شەنەۋنىكتەر ونى «ناحودكا نازاربايەۆا» دەپ اتاعان. ءبىر كەزدەرى...
1994 جىل. قازان ايى. تەرەششەنكو جەتەكشىلىك ەتەتىن مينيسترلەر كابينەتى تۇگەلدەي ورىنتاعىن بوساتتى. ونىڭ ورنىنا 42 جاستاعى اكەجان قاجىگەلدين تاعايىندالدى. قاجىگەلدين ۇكىمەتكە نە ءۇشىن كەلدى؟
اۋەلدە...
بۇل ۋاق ينفلياسيانىڭ ايلىق كولەمى 45 پايىزعا جەتكەن تۇرمىسى اۋىر تۇس. ءبىر كەزدەرى «قىزىل يمپەريانىڭ» قول استىندا بولعان ەلدەردىڭ ەكونوميكالىق بايلانىسى تولىق ۇزىلگەن.
ول كەزدە كوپ نارسە پرەزيدەنتكە عانا ەمەس، سونىمەن بىرگە ۇكىمەتكە دە بايلانىستى...
1993 جىل. جەلتوقسان. كوپشىلىككە بەيمالىم اكەجان قاجىگەلدين سەمەي وبلىسى اكىمىنىڭ ءبىرىنشى ورىنباسارلىعىنان پرەمەر-مينيستردىڭ ەكونوميكالىق بلوكقا جاۋاپ بەرەتىن ءبىرىنشى ورىنباسارى قىزمەتىنە ءوستى.
ول نەنى بايقادى؟ كەلگەن بويدا بىرنارسەگە كوڭىل تولماستىق ءبىلدىرىپتى. تولىق توقىراۋدا قالعان قازاقستاندا تىعىرىقتان شىعاراتىن باعدارلاما ءالى جوق. قازىرگى ەل اۋزىندا جۇرگەن ەڭ العاشقى داعدارىستان شىعۋدىڭ باعدارلاماسىن ازىرلەگەن ءدال وسى اكەجان دەسەدى.
1 جىل 3 ايعا ارنالعان باعدارلامانى («15 ايلىق» باعدارلاماسى) پرەزيدەنت تە جانە سول كەزدەرى اجەپتاۋىر پارمەنى بار پارلامەنت تە قولدايدى.
ءبىراق، ناتيجەسى شامالى بولادى. ينفلياسيا 40-45 پايىزدان تۇسپەي تۇرىپ الىپتى. نازاربايەۆتىڭ «جاڭا ۇكىمەت جاساقتاۋ كەرەك» دەيتىن تۇسى وسى كەز.
قاجىگەلديندى پرەمەر-مينيسترلىك ورىنتاققا وتىرعىزعاندا نازاربايەۆ ءبىر-اق اۋىز ءسوز ايتقان. «ول قالتالى قازاق». مۇنىمەن نە دەگىسى كەلدى ەكەن؟..
«قالتالى قازاق» قىزمەتىنە كىرىسكەننەن كەيىن كوپ ۇزاماي بيزنەسمەندەرگە تاۋاردى وتكىزۋ ءۇشىن كۆوتا، ليسەنزيا الۋدى جويۋ تۋرالى قاۋلىعا قول قويادى. ءوستىپ بيزنەستىڭ موينىنداعى كىسەندى الادى.
ول رەفورماتور ما؟
«شەتەل ينۆەستيسياسىنان قاشپايىق» دەپ العاش باستاماعا كوتەرگەن وسى قاجىگەلدين دەيدى. اكەجان ۇكىمەت باسقارعان تۇستا قازاقستانعا الىس-جاقىن ەلدەن 1 ملرد. دوللار جۇمىس كاپيتالى، 500 ملن. دوللار ينۆەستيسيا كەلگەن.
ينۆەستيسيا اكەلۋدى، شەتەلدەن نەسيە الۋدى باستاپ بەرگەن تەرەششەنكو-تۇعىن. ءبىراق، ول ارتىق قىلام دەپ، تىرتىق قىلعانىن كەش اڭداعان. قارجىنى جەكەلەگەن كومپانيالار ۇكىمەت كەپىلدىگىمەن العان. قايتارماعان. بار اۋىرتپالىق اينالىپ كەلىپ جاڭا ۇكىمەتتىڭ موينىنا تۇسكەن. قاجىگەلدين ۇكىمەتتىك كەپىلدىك دەگەننىڭ كوزىن قۇرتادى.
ۇيرەنشىكتى كورشىمىزبەن ەكونوميكالىق بايلانىستاردى قوجىراتپاۋعا مۇددەلى بولعانداردىڭ ءبىرى وسى – قاجىگەلدين. «رەسەيمەن ينتەگراسيالانساق ۇتىلمايمىز» دەگەن ۇستىندى ۇستانىپتى. «ەڭ ءبىرىنشى بىزگە باتىس ەمەس، ورىس كاپيتالى كەرەك» دەيتىن دە سول. «كسرو-نىڭ قۇردىمعا كەتكەنىن تۇسىنەتىن كەز كەلدى» دەپتى ءبىر سوزىندە.
ءبىراق، مۇنىڭ ءبارى ەرتەرەكتە ايتىلعان. بيلىكتە جۇرگەن كەزدە. ودان بەرى كوپ نارسە وزگەردى. رەسەيگە قاتىستى ءقازىر نە ويلايدى ەكەن؟ «ەگەمەندىكتىڭ» جاڭا تۇسىنىكتەرى مەن ولشەمدەرىن قالىپتاستىرىپ وتىرعان كرەملدەن ءالى دە ءقاۋىپ جوق دەپ ويلاي ما؟
تەرىسكەي كورشىمەن كەلىسسوز جۇرسە قازاقستاننان بارعاندار بوجىراپ، بىلگەنىنەن جاڭىلىپ، بىزگە ءتيىمسىز كەلىسىمشارتقا قول قويىپ قايتادى دەگەن اڭگىمەلەر كەدەن وداعىنا كىرگەلى بەرى اراكىدىك ايتىلىپ ءجۇر. پرينسيپشىلدىك... سول جەتپەيتىن سياقتى.
1995 جىلى قاراشىعاناق مۇناي-گاز كەنىن يگەرۋ جونىندە «ادجيپ»، «بريتيش گاز» سياقتى شەتەلدىك كومپانيالار ءوز جوبالارىن جولداپتى. گاز رەسەي جەرىندەگى قۇبىر ارقىلى وتەتىندىكتەن كەلىسسوزگە گازپروم دا ارالاسقان. مىنە، سول كەلىسسوزدەر قاجىگەلديننىڭ ارقاسىندا قازاقستاننىڭ پايداسىنا شەشىلگەن دەسەدى. الپاۋىت كومپانيالار قازاقستاننىڭ گاز يگەرۋدەن تۇسكەن پايدانىڭ 85 پايىزىن الاتىنىنا امالسىز كونىپتى...
قازاقستان ەكونوميكاسىن تەرەڭ داعدارىستان الىپ شىققان بىردەن-بىر تۇلعا دەيدى ونى.
سول كەزدەرى اكەجانمەن ىستەس بولعاندار ايتادى: «كاسىپورىن، زاۋىت 100 پايىز جەكەنىڭ قولىنا وتكەن جوق. ءار ءوندىرىس ورنىنىڭ 25-تەن 35 پايىزعا دەيىنگى اكسيالارى ۇكىمەتتىڭ قولىندا قالدى. ونى كەيىن ءوزىمىزدىڭ وتاندىق بيزنەسمەندەر اۋقاتتانعان كەزدە سولارعا ساتۋ ءۇشىن قالدىردى. بۇل دا اكەجاننىڭ يدەياسى ەدى. ءبىراق، ول باستاپ بەرگەن ءىستى كەيىن قازاقستان بيلىگى ءبۇلدىردى. زاۋىت، كاسىپورىندى تامىر-تانىسىنا تاراتىپ جىبەردى».
بۇگىنگى قازاقستان ەكونوميكاسىنىڭ جەتىستىكتەرى ول جاساپ كەتكەن رەفورمانىڭ ناتيجەسى ەكەن.
بۇل ءبىرىنشى كەزەكتە بانك، زەينەتاقى رەفورماسى، ءتۇرعىن-ۇي كوممۋنالدىق شارۋاشىلىعى، جەكەشەلەندىرۋ...
جەكەشەلەندىرۋدىڭ جىرى كوپ بولدى. ءبىراق، ول كەزدەرى بۇدان باسقا جول بولدى ما؟
ءوندىرىس ورىندارىنىڭ ءبارى جانتايىپ جاتتى. ولار الەمدىك رىنوكقا شىقپاي قالدى. ولاردى رەفورمالاۋدىڭ جالعىز جولى – جەكەشەلەندىرۋ ەكەنىن جالعىز قاجىگەلدين عانا بىلمەسە كەرەك.
ول كەزدەرى بيرجالىق تاۋارلار ەسەبىندەگى قارمەتكومبيناتتىڭ، اقتوبە فەرروقورىتپا، وسكەمەندەگى مەتاللۋرگيا، پاۆلودارداعى اليۋمينيي زاۋىتتارىنىڭ ءونىمى الەمدىك نارىققا شىعاتىن. سول ءۇردىس توقتاپ قالادى.
قازاقستاننىڭ ءوز ىشىندە ونى تۇتىنۋ دا، ءوندىرۋ دە شامالى بولار ەدى. اقىر اياعى كوپتەگەن كاسىپورىن (50-گە جاقىن ءارى وتە ارزان باعاعا) جەكەگە بەرىلدى.
سول كەزدەرى اكەجانمەن ىستەس بولعاندار ايتادى: «كاسىپورىن، زاۋىت 100 پايىز جەكەنىڭ قولىنا وتكەن جوق. ءار ءوندىرىس ورنىنىڭ 25-تەن 35 پايىزعا دەيىنگى اكسيالارى ۇكىمەتتىڭ قولىندا قالدى. ونى كەيىن ءوزىمىزدىڭ وتاندىق بيزنەسمەندەر اۋقاتتانعان كەزدە سولارعا ساتۋ ءۇشىن قالدىردى. بۇل دا اكەجاننىڭ يدەياسى ەدى. ءبىراق، ول باستاپ بەرگەن ءىستى كەيىن قازاقستان بيلىگى ءبۇلدىردى. زاۋىت، كاسىپورىندى تامىر-تانىسىنا تاراتىپ جىبەردى».
بۇل ەندى باسقا اڭگىمە.
قازاقستانعا قاجىگەلدين كەرەك پە؟
ساياسي رەفورمالار تۇسىندا قاجىگەلدين قازاقستانعا قايتۋى مۇمكىن دەپ جاتىر.
ول ەلگە قانداي ماندە ورالادى؟ قاجىگەلدين سياقتى مامان قازاقستان ءۇشىن شاشىلىپ جاتقان جوق دەگەن تۇرعىدان كەلسەك شە؟ ءبىراق، بيلىك مۇنداي قادامعا بارا ما؟
1998 جىلدىڭ 3 قاراشاسىندا قاجىگەلدين قازاقستاننان كەتتى. سودان بەرى ول ەميگراسيادا. بيىلعى جىلدىڭ 3 قاراشاسىندا 17 جىل تولادى.
ازىرگى قازاقستاننىڭ اينالاسىندا كۇردەلى گەوساياسي جاعداي قالىپتاسقان تۇستا الەمدىك نارىقتان حابارى بار، مىقتى مامان، مىقتى كەلىسسوز جۇرگىزۋشى رەتىندە قازاقستان ونى قايتادان ءوز يگىلىگىنە جۇمىس ىستەۋى ءۇشىن ەلگە قايتارۋى قاجەت دەيتىندەر كوپ.
بۇعان كەلىسۋ ءۇشىن ەڭ الدىمەن: «قازىرگى ۇكىمەتتە قازاقستان نارىعىن الەمدىك ەكونوميكا دەڭگەيىندە باعالاي الاتىن مىقتى ماكروەكونوميست ماماندار بار ما؟» دەگەن ساۋالعا جاۋاپ ىزدەۋ كەرەك. شىنىمەن دە، قازىرگى مينيسترلەردىڭ قايسىسى قاجىگەلديننىڭ قولىنا سۋ قۇيۋعا جارايدى ەكەن؟
انىعى، ازىرگى بيلىككە ەكونوميكالىق جاعدايدى ماسشتابتى تۇرعىدا كورە بىلەتىن، پانورامدى تۇرعىدا باعالاي الاتىن مامان كەرەك-اق. بۇل قاجىگەلدين بولۋى مۇمكىن بە؟
تاعى سول اكەجانمەن ىستەس بولعاندار ايتادى: «كەلىپ جاتسا دا وعان پرەمەرلىك ورىنتاقتى ەشكىم ۇسىنبايدى. بۇل ورىنعا تالاسى دا جوق. مىسالعا، ەۋرازيالىق وداقتىڭ كەلىسسوز كوميسسياسىن باسقارسا رەسەيدەن ۇتىلماس ەدىك. مۇنداي الپاۋىتپەن تەڭ دارەجەدە سويلەسەتىن، ەكى ورتاداعى قۇجاتتاردى كولدەنەڭىنەن وقىسا دا تۇسىنەتىن بىردەن-بىر مامان – اكەجان. نازاربايەۆ «ساياسي رەفورما جۇرگىزەم» دەدى. ەگەر قازاقستان سول رەفورمانى جۇرگىزۋگە شىنىندا دا مۇددەلى بولسا، ونى ناقتى جۇزەگە اسىراتىن مىقتى ماماندار كەرەك. وسى تۇرعىدا قاجىگەلديننىڭ قاجەتتىلىك قاعيداسى تاعى تۋىندايدى».
ول – ءبىلىمدار، ول – بىلىكتى، ول – كاسىبي دەيدى. ەندەشە مۇنى پايدالانۋ كەرەك شىعار. بۇل گارۆاردتى بىتىرە سالا پايدا بولمايتىن، جىلدارمەن قالىپتاساتىن قاسيەت.
اعىلشىن ەكونوميكا مەكتەبى وعان اتاقتى ادام ءسميتتىڭ اتىنداعى «جىل رەفورماتورى» مەدالىن تابىستاعان ەكەن. 90-شى جىلدارى قازاقستانداعى ەكونوميكالىق رەفورمالارعا باستاماشى بولعانى ءۇشىن... قازاقستاننان كەتكەندە ەۋروپارلامەنت وعان «ەركىندىك ءتولقۇجاتىن» ۇسىنعان. وسى ارقىلى ول الەمنىڭ كەز-كەلگەن ەلىنە بارا الادى. مۇنى قاجىگەلديننىڭ بىلىكتىلىگىنە قانداي دا ءبىر قاتىسى بار دەپ ايتا المايمىز، الايدا مۇنداي ءتولقۇجاتتى قازاقستانداعى بىردە-بىر ادام الماعانىن ەسكەرسەك، تەگىن بولماعانى.
ول ءازىر قايدا، نە ىستەپ ءجۇر؟
بىلۋىمىزشە، بيرجامەن اينالىسادى. قور نارىعى ارقىلى جۇمىس ىستەيدى. ونىڭ كاپيتالى دا، بيزنەسى دە وسىندا. لوندون، ستامبۇل، يوحاننەسبۋرگ، سينگاپۋر سياقتى قور بيرجالارىنىڭ ويىنشىسى.
ەكىنشىدەن، ول كوپ ەلدەردىڭ حالىقارالىق ەكونوميكالىق ماسەلەلەر بويىنشا كەڭەسشىسى. مىسالى، ءبىر كەزدەرى رەسەيلىك «لۋكويل» كومپانياسىنىڭ كەڭەسشىسى بولدى. كەڭەسشى بولعاندا كەڭسەدە وتىراتىن ەمەس... سول «لۋكويلدىڭ» ەۋروپاداعى كەلىسسوزدەرىندە ەكسپەرتتىك باعا بەرەتىن ادام. «ءبىراق، بۇل ونىڭ ءبىر عانا جۇمىسى ەمەس»، – دەيدى بىلەتىندەر.
كومپانيالار عانا ەمەس، مەملەكەتتەر دە ونىڭ اقىل-كەڭەسىنە مۇحتاج. ول ارگەنتينادا تۇتاس ەلدىڭ ۇكىمەتىنە كەڭەسشى بولدى. ولاردىڭ بەلگىلى ءبىر ەكونوميكالىق قادامىنا بايلانىستى الەمدىك نارىق تۇرعىسىندا اقىل-كەڭەس ايتتى.
ول وتستاۆكاعا كەتكەندە رەسەي ۇكىمەتى جۇمىسقا شاقىرىپتى، تۇركيا پرەمەر-مينيسترى تانسۋ چيللەردە قاجىگەلديننىڭ كومەگى ارتىق ەتپەسىن ايتقان. باسقا دا ۇسىنىستار تۇسكەنى انىق. ءبىراق، ول باس تارتتى. بالكىم، ءوزىنىڭ ساياسي رەپۋتاسياسىنا داق تۇسىرگىسى كەلمەدى مە ەكەن.
قالاي بولعاندا دا قاجىگەلديننىڭ قول قۋسىرىپ جاتپاعانى انىق. سوڭعى سۇحباتتارىنا قاراعاندا قازاقستاننان سىرتقا شىعارىلعان اقشانى (ورىسشا ايتقاندا «وتمىۆات» ەتىلگەن) ىزدەۋمەن اينالىسىپ ءجۇر. ءوزىنىڭ كونسالتينگىلىك كومپانياسى ارقىلى مارقۇم راحات الييەۆتىڭ، ودان باسقالاردىڭ سىرتقا اكەتكەن ءىرى-ىرى كاپيتالدارىن ىزدەستىرۋدە ەكەن...
دۋمان بىقاي
اكەجان ايتىپتى...
ءبىر ادامنىڭ ايتقانى ىلعي اقيقات بولا بەرمەيدى. شىندىق تەك پىكىرتالاستا تۋادى.
...
مەن، قارا باسىم حالىقتىڭ قازىناسىنا تۇسەتىندەي اقىماق ەمەسپىن. مەن اۋقاتتى اداممىن. ءبىراق، بارلىق بايلىعىمنىڭ قالاي پايدا بولعانىن ەسەپتەپ بەرۋگە اسا قينالا قويماسپىن.
...
تاۋەلسىزدىك ءۇشىن كۇرەسكەن جوقپىز. سابەت ۇكىمەتىنىڭ تەرريتورياسىندا ريەۆوليۋسيا بولدى، ونىڭ ارتى دەزينتەگراسياعا ۇلاستى. ناقتى كۇرەسكەن – بالتىق ەلدەرى. وزگەلەرى بۇعان دايىن ەمەس ەدى. ساياسي ەليتا ابدەن ساستى. قايتەمىز، قايدا بارامىز؟ ولار ەشتەڭە بىلمەيتىن. بۇل كوماندالىق ەكونوميكا، كوماندالىق-اكىمشىلىك جۇيە بولدى. ولار ەشقاشان دا باعدارلاما، ستراتەگيا ازىرلەپ كورگەن جوق. ءبارى دە ماسكەۋگە جالتاقتاۋمەن بولدى...
...
ول تۇستارى نازاربايەۆ وزىنە جاۋاپكەرشىلىك الا بىلەتىن. بەلگىلى ءبىر دۇنيەنى موينىنا السا ونى اتقارا الاتىن ادام. ونىڭ ءبىر جاقسى قاسيەتى: ەگەر ءبىر ۇكىمەتپەن ىستەس بولىپ، وعان ناقتى سەنىم ارتسا ەندەشە ودان ايىرىلمايدى. كەي كەزدەرى بۇل ونىڭ وزىنە كەرى سوققى بولادى، دەگەنمەن بۇل جاقسى قاسيەت. ۇكىمەتتى ءجۇز الماستىرعاننان ءجون ەمەس.
...
ءقازىر «سوۆوك» دەگەن جارگون شىقتى. «سوۆەت ادامى» دەگەندى بىلدىرەدى. ەگەر ماعان بىرەۋ «سەن سوۆوكسىڭ» دەسە ءتىپتى دە رەنجىمەيمىن. مەن ايتامىن: «ءيا، مەن سوۆوكپىن». سەبەبى، ول دا – سوۆوك.
1994-1997 جىلدىڭ ارالىعىندا پرەمەر بولعان قاجىگەلديننىڭ مينيسترلەر كابينەتىندە كىمدەر بولدى؟ەل تانيتىندارىن ەلەكتەن وتكىزدىك.
پرەمەر ءمينيستردىڭ ورىنباسارلارى:
احمەتجان ەسىموۆ (1994-97 ج.)، يمانعالي تاسماعامبەتوۆ (1995 -97ج. )، جانىبەك كارىبجانوۆ (1996-97ج.)، ءومىرزاق شوكەيەۆ (1997 ج.، شىلدە-قازان).
مينيسترلەر:
ءومىرزاق شوكەيەۆ – ەكونوميكا ءمينيسترى (1995-97 ج.).
ۆيكتور حراپۋنوۆ – ەنەرگەتيكا جانە كومىر ونەركاسىبى (1995-97 ج.)
قاسىمجومارت توقايەۆ – سىرتقى ىستەر ءمينيسترى (1994-97 ج).
ۆلاديمير شكولنيك – عىلىم جانە جاڭا تەحنولوگيا (1994-96 ج.)
نۇرلان بالعىمبايەۆ – مۇناي جانە گاز ءوندىرىسى ءمينيسترى (1994-97 ج.)
التىنبەك سارسەنبايەۆ – بۇقارالىق اقپارات ءىسىنىڭ ۇلتتىق اگەنتتىگى (1995-97 ج.)
ءبىرعانىم ءايتىموۆا – جاستار ءمينيسترى (1994-96 ج.)
