جولىن تاپقان بىردەن-بىر ەل. مىسالعا كۇن سايىن تۇرمىستىق قالدىق سالىپ قوقىسقا تاستايتىن پوليەتيلەن پاكەتتەرi 200 جىلدان استام ۋاقىت شiرiمەي جاتىپ الادى، بۇل ءوز الدىنا پاكەتپەن بىرگە كەتكەن كونسەرۆى قالبىرلارى، شىنى سىنىقتارى 900 جىل بويىنا، اپەلسين مەن بانان قابىقتارى 1 جىل، قاعاز ءونiمدەرi – 2-8 جىل، تەمەكi تۇقىلدارى – 11 جىل جويىلىپ بiتپەي، توپىراق جەپ جاتادى، – دەيدى ۇلار.
سوندا قازاق عالىمدارىنىڭ وسى تاراپتاعى يننوۆاسيالىق يدەياسى، ءوندiرiسكە ەنگiزەر جوباسى بولماۋى كەرەك پە؟ وسى سۇراقتىڭ جاۋابى تولعاندىرعان ۇلار ەلگە كەلە سالا بiزدiڭ تابيعاتىمىزعا يكەمدەلگەن پوليەتيلەن پاكەتتەردi ءوندiرۋ iسiن بەل بۋىپ، بىلەك سىبانا قولعا الدى. ەلiمiزدە ءالi كۇنگە دەيiن تۇرمىستىق قالدىقتاردى وڭدەۋ جۇيەسى دۇرىس جولعا قويىلماي وتىرعاندا، جاس ونەرتاپقىشتىڭ جاساپ شىعارعان جوباسى قوقىس، قالدىقتاردان قۇتىلۋدىڭ تيiمدi جولى بولارى ءسوزسىز.
ۇلار جاساپ شىعارعان ورگانيكالىق پاكەتتەردiڭ نەمiس تەحنولوگياسىنان ءبىر ەرەكشەلىگى – بۇلار ءوزiمەن بiرگە جينالعان قوقىستى دا قورشاعان ورتاعا زيانسىز جەرگە سىڭدىرە الادى. دەمەك، بۇلار وزدىگىنەن وڭدەلەدى دەگەن ءسوز. دەي تۇرعانمەن، اتالمىش يننوۆاسيانى كەڭiنەن قولدانىسقا ەنگiزۋگە ەلiمiزدiڭ ipi-iرi ساۋدا دۇكەندەرى ءالى قۇلىق تانىتا قويعان جوق. ۇلار بولسا، ءوزiنiڭ ويلاپ تاپقان تىڭ يدەياسى ەرتەڭگi كۇنi قوعام تاراپىنان ايرىقشا نازارعا ىلىگەرىنە سەنىمدى.
دۋمان تاناباسوۆ
