پرەزيدەنتتىڭ "انا ءتىلى" گازەتىنە بەرگەن كولەمدى سۇحباتى جاريا بولدى، - دەپ حابارلايدى Dalanews.kz.
– قۇرمەتتى قاسىم-جومارت كەمەل ۇلى، بىلتىر «Egemen Qazaqstan» گازەتىنە بەرگەن سۇحباتىڭىزدا جىلدى قورىتىندىلاپ، الداعى ۋاقىتتا اتقارىلاتىن جۇمىستىڭ باسىم باعىتتارىن بەلگىلەپ بەردىڭىز. وسىنداي سۇحباتتار جاقسى داستۇرگە اينالىپ كەلەدى. بۇل ەلىمىزدى دامىتۋعا قاتىستى شارالاردىڭ ءمان-ماڭىزىن ازاماتتارىمىزدىڭ تەرەڭ تۇسىنۋىنە مۇمكىندىك بەرەدى. بۇگىن دە مازمۇندى ءارى اشىق اڭگىمە وربىتەمىز دەپ ويلايمىن. العاشقى سۇراق: قازاقستان ءۇشىن وتكەن جىل نەسىمەن ەرەكشە بولدى؟
– بىلتىر كوپتەگەن ماڭىزدى وقيعا بولدى، قىرۋار جۇمىس اتقارىلدى. مىسالى، ابدەن توزىعى جەتكەن ينجەنەرلىك-كوممۋنالدىق ينفراقۇرىلىمدى جاڭعىرتۋ جۇمىستارى بارلىق ايماقتا جۇرگىزىلدى. 18 ميلليون شارشى مەتر تۇرعىن ءۇي پايدالانۋعا بەرىلدى. 7 مىڭ شاقىرىم اۆتوكولىك جولى سالىنىپ، جوندەلدى. الماتى، قىزىلوردا جانە شىمكەنت اۋەجايلارىندا جاڭا جولاۋشىلار تەرمينالى ىسكە قوسىلدى. تاۋ-كەن، مۇناي-حيميا جانە مەتاللۋرگيا سالالارىندا اۋقىمدى جوبالار جۇزەگە اسىرىلدى. قايتا وڭدەۋ سەكتورى قارقىندى دامي باستادى. ونىڭ ونەركاسىپتەگى ۇلەسى ءوندىرۋ سالاسىنىڭ دەڭگەيىنە جۋىقتادى.
27 ميلليون تونناعا جۋىق استىق جيناپ، سوڭعى ون جىلداعى رەكوردتىق كورسەتكىشكە قول جەتكىزگەن ديقاندارىمىزدىڭ جەتىستىگىن ايرىقشا اتاپ وتكەن ءجون.
مەن بىلتىرعى سۇحباتىمدا 2024 جىل قازاقستان ءۇشىن ايرىقشا ماڭىزدى جىل بولاتىنىن ايتقان ەدىم. شىن مانىندە سولاي بولىپ شىقتى.
ءبىز ەلىمىز ءۇشىن كۇردەلى بولسا دا، جۇيەلى ەكونوميكالىق رەفورمالاردى قولعا الىپ، الداعى بەس جىلدىق دامۋىمىزدىڭ بەرىك نەگىزىن قالادىق. سول ءۇشىن كوپتەگەن ماڭىزدى جوبالار مەن باستامالار جۇزەگە اسىرىلدى. كەلەشەكتە بۇدان دا اۋقىمدى جۇمىس جاسالماق.
قازاقستان – الەۋمەتتىك مەملەكەت. سوندىقتان بىلتىردان باستاپ «ۇلتتىق قور – بالالارعا» باعدارلاماسى اياسىندا تولەم بەرىلە باستادى. زەينەتاقى، جاردەماقى، شاكىرتاقى جانە ازاماتتىق سالا قىزمەتكەرلەرىنىڭ جالاقىسى كوبەيدى. ەلىمىزدىڭ تۇكپىر-تۇكپىرىندە جۇزدەگەن جاڭا مەكتەپ، بالاباقشا جانە دەنە شىنىقتىرۋ-ساۋىقتىرۋ ورتالىقتارى سالىندى. شەتەلدىڭ وننان استام بەدەلدى جوعارى وقۋ ورنىنىڭ بولىمشەسى اشىلدى. عىلىمدى قارجىلاندىرۋ كولەمى ارتا ءتۇستى، مادەنيەت سالاسىنىڭ قىزمەتكەرلەرىنە ەلەۋلى قولداۋ كورسەتىلىپ جاتىر. بۇقارالىق سپورتتى دامىتۋعا باسا ءمان بەرىلدى. مۇنىڭ ءبارىن ازاماتتاردىڭ جاسامپازدىق الەۋەتىن ارتتىرۋ ءۇشىن پايدالى ينۆەستيسيا دەۋگە بولادى.
ءقازىر الەمدە بۇرىن-سوڭدى بولماعان اسا كۇردەلى گەوساياسي احۋال قالىپتاسىپ وتىر. سوعان قاراماستان، قازاقستان بەيبىتشىلىك ءۇشىن ديالوگ ورناتۋ جولىندا ءتيىمدى ءرول اتقاراتىن مەملەكەت رەتىندە حالىقارالىق ارەناداعى پوزيسياسىن كۇشەيتتى. بۇل جاعداي ەلىمىزدىڭ قاۋىپسىزدىگىن قامتاماسىز ەتۋگە جانە ەكونوميكامىزدى ورنىقتى دامىتۋعا سەپتىگىن تيگىزەدى.
جالپى، وتكەن جىل وڭاي بولعان جوق، ءتىپتى كۇردەلى جىل بولدى دەۋگە كەلەدى. قازاقستانعا سىرتقى فاكتورلاردىڭ سالقىنى ءتيدى، تابيعات اپاتى دا جوسپارلارىمىزعا اسەر ەتتى. الايدا ءبىز احۋالدى باقىلاۋدا ۇستاپ قانا قويماي، جان-جاقتى رەفورمالارىمىزدى جالعاستىرا الدىق. وسىلايشا، جاسامپازدىق ستراتەگياسى ودان ءارى جۇزەگە اسىرىلىپ جاتىر.
– ءسىز بىلتىرعى تابيعات اپاتىن ەسكە الدىڭىز، ياعني وڭىرلەردىڭ تەڭ جارتىسىن باسىپ قالعان الاپات سۋ تاسقىنىن تىلگە تيەك ەتتىڭىز. سول كەزدە ۋاكىلەتتى ورگاندارعا اپاتتىڭ سالدارىن جويۋ تۋرالى ناقتى تاپسىرما بەردىڭىز. سودان بەرى جۇرت اۋقىمدى جۇمىس اتقارىلعانىنا كۋا بولدى. ءبىراق قارعىن سۋ كەزىندە قوردالانعان كوپتەگەن ماسەلەنىڭ بەتى اشىلدى. مەملەكەت وسى تابيعات اپاتىنان قانداي ساباق الدى؟
– بىلتىرعى تاسقىن ەلىمىز ءۇشىن زور سىناق بولدى. مۇنداي الاپات تاسقىن قازاقستاندا بۇرىن بولماعان. مەملەكەت وراسان زور ءقاۋىپتىڭ بەتىن قايتارۋ ءۇشىن شۇعىل شارالار قابىلدادى. ادامدار دەر كەزىندە ءقاۋىپسىز جەرگە كوشىرىلدى، ولاردىڭ ۋاقىتشا پانالايتىن ورىندارى ازىرلەندى، ماتەريالدىق رەزەرۆتى پايدالانۋعا رۇقسات بەرىلدى. اپاتتان قۇتقارۋ جۇمىستارىنا توتەنشە جاعدايلار مينيسترلىگىنىڭ عانا ەمەس، ىشكى ىستەر جانە قورعانىس مينيسترلىكتەرىنىڭ، ۇلتتىق ۇلاننىڭ جانە باسقا دا قۇرىلىمداردىڭ قىزمەتكەرلەرى، جالپى سانى 63 مىڭعا جۋىق ادام جۇمىلدىرىلدى. سونىڭ ارقاسىندا كوپتەگەن ازاماتتى قۇتقارىپ، امان ساقتاپ قالدىق. ەڭ باستىسى – وسى.
ءبىر ەل، ءبىر حالىق بولىپ، جۇدىرىقتاي جۇمىلا بىلسەك قانا مۇنداي اپاتتاردى ەڭسەرە الاتىنىمىزعا ءبارىمىز كوز جەتكىزدىك. سۋ تاسقىنى كەزىندە ۆولونتەرلەر قوزعالىسىنىڭ الەۋەتى زور ەكەنىن كوردىك. ەلىمىزدىڭ تۇكپىر-تۇكپىرىنەن كەلگەن ەرىكتىلەر قۇتقارۋشىلارعا جاردەمدەستى، گۋمانيتارلىق كومەك ۇيىمداستىرىپ، زارداپ شەككەندەرگە قولداۋ كورسەتتى.
قارعىن سۋدىڭ قارقىنى شىنىمەن دە قاتتى بولدى: ۇيلەر، جولدار، كوپىرلەر، الەۋمەتتىك جانە كوممەرسيالىق نىساندار ءبۇلىندى، ءبىراز مال قىرىلدى. بوگەتتەر مەن گيدروتەحنيكالىق قوندىرعىلار سالۋعا ونداعان جىل بويى جەتە كوڭىل بولىنگەندە، اپاتتىڭ سالدارى سونشالىقتى اۋىر بولماس ەدى. مۇنى مويىنداۋ كەرەك. ءقازىر قاتەلىكتى تۇزەپ، ولقىلىقتىڭ ورنىن تولتىرۋعا كىرىستىك. پارلامەنتتە جاڭا سۋ كودەكسىنىڭ جوباسى قارالىپ جاتىر. سۋ رەسۋرستارىن باسقارۋ تۇجىرىمداماسى جانە ونىڭ كەشەندى جوسپارى بەكىتىلدى. وندا 2030 جىلعا دەيىن 40-تان استام سۋ قويماسىن سالۋ جانە 37 سۋ قويماسىن جوندەۋ قاراستىرىلعان. سونداي-اق جالپى ۇزىندىعى 14 مىڭ شاقىرىمنان اساتىن يرريگاسيا كانالدارىن جاڭعىرتۋ كوزدەلگەن.
توتەنشە جاعدايلاردى بولجاۋ جانە ونىڭ الدىن الۋ جۇيەسىن جاڭعىرتۋعا قاتىستى اۋقىمدى جۇمىستار باستالدى. سۋ ماماندارىنىڭ تاپشىلىعى ماسەلەسىن شەشۋ جانە زەرتتەۋ جۇمىستارىن جانداندىرۋ ءۇشىن قازاق ۇلتتىق سۋ شارۋاشىلىعى جانە يرريگاسيا ۋنيۆەرسيتەتى قۇرىلدى.
بىلتىر جەلتوقسان ايىنىڭ باسىندا ساۋد ارابياسىندا One Water Summit اتتى باسقوسۋ ءوتتى. قازاقستان مەن فرانسيا ءتوراعالىق ەتكەن وسى القالى جيىنعا قاتىسىپ، ءسوز سويلەدىم. وندا سۋعا بايلانىستى اپاتتارعا توتەپ بەرۋ مۇمكىندىگىن ارتتىرۋ قاجەتتىگىنە ارنايى توقتالدىم. شىن مانىندە، حالىقارالىق قاۋىمداستىق سۋ قاۋىپسىزدىگىن قامتاماسىز ەتۋ جانە كليماتتىڭ وزگەرۋىنە قارسى كۇرەسۋ ءۇشىن بىرلەسە ارەكەت ەتۋى كەرەك. قازاقستان وسى ماسەلەگە باسىمدىق بەرەدى.
كۇردەلى ساتتەردە قوعامداعى قوردالانعان كەلەڭسىزدىكتەردىڭ بەتى اشىلاتىنىن ءومىردىڭ ءوزى كورسەتىپ وتىر. ءبىراق ءار قيىندىقتىڭ قايىرى بار. سوندىقتان داعدارىس كەزىندە بايبالام سالماي، بايىپتى بولعان ءجون. ءبىز وزەكتى ماسەلەلەرگە قاتىستى دۇرىس شەشىم قابىلداپ، ءىستىڭ كوزىن تابا ءبىلۋىمىز قاجەت.
ادەتتە مەملەكەتتىك قىزمەتشىلەردى ورىنسىز سىناپ-مىنەيتىن اڭگىمەلەر ءجيى ايتىلادى. الايدا ءبارى دە سالىستىرعاندا كورىنەدى. اسىرەسە باسقا ەلدەرمەن سالىستىرۋ ارقىلى سارالانادى. ءبىز كوروناۆيرۋس ىندەتىنەن باستاپ قازىرگە دەيىن داعدارىستى جاعدايلاردىڭ بارىنەن ويداعىداي ءوتىپ كەلەمىز.
كوكتەمگى سۋ تاسقىنىنىڭ سالدارىن جويۋ ءۇشىن قابىلدانعان شارالار مەملەكەتتىڭ ءتيىمدى جۇمىس ىستەي الاتىنىن كورسەتتى. زارداپ شەككەن ءبىر دە ءبىر وتباسى كومەك-قولداۋسىز قالعان جوق. ءۇي سالىندى، پاتەر بەرىلدى، ينفراقۇرىلىم نىساندارى قالپىنا كەلتىرىلدى، قارعىن سۋدان زارداپ شەككەن بارشا تۇرعىندار مەن كاسىپكەرلەردىڭ شىعىنى وتەلدى. مۇنىڭ ءبارى وتە قىسقا مەرزىم ىشىندە جاسالدى. سۋ تاسقىنىنىڭ سالدارىن جويۋعا ءىرى بيزنەس وكىلدەرى دە ەلەۋلى ۇلەس قوستى. بۇگىنگى دۇربەلەڭگە تولى دۇنيەدە تەحنوگەندىك سيپاتتاعى اپاتتار مەن تابيعات اپاتتارى كوبەيىپ تۇر. ونىڭ ءبارىن ەڭسەرۋگە كوپتەگەن ەل، سونىڭ ىشىندە دامىعان مەملەكەتتەردىڭ ءوزى دايىن بولماي جاتادى. ءبىز بۇعان 2024 جىلى دا انىق كوز جەتكىزدىك. ارينە، ءالى كوپ جۇمىس ىستەۋ قاجەت ەكەنى ءسوزسىز. دەگەنمەن توتەنشە جاعدايعا توتەپ بەرۋ تۇرعىسىنان، قازاقستان باسقا ەلدەرمەن سالىستىرعاندا لايىقتى ورىندا تۇر.
جەلتوقساننىڭ سوڭعى كۇندەرى اقتاۋ قالاسىندا ازەربايجان اۋە كومپانياسىنىڭ ۇشاعى اپاتقا ۇشىرادى. 38 ادام قازا بولدى، ونىڭ ىشىندە ەلىمىزدىڭ 6 ازاماتى بار. اۋىر جاراقات العاندار دا كوپ. مۇنداي ساتتە ءاربىر سەكۋند قىمبات. قۇتقارۋشىلار، دارىگەرلەر مەن ءتارتىپ ساقشىلارى شۇعىل ءارى ۇيلەسىمدى ارەكەت ەتتى، كاسىبي دەڭگەيى مەن ازاماتتىق جاۋاپكەرشىلىگى جوعارى ەكەنىن كورسەتتى. جاقىن جەردەگى ماڭعىستاۋ وڭىرلىك ەلەكتر تورابى كومپانياسىنىڭ جۇمىسشىلارى بىردەن كومەككە كەلدى. توڭىرەكتەگى تۇرعىندار دا زارداپ شەككەندەردى قۇتقارۋعا اتسالىستى. ازاماتتارىمىزدىڭ جانقيارلىعى ارقاسىندا بارىنشا كوبىرەك ادامنىڭ ءومىرىن ساقتاپ قالدىق. مەن قۇتقارۋ جۇمىستارىنا قاتىسقان ءاربىر ادامعا شىن كوڭىلدەن ريزاشىلىعىمدى بىلدىرەمىن. قازاق حالقىنىڭ اپاتتان زارداپ شەككەندەرگە جاناشىرلىعى مەن تىلەۋلەستىگى ازاماتتارىمىزدىڭ جاپپاي قان تاپسىرۋعا اسىققانىنان دا ايقىن بايقالدى.
ۇشاق اپاتىنىڭ سەبەبىن انىقتاۋ ءۇشىن ۇكىمەت كوميسسياسى قۇرىلعانىن اتاپ وتكىم كەلەدى. سونىمەن بىرگە 17 حالىقارالىق ساراپشى شاقىرىلدى. ونىڭ ىشىندە حالىقارالىق ازاماتتىق اۆياسيا ۇيىمىنىڭ جانە مەملەكەتارالىق اۆياسيا كوميتەتىنىڭ ماماندارى بار. ۇكىمەت كوميسسياسى مالىمەتتىڭ ءبارى جازىلعان ارنايى قۇرىلعىنى سول ۇشاقتى جاساعان برازيليا ەلىنە جىبەرۋ تۋرالى شەشىم قابىلدادى. بۇل قادام تەرگەۋ جۇمىستارىنىڭ وبەكتيۆتى ءارى بەيتاراپ جۇرگىزىلۋىنە قاجەتتى بىردەن-بىر دۇرىس شەشىم ەكەنىنە سەنىمدىمىن.
– ءسىز ساۋد ارابياسىنداعى حالىقارالىق فورۋمعا قاتىسقانىڭىزدى اتاپ ءوتتىڭىز. جالپى، بىلتىر الەمدىك دەڭگەيدەگى وسىنداي كوپتەگەن ءىس-شاراعا قاتىستىڭىز. بۇل ءسىزدىڭ سىرتقى ساياساتقا باسا ءمان بەرەتىنىڭىزدى مەڭزەپ، «پرەزيدەنت – كاسىبي ديپلومات، سوندىقتان حالىقارالىق ماسەلەلەرگە كوبىرەك نازار اۋدارادى» دەگەن اڭگىمەنىڭ شىعۋىنا تۇرتكى بولدى. شىنىمەن دە سولاي ما؟
– قازاقستان ورنالاسقان جەرى، ەكونوميكالىق الەۋەتى جانە قازىرگى گەوساياسات احۋالى تۇرعىسىنان العاندا، الەمنىڭ كوپتەگەن مەملەكەتى ءۇشىن ستراتەگيالىق ماڭىزى بار ەل سانالادى. بىزبەن بايىرعى سەرىكتەستەرىمىز عانا ەمەس، سوناۋ افريكا قۇرلىعىنداعى مەملەكەتتەر دە دوستىق قاتىناس قۇرۋعا مۇددەلى. باتىستا، جالپى جەر جۇزىندە قازاقستاندى ورتا دەرجاۆا دەپ اتايدى. ارينە، بۇل مارتەبەنىڭ سالماعى دا اۋىر. ءبىز، ەڭ الدىمەن، حالىقارالىق ارەناداعى ىس-ارەكەتتەرىمىزگە جاۋاپكەرشىلىكپەن قاراپ، قازىرگى زاماننىڭ اسا كۇردەلى ماسەلەلەرىنە كەلگەندە، سىندارلى ۇستانىمدا بولۋىمىز كەرەك. سوندىقتان قازاقستان «بارشا ادامزاتتىڭ ورتاق ءۇيى»، ەش بالاماسى جوق ءارى امبەباپ قۇرىلىم سانالاتىن بىرىككەن ۇلتتار ۇيىمىن قاشاندا جاقتايدى.
سونىمەن بىرگە مەملەكەت باسشىسى رەتىندە ىشكى ساياسات ماسەلەلەرىمەن كۇندەلىكتى اينالىسامىن. بۇل – وتە ماڭىزدى جۇمىس. سوندىقتان مەنىڭ قىزمەتىمدە سىرتقى ساياساتقا باسىمدىق بەرىلىپ كەتتى دەگەن پىكىر دۇرىس ەمەس.
مەنىڭ باستى ماقساتىم – مەملەكەتىمىزدىڭ ەكونوميكالىق الەۋەتىن، ەگەمەندىگىن جانە حالىقارالىق ارەناداعى ورنىن نىعايتا ءتۇسۋ. مەملەكەت باسشىسى بولعان ساتتەن باستاپ قازىرگە دەيىن قابىلداعان شەشىمدەرىم مەن ونىڭ ءتۇرلى سالدارى ءۇشىن بار جاۋاپكەرشىلىكتى ءوز موينىما الامىن. مەن باسقاشا جۇمىس ىستەي المايمىن، ىستەگىم دە كەلمەيدى.
– اقىرى، بىرىككەن ۇلتتار ۇيىمى تۋرالى ايتىلعان سوڭ، ءبىر توسىن سۇراق قويۋعا رۇقسات ەتىڭىز. الەۋمەتتىك جەلىدە ءسىز 2026 جىلى بىرىككەن ۇلتتار ۇيىمىن باسقارۋىڭىز مۇمكىن، سوعان بايلانىستى ەلىمىزدە كەزەكتەن تىس پرەزيدەنت سايلاۋى وتەدى دەگەن قاۋەسەت تاراپ جاتىر. وسى قاۋەسەتتىڭ نەگىزى بار ما؟
– مەن بىرىككەن ۇلتتار ۇيىمى باس حاتشىسىنىڭ ورىنباسارى جانە قارۋسىزدانۋ جونىندەگى كونفەرەنسيانىڭ باس حاتشىسى رەتىندە وسى ۇيىمنىڭ جەنيەۆاداعى كەڭسەسىن ءۇش جىلعا جۋىق باسقاردىم. حالىقارالىق ۇدەرىستەردىڭ قىر-سىرىنا بويلاپ، مول تاجىريبە جينادىم. وسىنىڭ ءوزى ارتىعىمەن جەتەدى دەپ ويلايمىن. مەنىڭ ەلىمىزدى دامىتۋعا قاتىستى تالاي جىلعا ارنالعان اۋقىمدى جوسپارلارىم بار، ونىڭ ءبارىن جۇزەگە اسىرۋعا نيەتتىمىن.
– بىلتىر «تازا قازاقستان» ەكولوگيالىق اكسياسى باستالدى. يگى باستاما بارلىق ءوڭىردى قامتىدى. ءسىز «تازا قازاقستان» دەگەنىمىز كوشە تازالاۋدان الدەقايدا اۋقىمدى ۇعىم ەكەنىن اتاپ ءوتتىڭىز. وسى باعىتتاعى جۇمىس قالاي جالعاسادى؟
– «تازا قازاقستان» اكسياسى قوعامعا ەكولوگيالىق مادەنيەتتىڭ جاڭا تالاپتارىن ەنگىزۋ يدەياسىنان باستاۋ الادى. حالىقتىڭ بۇل باستاماعا بارىنشا قولداۋ بىلدىرگەنىنە ءتانتىمىن. اسىرەسە جاستارعا ريزاشىلىعىمدى بىلدىرگىم كەلەدى. قازاقستان ازاماتتارى مۇنىڭ كەزەكتى ءبىر ناۋقان ەمەس، وزىق ويلى قوعام قالىپتاستىرۋ جولىنداعى يدەولوگيالىق پلاتفورما ەكەنىن ءتۇسىندى.
ءبىز، ءتۇپتىڭ تۇبىندە، تابيعاتتىڭ بايلىعىنا جانە كۇندەلىكتى تۇرمىس-تىرشىلىگىمىزگە نەمقۇرايلى قارايتىن جاعىمسىز ادەتتەن ءبىرجولا ارىلۋىمىز قاجەت. تازالىقتى ساقتاۋ جانە تابيعاتتى ايالاۋ ۇلتتىق بولمىسىمىزدىڭ اجىراماس بولىگىنە اينالۋعا ءتيىس. وركەنيەتتى ەلدەردىڭ ءبارى وسىنى ۇستانادى.
بۇل اكسياعا 3،8 ميلليونعا جۋىق ادام قاتىستى. 1،5 ميلليون توننادان استام قوقىس جينالىپ، 3،2 ميلليوننان استام كوشەت ەگىلدى. وسىنىڭ ءوزى ازاماتتارىمىزدىڭ سانا-سەزىمى جوعارى، ولاردىڭ قازاقستاندى وزگەرتۋگە ناقتى ىسپەن ۇلەس قوسۋعا دايىن ەكەنىن كورسەتپەي مە؟
«تازا قازاقستان» جوباسىنىڭ جۇزەگە اسۋىنا، ەڭ الدىمەن، اكىمدەر جاۋاپتى. ەلدى مەكەندەردىڭ تازالىعى تۇرمىس ساپاسىنىڭ جوعارى ەكەنىن بىلدىرەدى. مەن ايماقتارعا بارعاندا قالالاردىڭ قالاي اباتتاندىرىلعانىنا ۇنەمى نازار اۋدارامىن. وسى رەتتە «تازا قازاقستان» يدەياسى ۇلتتىق يدەولوگيامىزدىڭ اسا ماڭىزدى بولىگىنە اينالۋعا ءتيىس ەكەنىن تاعى دا قايتالاپ ايتامىن.
– قوعامدا ءبىرىڭعاي ۋاقىت بەلدەۋى تۋرالى ءتۇرلى پىكىر بار. پارلامەنت پەن ۇكىمەتتىڭ اراسىندا وسىعان قاتىستى پىكىرتالاس ءجۇرىپ جاتقانىن دا بىلەمىز. بۇل جونىندە نە ايتار ەدىڭىز؟
– ارينە، مەن جاعدايدى كورىپ-بىلىپ وتىرمىن. ۇكىمەت ءوز شەشىمىنىڭ ورىندى ەكەنىنە سەنىمدى جانە قازاقستان ءبىر ۋاقىت بەلدەۋىندە بولۋى قاجەت دەپ سانايدى. ۋاقىتتى دۇرىس پايدالانۋ تۋرالى بارسەلونا دەكلاراسياسىندا ءارتۇرلى ۋاقىت بەلدەۋىن ەنگىزۋگە، ونى قىسقى جانە جازعى ۋاقىتقا اۋىستىرۋعا اۋەس بولماۋ قاجەتتىگى ايتىلعان. دەگەنمەن ازاماتتارىمىز ءوتىنىش ءبىلدىرىپ جاتىر. ۇكىمەتتىڭ شەشىمىنە قاتىستى اشىق تالقىلاۋلار جاندانا ءتۇستى. مەنىڭشە، قوعامدا كوزقاراس قايشىلىعىن تۋدىراتىن مۇنداي ماسەلەلەردى مۇقيات تالقىلاۋ قاجەت. سوندىقتان پارلامەنتتە عالىمداردىڭ، ساراپشىلاردىڭ جانە ايماق وكىلدەرىنىڭ قاتىسۋىمەن قوعامدىق تىڭداۋ ءوتتى. تاراپتار ۋاقىت بەلدەۋىن اۋىستىرۋدىڭ ەل ەكونوميكاسىنا جانە ازاماتتاردىڭ تۇرمىسىنا اسەرى جونىندەگى بارلىق پىكىردى ەسكەرە وتىرىپ، 1 ناۋرىزعا دەيىن جان-جاقتى زەرتتەۋ جۇرگىزۋگە ۋاعدالاستى. سودان كەيىن ناقتى ۇسىنىستار ازىرلەنەدى. پارلامەنت پەن ۇكىمەت بۇل ماسەلەنى بايىپپەن زەردەلەپ، ورتاق ءارى دۇرىس شەشىمگە كەلەتىنىنە سەنىمدىمىن.
– ءسىز بىلتىرعى سۇحباتىڭىزدا «دەربەستىككە جانە قوسىمشا وكىلەتتىككە يە بولۋعا ۇمتىلعان ۇكىمەت قالاعانىن الدى. ءبىراق «الماقتىڭ دا سالماعى بار»، ولار وزدەرىنە قويىلاتىن تالاپ تا كۇشەيەتىنىن تۇسىنۋگە ءتيىس» دەگەن ەدىڭىز. ۇكىمەتتىڭ جاڭا قۇرامى جاساقتالعانىنا، مىنە، 11 اي ءوتتى. مەنىڭشە، بۇل – بەلگىلى ءبىر پايىم جاساۋعا جەتكىلىكتى مەرزىم. مينيسترلەر كابينەتىنىڭ جۇمىسىنا كوڭىلىڭىز تولا ما؟
– ۇكىمەتتىڭ مىندەتى – ەكونوميكانىڭ ءوسىمىن قامتاماسىز ەتۋ جانە ازاماتتاردىڭ ءال-اۋقاتىن جاقسارتۋ. جالپى العاندا، مينيسترلەر كابينەتى بۇل مىندەتىن ورىنداپ وتىر. ەكونوميكانى ءارتاراپتاندىرۋ، وڭدەۋ ونەركاسىبىن دامىتۋ، ينفراقۇرىلىمدى جاڭعىرتۋ سياقتى باعىتتار بويىنشا بىلتىر اتقارىلعان جۇمىستىڭ ناتيجەلەرى جامان ەمەس. الايدا ءبارى ءمىنسىز دەۋگە كەلمەيدى، پروبلەمالار دا بار.
مەن مينيسترلەردەن نەعۇرلىم ءتيىمدى جۇمىس ىستەۋدى جانە شەشىم قابىلداعاندا باتىل بولۋدى ۇنەمى تالاپ ەتەمىن. قوعام دا ۇكىمەتتىڭ جۇمىسىنا جوعارى تالاپ قويادى. بۇل – وتە ورىندى ءارى قالىپتى جاعداي. سوندىقتان ۇكىمەتتىڭ جۇمىسى ناقتى ناتيجەگە وراي، ءادىل باعالانادى. باستى كورسەتكىش – ازاماتتاردىڭ تۇرمىس ساپاسى. ەكونوميكاداعى جەتىستىكتەر ادامداردىڭ كۇندەلىكتى ومىرىنە وڭ اسەرىن تيگىزبەسە، ونى انشەيىن ءسوز جۇزىندەگى جەتىستىك دەۋگە بولادى.
جۋىق ارادا ۇكىمەتتىڭ كەڭەيتىلگەن وتىرىسى وتەدى. سول كەزدە جىلدى قورىتىندىلاپ، قازىرگى ماسەلەلەردى تالقىلاپ، جاڭا جوسپارلار جاسايمىز. قازاقستانعا ەكونوميكانىڭ 4 پايىزدىق ءوسىمى ازدىق ەتەتىنى انىق. بۇل تۋرالى شەتەل وكىلدەرىنە دە ايتىپ ءجۇرمىن. ۇكىمەت ەكونوميكانى بارىنشا دامىتۋ ءۇشىن تىڭ تاسىلدەر تابۋعا ءتيىس.
– 2024 جىلدىڭ قاراشا ايىندا تەڭگەنىڭ دوللارعا شاققانداعى باعامى 500-دەن اسىپ كەتتى. ونى بەلگىلى ءبىر پسيحولوگيالىق مەجە دەۋگە بولادى. ۇلتتىق ۆاليۋتا باعامىنىڭ تۇراقسىزدىعىنا نارىقتاعى ءتۇرلى فاكتور اسەر ەتەتىنى تۇسىنىكتى. دەگەنمەن مۇنداي قارجى-ۆاليۋتا ساياساتى قانشالىقتى ورىندى؟ بۇل جاعداي ەكونوميكالىق رەفورمالاردى جۇزەگە اسىرۋعا بوگەت بولماي ما؟
– قازاقستان الەم ەكونوميكاسىنىڭ اجىراماس بولىگى بولعاندىقتان، تەڭگەگە سىرتقى فاكتورلار اسەرىن تيگىزبەي قويمايدى. دوللاردىڭ نىعايۋىنان دامۋشى ەلدەردىڭ ۆاليۋتاسى قىسىم كورەدى. زەر سالىپ قاراساق، كوپتەگەن مەملەكەتتىڭ ۆاليۋتاسى قاراشا ايىنان الدەقايدا بۇرىن السىرەي باستادى. ال تەڭگەنىڭ باعامى ۇزاق ۋاقىت تۇراقتىلىعىن ساقتاپ تۇردى.
ءبىزدىڭ ۆاليۋتا باعامىن قولدان ۇستاپ تۇرۋ تاجىريبەسىنەن باس تارتقانىمىزعا ءبىراز ۋاقىت بولدى. نارىق فاكتورلارىنا بايلانىستى ەركىن باعام قالىپتاستىرۋ جولىن تاڭدادىق. مەن تەڭگەنى كۇشەيتۋ ءۇشىن ەلىمىزدىڭ التىن-ۆاليۋتا قورىن بوسقا ىسىراپ ەتۋ ورىنسىز دەپ سانايمىن. نارىققا قاتىسى بار كەيبىر قۇرىلىمدار تەڭگە باعامىن باسقارۋعا قولايلى ەتۋ تۋرالى ۇسىنىستار ايتىپ ءجۇر. ۇلتتىق بانك پەن ۇكىمەت ونىڭ ءبارىن مۇقيات قاراستىرىپ جاتىر. ماسەلەنى زەردەلەگەن سوڭ بۇل باعىتتاعى ۇستانىمىمىزدى وزگەرتۋ قاجەت پە دەگەن ساۋالدىڭ جاۋابى بەلگىلى بولادى. باستى ماقسات – ەكونوميكانىڭ تۇراقتىلىعى مەن تيىمدىلىگىن قامتاماسىز ەتۋ، ناقتى سەكتوردى قارقىندى دامىتۋ، ەڭبەك ونىمدىلىگىن ارتتىرۋ جانە تۇراقتى جۇمىس ورىندارىن كوپتەپ اشۋ.
اشىعىن ايتسام، ەكونوميست باسشىلاردىڭ قازىرگى جۇمىسىن ورتاشا دەپ باعالايمىن. ولار حالىقارالىق قارجى ينستيتۋتتارىنىڭ تىلىمەن ادەمى سويلەيدى، الايدا ناقتى ناتيجەسى بار شارۋا شامالى بولىپ تۇر. ءقازىر وڭىرلەردەگى احۋالدى جانە ەكونوميكانىڭ ءىس جۇزىندە قالاي جۇمىس ىستەيتىنىن جاقسى بىلەتىن، ياعني جەرگىلىكتى جەردە ەڭبەك ەتىپ، ىسىلعان ماماندار قاجەت. بىلتىر 17 جەلتوقساندا پرەمەر-مينيستر ولجاس بەكتەنوۆپەن كەزدەسكەندە وسى ماسەلەنى تالقىلادىق.
– بيىل قاڭتار وقيعاسىنا 3 جىل تولدى. سودان بەرى كوپ نارسە ايتىلدى. ءوزىڭىز دە بۇل ماسەلەگە ەگجەي-تەگجەيلى توقتالدىڭىز. ونى بىلتىرعى سۇحباتتا دا تىلگە تيەك ەتتىڭىز. وسىعان قاتىستى وتكىر ساۋالدارعا قايتا-قايتا جاۋاپ بەرۋ وڭاي ەمەس. دەگەنمەن بۇل تاقىرىپتى اينالىپ وتە المايمىز. ەل ىشىندە «قاڭتار وقيعاسىنىڭ قۇپياسى تولىق اشىلعان جوق» دەگەن پىكىر بار. بۇعان نە ايتار ەدىڭىز؟ ونداي قاسىرەت قايتالانباۋى ءۇشىن نە ىستەۋ قاجەت؟
– قاڭتار وقيعاسىنان ءۇش جىل وتكەندە ازاماتتارىمىزدىڭ كوپشىلىگى ەلىمىزدە بۇرىن-سوڭدى بولماعان وسى دۇربەلەڭ كوپە-كورىنەۋ الەۋمەتتىك ادىلەتسىزدىكتىڭ، ساياسي توقىراۋدىڭ، سونداي-اق قاسكويلەردىڭ شەكتەن تىس مەنمەندىگىنىڭ جانە ولاردىڭ حالىق پەن مەملەكەت تاعدىرىنا نەمقۇرايلى قاراۋىنىڭ كەسىرىنەن ورىن العانىنا ابدەن كوز جەتكىزدى. وكىنىشكە قاراي، بۇل – الەم تاريحى ءۇشىن قالىپتى جاعداي. مۇنداي جايتتار قازاقستانداعى وقيعاعا دەيىن دە بولعان، كەيىن دە بولا بەرەدى دەپ ويلايمىن.
قاڭتار تۋرالى ءتۇرلى دولبارعا تولى الىپ قاشپا اڭگىمەلەر تولاستاماي تۇر. ونىڭ ۇستىنە، بەلگىلى ءبىر ساياسي ەسەبى بار، سىڭارجاق ۇستانىمداعى كەيبىر ادامدار دەرەكتەردى بۇرمالاپ، ازاماتتاردىڭ كوڭىل كۇيىن ءوز پايداسىنا بەيىمدەۋگە تىرىسادى. ءتارتىپ ورناتۋعا جانە احۋالدى تۇراقتاندىرۋعا قاتىستى باتىل شارالار قابىلداعان سوڭ، مەن قۇزىرلى ورگاندارعا قاڭتار وقيعاسىنىڭ ءمان-جايىن تولىق ءارى شىنايى تەرگەپ-تەكسەرۋ تۋرالى تاپسىرما بەردىم. تەرگەۋ اشىق جۇرگىزىلدى. قىلمىسكەرلەر جازاسىن الدى. پارلامەنتتە ءبىزدىڭ ارعى-بەرگى تاريحىمىزدا بۇرىن-سوڭدى بولماعان ارنايى تىڭداۋ ۇيىمداستىرىلدى.
العاشقى پارلامەنتتىك تىڭداۋ قاڭتار وقيعاسىنان كەيىن ءۇش ايدان سوڭ، ال ەكىنشىسى ءبىر جىلدان كەيىن ءوتتى. تىڭداۋ بارىسىندا مەملەكەتتىك ورگانداردىڭ وكىلدەرى عانا ەمەس، قۇقىق قورعاۋشىلار دا ءسوز سويلەدى. ءتۇرلى وي-پىكىر اشىق ايتىلدى، جايسىز سۇراقتار قويىلدى. مۇنىڭ ءبارى تىكەلەي ەفيردە كورسەتىلدى، بۇل پروسەسس تۋرالى ەلىمىزدىڭ جانە شەت مەملەكەتتەردىڭ بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارى جارىسا جازدى. بيلىك حالىقتىڭ كوكەيىندە ەشقانداي كۇمان قالماۋىنا مۇددەلى بولعاندىقتان، مۇنداي قادامعا سانالى تۇردە باردى.
قاڭتار وقيعاسى تۋرالى ءسوز بولعاندا، ءار ادام سول كۇندەرى كولىكتەردىڭ قيراعانىن، دۇكەندەردىڭ تونالعانىن، قاسكويلەردىڭ مەملەكەتتىك عيماراتتاردى باسىپ العانىن، ساربازداردىڭ سوققىعا جىعىلعانىن، قارۋ-جاراقتىڭ ۇرلانعانىن جانە ايەلدەردىڭ زورلىق-زومبىلىققا ۇشىراعانىن ەسكە الۋى كەرەك. جاۋاپكەرشىلىكتەن جۇرداي ساياساتكەرسىماقتاردىڭ شىندىققا جاناسپايتىن جالعان اقپارات تاراتىپ، مەملەكەتتىگىمىزگە شىنىمەن دە قاتەر تونگەن ءساتتى جۇرتتىڭ جادىنان ءوشىرۋ ءۇشىن ارەكەت جاساۋىنا جول بەرمەۋ كەرەك. ابىروي بولعاندا، ازاماتتاردىڭ كوبى كۇرىشتەن كۇرمەكتى ايىرا الادى. مەملەكەتىمىزدىڭ تىرەگى – وسىنداي كوزى اشىق، كوكىرەگى وياۋ ادامدار.
ءبىر نارسە انىق، سول كەزدە تارتىپسىزدىكتى باستاعان جانە توڭكەرىستى ۇيىمداستىرعان ادامداردىڭ قيمىلىنا دەرەۋ توسقاۋىل قويىپ، باتىل ارەكەت جاساماعاندا، ءقازىر قازاقستان دەربەستىگى مەن ەگەمەندىگى الدەقايدا شەكتەۋلى، مۇلدە باسقا مەملەكەتكە اينالار ەدى.
ءبىز حالىقتىڭ بەرەكەلى بىرلىگىنىڭ ارقاسىندا وسى اۋىر سىناقتان سۇرىنبەي وتتىك. قاڭتارداعى وقيعادان ءبارىمىزدىڭ زور ساباق العانىمىز ءسوزسىز. بىرىنشىدەن، ەلدەگى بيلىك جۇدىرىقتاي جۇمىلا بىلۋگە ءتيىس، قوسارلانعان بيلىككە ەشقاشان جول بەرىلمەۋى قاجەت. ەكىنشىدەن، پرەزيدەنت – «قۇدايدىڭ جەردەگى كولەڭكەسى» ەمەس، مەملەكەتتى باسقارۋ ءۇشىن بەلگىلى ءبىر مەرزىمگە سايلانعان مەنەدجەر عانا. ۇشىنشىدەن، جوعارى مەملەكەتتىك لاۋازىمدارعا ۇمىتكەرلەردى، سونىڭ ىشىندە كۇشتىك قۇرىلىم باسشىلارىن مۇقيات ىرىكتەۋ كەرەك. ولار وتانىمىزعا، ياعني قازاقستان رەسپۋبليكاسىنا ادال بولۋعا ءتيىس. ەڭ باستىسى، «زاڭ مەن ءتارتىپ» قاعيداتىن باسشىلىققا الىپ، ەل بىرلىگىن كوزدىڭ قاراشىعىنداي ساقتاپ، ادىلدىك قاعيداتىن بارىنشا ورنىقتىرۋ قاجەت. بۇل قاعيداتقا قارسى شىعاتىندار «دەموكراتيالىق قۇندىلىقتار» دەگەن جەلەۋمەن قوعامعا ىرىتكى سالىپ، تۇبىندە قازاق مەملەكەتتىگىن جويۋدى كوزدەيتىنى ايدان انىق. بۇعان ەش كونۋگە بولمايدى. زاڭ ۇستەمدىگى – دەموكراتيانىڭ ەڭ بيىك شىڭى. بۇل ماقساتقا جەتۋ وڭاي ەمەس.
– ءسىز ادىلەتتى قازاقستاندى قۇرىپ جاتقانىڭىزدى ايتتىڭىز. جالپى، ادىلدىك دەگەندى قالاي تۇسىنەسىز؟ رەفورمالاردىڭ تۇپكى ءمان-ماعىناسى نەدە دەپ ويلايسىز؟ ادىلەتتى قازاقستان دەگەنىمىز ءبارىن الەۋمەتتىك تۇرعىدان تەڭەستىرۋ مە، الدە ءادىل باسەكەگە جول اشۋ ما؟
– ەڭ الدىمەن، ادىلدىك بارلىق ەلدە جانە بارلىق زاماندا حالىقتىڭ قالاۋى بولعانىن ايتا كەتكەن ءجون. مۇنىڭ قازاقستانعا دا قاتىسى بار. جوعارىدا ايتقانىمداي، قاسىرەتتى وقيعاعا دەيىن بىزدە ادىلدىك دەڭگەيى وتە تومەن بولعانى راس.
ادىلدىك – ءبارىن تەڭەستىرۋ دەگەن ءسوز ەمەس. مەنىڭ ەل بايلىعىن ءادىل ءبولۋ تۋرالى ۇستانىمىم مەنشىك يەلەرىن مۇلكىنەن تۇگەل ايىرىپ، اكتيۆتەردى قايتا ءبولۋ دەگەندى بىلدىرمەيدى. ءبىز ىشتەن ىرۋگە جانە جۇگەنسىزدىكتىڭ بەلەڭ الۋىنا اكەپ سوقتىراتىن مۇنداي جولمەن جۇرمەيمىز. سوندىقتان كەزىندە باز بىرەۋلەرگە ورىنسىز بەرىلگەن ارتىقشىلىقتار مەن جەڭىلدىكتەردى الىپ تاستاۋ، زاڭسىز الىنعان اكتيۆتەردى مەملەكەتكە قايتارۋ – پوپۋليستىك قادام ەمەس، كەرىسىنشە، ادىلدىك قاعيداسى نەگىزىندە قازاقستاندى جاڭعىرتۋ ستراتەگياسى.
ادىلەتتى مەملەكەت دەگەنىمىز – قۇقىقتىق مەملەكەت. وندا ازاماتتاردىڭ ءبارى زاڭ الدىندا تەڭ بولادى، زاڭداردى، ەرەجەلەردى جانە نورمالاردى قاتاڭ ساقتاي وتىرىپ، جالپىعا بىردەي مۇمكىندىكتەردى تولىق پايدالانا الادى. ايتپاقشى، زاڭسىز الىنعان قارجى جانە باسقا دا اكتيۆتەردى قايتارۋعا قاتىستى جۇمىستىڭ ناتيجەسىندە 2022 جىلدان بەرى مەملەكەت قازىناسىنا 2 تريلليون تەڭگەدەن استام (4،1 ميلليارد دوللار) قاراجات ءتۇستى. بۇل قارجى مەكتەپتەر مەن ماڭىزدى ينفراقۇرىلىم نىساندارىن سالۋعا جانە وزگە دە الەۋمەتتىك مىندەتتەردى ورىنداۋعا جۇمسالىپ جاتىر. ادىلدىك دەگەنىمىز وسى ەمەس پە؟
– ءسىز تۇڭعىش پرەزيدەنتتىڭ قىزمەتىن، ونىڭ ەلگە سىڭىرگەن تاريحي ەڭبەگىن ءادىل باعالاۋ قاجەتتىگىن بىرنەشە رەت ايتتىڭىز. كوپشىلىك مۇنداي ۇستانىمنىڭ ورىندى ەكەنىن بىرتىندەپ تۇسىنە باستادى. جالپى، نۇرسۇلتان ابىشۇلىمەن ءجيى حابارلاسىپ تۇراسىز با؟
– كەز كەلگەن ءداۋىردىڭ جاقسى جاعى دا، كولەڭكەلى تۇستارى دا بار. ءبىزدىڭ جاڭا تاريحىمىزدا جارقىن ساتتەر الدەقايدا كوپ بولدى. بۇل – اقيقات. سالىستىرمالى تۇردە العاندا، قىسقا مەرزىم ىشىندە مەملەكەتتىگىمىزدىڭ بەرىك تۇعىرى قالىپتاستى، بيلىك ينستيتۋتتارى قۇرىلدى، جاڭا استانامىز بوي كوتەردى، شەكارامىز شەگەندەلىپ، زاڭ جۇزىندە بەكىتىلدى. كوپتەگەن ەلمەن ءتيىمدى قارىم-قاتىناس ورناتىلدى، ەكونوميكاعا شەتەلدەن ينۆەستيسيا تارتىلدى. وسى جەتىستىكتىڭ ءبارىن جوققا شىعارۋ دۇرىس بولماس ەدى. ءبىز ادىلەتتى مەملەكەت قۇرامىز دەسەك، تاريحقا دا، ونى جاساۋعا اتسالىسقان ازاماتتارعا دا ءادىل قاراۋىمىز كەرەك. مۇنىڭ ءبارى، تۇپتەپ كەلگەندە، ۇلتتىڭ بولاشاعى ءۇشىن قاجەت. وتكەندى وي ەلەگىنەن وتكىزىپ، ونى ءادىل ءارى شىنايى باعالاي الماساق، العا سەنىممەن قادام باسا المايمىز. ساياسي احۋالدىڭ ىقپالىمەن ءوز تاريحىڭدى كوپە-كورىنەۋ بۇرمالاي بەرۋگە بولمايدى. ەل شەجىرەسىن باسىنان باستاپ قايتا جازۋ ءتىپتى ءقاۋىپتى.
ارينە، نۇرسۇلتان نازاربايەۆ ۇزاق جىل بويى ەل تىزگىنىن ۇستاعان ۋاقىتتا كەمشىلىكتەر بولدى. ءبىراق ەشتەڭە ىستەمەگەن ادام عانا قاتەلەسپەيدى. اشىعىن ايتۋ كەرەك، ول وتستاۆكاعا كەتكەنىمەن، قاۋىپسىزدىك كەڭەسىنىڭ ءتوراعاسى بولىپ وتىرعان كەزدە ساياسي سىپايىلىقتى ساقتاي بەرمەيتىن. مۇنى دا ايتا كەتكەن ءجون. ۇنەمى پرەمەر-مينيستردى، ۇلتتىق بانكتىڭ ءتوراعاسىن، مينيسترلەردى، اكىمدەردى شاقىرىپ الىپ، جينالىس وتكىزەتىن. بۇعان ءوز ازاماتتارىمىزدى بىلاي قويعاندا، شەتەل باسشىلارى مەن ديپلوماتتارى دا تاڭدانا قارايتىن. «نازاربايەۆ قىزمەتىنەن كەتكەن سوڭ ءتىپتى جوعارىلادى، ەندى پرەزيدەنت تە وعان باعىنادى» دەگەن ءازىل اڭگىمە دە پايدا بولدى. ال، شىن مانىندە، بۇل ازىلدەيتىن جاعداي ەمەس ەدى.
بۇل جاعداي قوسارلانعان بيلىك تۋرالى الىپ قاشپا اڭگىمەنىڭ ورشۋىنە اكەپ سوقتى. شەنەۋنىكتەر دە كابينەتتەن كابينەتكە جۇگىرىپ، كىمنىڭ تاپسىرماسىن ورىندايتىنىن بىلمەي دال بولاتىن. ول از دەسەڭىز، كەيبىر شەنەۋنىكتەر «ەلباسى ينستيتۋتى پرەزيدەنت بيلىگىنەن جوعارى تۇرۋعا ءتيىس» دەپ، اقىلعا سىيمايتىن جاعدايدى زاڭ جۇزىندە نەگىزدەمەك بولدى. نۇرسۇلتان نازاربايەۆتىڭ 2021 جىلعى قاراشادا وتكەن Astana Club جيىنىندا 92 جاستاعى ماحاتحير موحامادتى مىسالعا كەلتىرىپ، ءوزىنىڭ اقورداعا قايتىپ كەلۋى مۇمكىن ەكەنىن مالىمدەۋىن جانە بۇرىنعى پرەزيدەنتتىڭ سول جىلى جەلتوقسان ايىندا سانكت-پەتەربۋرگ قالاسىندا وتكەن تمد ەلدەرىنىڭ سامميتىنە قاتىسۋىن ناعىز بيلىك داعدارىسىنا اكەپ سوقتىرعان نەگىزگى وقيعالار دەۋگە بولادى. سونىڭ الدىندا عانا جەرگىلىكتى ءبىر ساياساتتانۋشى وعان «ەلباسىنىڭ التىن ءداۋىرىن» قالپىنا كەلتىرۋ ءۇشىن باتىل شارالار قابىلداۋ قاجەتتىگىن ايتىپ، ارانداتۋشىلىق مازمۇنداعى حات جولداعان ەدى.
الايدا ءقازىر پاراساتتىلىق تانىتىپ، نۇرسۇلتان نازاربايەۆتىڭ قازاقستانعا سىڭىرگەن تاريحي ەڭبەگىن لايىقتى باعالاۋ كەرەك. مەن پرەزيدەنت رەتىندە مەملەكەت مۇددەسىن باسشىلىققا الۋعا، ەل بىرلىگىن بارىنەن بيىك قويۋعا مىندەتتىمىن.
ءسىزدىڭ سۇراعىڭىزعا كەلسەك، ءقازىر ءبىز شامامەن ايىنا ءبىر رەت تەلەفون ارقىلى سويلەسىپ تۇرامىز.
– جاقىندا تۇڭعىش پرەزيدەنتتىڭ ماسكەۋگە بارىپ، ۆلاديمير پۋتينمەن كەزدەسۋىن جۇرتشىلىق سان-ساققا جۇگىرتتى. بيلىكتەن كەتكەننەن كەيىن بەس جىلدان سوڭ بۇلاي جۇزدەسۋدىڭ اقىلعا سىيمايتىنى ايتىلدى. قازاقستاندا الداعى ۋاقىتتا پرەزيدەنت سايلاۋى وتەدى-مىس دەگەن بولجامدار دا پايدا بولدى. مۇنداي كەزدەسۋ كىمگە جانە نە ءۇشىن قاجەت، بۇعان كىم باستاماشى بولدى؟ ءسىزدىڭ پىكىرىڭىزدى بىلسەك.
– نۇرسۇلتان نازاربايەۆ پەن ۆلاديمير ءپۋتيننىڭ جەلتوقسانداعى كەزدەسۋى وتكەن جىلداعى ەكىنشى جۇزدەسۋى عوي دەيمىن. كۇز باسىنداعى ءبىرىنشى كەزدەسۋ تۋرالى بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارىندا ايتىلعان جوق. ولار بايىرعى دوستار ءارى ارىپتەستەر رەتىندە جۇزدەسەتىن بولسا كەرەك، ورتاق اڭگىمەلەرى دە بار شىعار. مۇنداي كەزدەسۋلەر ادەتتە نۇرسۇلتان ءابىش ۇلىنىڭ باستاماسىمەن وتەدى. ول ءۇشىن مۇنىڭ ماڭىزى زور. بۇرىنعى قازاق كسر مينيسترلەر كەڭەسىنىڭ ءتوراعاسى، پارتيا باسشىسى جانە ەگەمەن قازاقستاننىڭ پرەزيدەنتى رەتىندە نۇرسۇلتان ءابىش ۇلىنىڭ كرەملمەن تىعىز مورالدىق جانە ساياسي بايلانىسى بارىن ەستەن شىعارماعان ءجون. ونىڭ تالاي ۋاقىتى ماسكەۋدە ءوتتى، سان مارتە ءىسساپارعا باردى، سەزد جانە پلەنۋم وتىرىستارىنا قاتىستى، جۇمىس بابىمەن جانە رەسمي ساپارلارمەن دە بولدى.
– ءسىز «زاڭ مەن ءتارتىپ» قاعيداسى تۋرالى ءجيى ايتاسىز. كەيبىرەۋلەر مۇنى قوعامعا «قىلبۇراۋ سالۋ» دەپ قابىلداپ جاتىر. بۇعان نە ايتار ەدىڭىز؟
– «زاڭ مەن ءتارتىپ» قاعيداسى قۇقىق قورعاۋ سالاسىنا عانا ارنالعان دەپ تۇجىرىمداعان دۇرىس بولمايدى. مەن بۇل قاعيدانى تەرەڭىرەك تۇسىنەمىن. «زاڭ مەن ءتارتىپ» – مەملەكەتتىك قۇرىلىستىڭ باستى قاعيداتى. بۇل رەتتە جازالاۋ شارالارىن قولدانۋ ارقىلى قوعامعا جاپپاي باقىلاۋ ورناتۋ تۋرالى ايتىپ وتىرعان جوقپىز. «زاڭ مەن ءتارتىپ» قاعيداتى – شىن مانىندە كەمەل دەموكراتيانىڭ تىرەگى، قۇقىقتىق مەملەكەتتىڭ نەگىزى. «زاڭ مەن تارتىپكە» باعىنباساق، قۇقىق نورمالارىنا قۇرمەتپەن قاراماساق، ادىلەتتى قازاقستاندى قۇرىپ، ونى وركەندەگەن مەملەكەت ەتە المايمىز.
سوندىقتان ءبىزدىڭ مىندەتىمىز – بۇل قاعيداتتى ەلىمىزدىڭ قۇندىلىقتار جۇيەسىنە بارىنشا كىرىكتىرىپ، حالىق بولمىسىنىڭ، قوعام ءومىرىنىڭ اجىراماس بولىگىنە اينالدىرۋ. «زاڭ مەن ءتارتىپتى» بەرىك ورنىقتىرۋ ءۇشىن كوپ ۋاقىت پەن كۇش-جىگەر قاجەت ەكەنىن تۇسىنەمىن. سەبەبى ءبارى بىردەي بۇل قاعيداتتى قاتاڭ ۇستانۋعا، ونى ءومىر سالتىنا اينالدىرۋعا ءالى دايىن ەمەس. ءبىراق تالاپتانعان ادام قالايدا مۇراتىنا جەتەدى.
– تالعارداعى قىلمىستىق وقيعا ەل ىشىندە ۇلكەن دۇربەلەڭ تۋدىردى. جۇرتشىلىق ءسىزدىڭ وسى جاعدايعا قاتىستى پىكىرىڭىزدى بىلگىسى كەلەدى.
– قايتالاپ ايتامىن، ەلىمىزدە «زاڭ مەن ءتارتىپ» قاعيداتى مىزعىماستاي ورنىعۋعا ءتيىس. مەن تالعار وقيعاسىنا دەيىن جاريالاعان جولداۋىمدا قۇقىق قورعاۋ ورگاندارىنان قىلمىس پەن قاراقشىلىقتىڭ تامىرىنا بالتا شابۋدى تالاپ ەتتىم.
قاڭتار وقيعاسى كەزىندەگى جاپپاي تارتىپسىزدىكتى قىلمىستىق توپتار جاساعانىن ەستەن شىعارماعان ءجون. مەملەكەت ۇيىمداسقان قىلمىسپەن ىمىراسىز كۇرەس جۇرگىزۋگە شاماسى جەتەتىنىن سوڭعى ەكى جىلدا انىق كورسەتتى. اسا ءقاۋىپتى قىلمىستىق توپتار اشكەرەلەنىپ، قۇرىقتالىپ جاتىر. ولاردىڭ سىبايلاستارى مەن قارجى كوزدەرى دە انىقتالىپ وتىر. بىلتىر 246 ادام قىلمىستىق جاۋاپكەرشىلىككە تارتىلدى. ونىڭ ىشىندە ۇيىمداسقان قىلمىستىق توپتاردىڭ 30 باسشىسى بار. بۇل جۇمىستى مەن ەرەكشە باقىلاۋدا ۇستاپ وتىرمىن.
تالعارداعى وقيعادان كەيىن قۇقىق قورعاۋ ورگاندارى قاجەتتى شارالاردىڭ ءبارىن قابىلدادى. كۇدىكتىلەر قاماۋعا الىندى. تەرگەپ-تەكسەرۋ جۇمىستارى اياقتالۋعا جاقىن. كوپ ۇزاماي وسى ىسكە قاتىستى سوت بولادى. بۇل وقيعاعا وراي قۇزىرلى ورگاندار قابىلداعان بارلىق شارا زاڭ تالاپتارىنا تولىق ساي كەلەدى. ال باسقانىڭ ءبارى – قۇر داقپىرت پەن تەرىس پيعىلدى كەيبىر توپتاردىڭ وسى جاعدايعا ساياسي سيپات بەرۋگە دەگەن ۇمتىلىسى عانا. بۇعان جول بەرۋگە بولمايدى.
وسى وقيعاعا قاتىسى بار ازاماتتار بويىنشا مىنا ماسەلەنى ەسكە سالعىم كەلەدى. قازاق حالقى شەتەلدەن كەلگەن وتانداستارىن «قانداسىم» دەپ، قۇشاق جايا قارسى الدى. تاريحي وتانىنا ورالعاندار قازاقستاننىڭ زاڭدارىنا قاتاڭ باعىنىپ، قوعامدىق ءتارتىپتى ساقتاپ، زاڭسىز ارەكەتتەردەن اۋلاق بولۋى كەرەك. ولار بۇرىن وزدەرى تۇرعان ەلدە بيلىكتىڭ تالابىن ساقتاپ، ونداي ارەكەت جاساعان جوق قوي؟!
– بىلتىر كوپتەگەن زاڭنامالىق جاڭالىق بولدى. قابىلدانعان زاڭداردىڭ ىشىنەن قايسىسى ماڭىزدىراق دەپ ويلايسىز؟
– ماڭىزسىز زاڭ دەگەن بولمايدى، زاڭنىڭ ءبارى ماڭىزدى. ساۋالىڭىزعا جاۋاپ رەتىندە مەن ءوزىمنىڭ جولداۋلارىمدا جانە ۇلتتىق قۇرىلتايدىڭ وتىرىستارىندا باستاماشىلىق ەتىپ، قابىلدانۋىنا تۇرتكى بولعان ءبىرقاتار زاڭدى اتاپ وتەيىن. ول زاڭدار قوعام وكىلدەرىنىڭ، ساراپشىلاردىڭ بەلسەنە قاتىسۋىمەن ازىرلەندى جانە سونىسىمەن ماڭىزدى. وسىنىڭ ءوزى مەملەكەت پەن ازاماتتىق قوعامنىڭ زاڭنامالاردى جەتىلدىرۋ جولىندا ءتيىمدى سەرىكتەستىك ورناتا الاتىنىن كورسەتەدى. مىسالى، ايەلدەردىڭ قۇقىعىن قورعاۋعا جانە بالالاردىڭ قاۋىپسىزدىگىن قامتاماسىز ەتۋگە ارنالعان زاڭ قابىلداندى. بۇل قۇجاتتا تۇرمىستىق زورلىق-زومبىلىق سياقتى، تۋراسىن ايتقاندا، ماسقارا ارەكەتتەردىڭ تامىرىنا بالتا شابۋ كوزدەلگەن. ايەلدەر مەن بالالارعا قاتىستى قانداي دا ءبىر زورلىق-زومبىلىق جاساعاندارعا جازا كۇشەيتىلدى. وعان قوسا، جاس بالالاردى ولتىرگەن نەمەسە زورلاعان ادام ءومىر بويى باس بوستاندىعىنان ايىرىلاتىن بولدى. كامەلەتكە تولماعانداردى باسىنىپ، مازاق قىلعاندار ەندى اكىمشىلىك جاۋاپكەرشىلىككە تارتىلادى. بۇل تالاپ العاش رەت زاڭ جۇزىندە بەكىتىلدى.
«كەلەشەك» اتتى ءبىرىڭعاي ەرىكتى جيناقتاۋشى جۇيەنىڭ زاڭنامالىق نەگىزىن قالىپتاستىرۋ ءۇشىن كوپ جۇمىس اتقارىلدى. وندا جيناقتالعان قارجىنى قازاقستاننىڭ جانە شەتەلدىڭ كوللەدجدەرى مەن جوعارى وقۋ ورىندارىندا ءبىلىم الۋ، سونداي-اق تۇرعىن ءۇي الۋ ءۇشىن جۇمساۋعا بولادى.
ازاماتتاردىڭ ۇستى-ۇستىنە نەسيە الىپ، قارىزعا باتۋىنا جول بەرمەۋدى كوزدەيتىن زاڭ قابىلداندى. سوعان سايكەس نەسيەسىن 90 كۇننەن ارتىق ۋاقىت تولەي الماي جۇرگەن ادامدارعا كاسىپكەرلىككە قاتىسى جوق نەسيە بەرۋگە تىيىم سالىندى. سونداي-اق ادامدار نەسيە الۋعا وزىنە ءوزى تىيىم سالا الاتىن بولدى. مەديسينا قىزمەتكەرلەرىن قۇقىقتىق جاعىنان قورعاۋ شارالارى كۇشەيتىلدى، ولارعا بەرىلەتىن الەۋمەتتىك كەپىلدىكتەر جاقساردى. بالالار مەن جاستاردىڭ اراسىندا جاپپاي تاراپ، ناعىز ىندەتكە اينالا باستاعان ۆەيپتەردى ساتۋعا جانە تاراتۋعا تىيىم سالىندى.
ەسىرتكى وندىرگەنى ءۇشىن بەرىلەتىن جازا قاتايدى. ونداي قىلمىس جاساعاندار 15–20 جىلدان باستاپ ءومىر بويى باس بوستاندىعىنان ايىرۋعا دەيىن جازالانادى. ەسىرتكىنى بەلگىلى ءبىر جەرگە تىعىپ كەتەتىن كۋرەرلەر مۇنداي قىلمىستى العاش رەت جاساسا جانە ارەكەتىنىڭ سالدارى اۋىر بولماسا، 5 جىلدان 8 جىلعا دەيىن باس بوستاندىعىنان ايىرىلادى.
لۋدومانيامەن كۇرەسكە قاتىستى زاڭ كۇشىنە ەندى. قۇجاتتا بۋكمەكەرلىك كەڭسەلەر مەن توتاليزاتورلاردىڭ جارناماسىنا ەداۋىر شەكتەۋ قويىلدى، كامەلەتكە تولماعانداردى قۇمار ويىنعا تارتقانى ءۇشىن اكىمشىلىك جاۋاپكەرشىلىك بەلگىلەندى، ءاتى-جونى بورىشكەرلەردىڭ ءبىرىڭعاي تىزىمىنە ەنگىزىلگەن ادامداردىڭ قۇمار ويىن ويناۋىنا تىيىم سالىندى. بۇل شارالار تالاي شاڭىراقتى شايقالتقان، ادامداردى قىلمىس جاساۋعا، وزىنە قول جۇمساۋعا يتەرمەلەگەن ويىنقۇمارلىقتىڭ تارالۋىمەن كۇرەسۋگە ارنالعان.
تاعى ءبىر ماڭىزدى زاڭنامالىق جاڭالىق – بۇزاقىلىق جانە ۆانداليزم جاساعان، بىرەۋدىڭ مۇلكىن قاساقانا بۇلدىرگەن ادامدارعا بەرىلەتىن جازا قاتايدى. مۇنىڭ ءبارى قوعامدىق ءتارتىپتى قامتاماسىز ەتۋ جانە زاڭ تالاپتارىنا باعىناتىن ازاماتتاردىڭ قۇقىعىن قورعاۋ تۇرعىسىنان ماڭىزدى. سونىمەن بىرگە زاڭنامالىق تولىقتىرۋلاردىڭ ناتيجەسىندە 2025 جىلدىڭ 1 شىلدەسىنەن باستاپ قىلمىستىق، اكىمشىلىك جانە ازاماتتىق ىستەر بويىنشا ءۇش دەربەس كاسساسيالىق سوت جۇمىس ىستەي باستايدى. وسىلايشا، ازاماتتار مەملەكەتتىك ورگاندار تاراپىنان بۇزىلعان ءوز قۇقىقتارىن قورعاي الادى.
بىلتىر كوپتەگەن ماڭىزدى زاڭنامالىق باستامالار جۇزەگە اسىرىلدى. الايدا زاڭنىڭ قابىلدانۋى ءىستىڭ باسى عانا، سول زاڭداردىڭ ءىس جۇزىندە جۇمىس ىستەۋى ودان الدەقايدا ماڭىزدى ەكەنىن ءتۇسىنۋ كەرەك. بۇل رەتتە، زاڭ تالاپتارى قوعامنىڭ سۇرانىسىنا ساي بولسا عانا ساقتالادى. سوندىقتان ءبىز بيىل دا حالىقتىڭ ءۇمىتى مەن مۇددەسىن جانە ەلىمىزدى دامىتۋ جولىنداعى باسىمدىقتاردى نەگىزگە الا وتىرىپ، قۇقىق قورعاۋ جۇيەسىن جەتىلدىرۋ جۇمىستارىن جالعاستىرامىز.
– ءسىز رەفورمالاردىڭ ۇزدىكسىز جالعاساتىنىن بىرنەشە رەت ايتتىڭىز. اۋىل شارۋاشىلىعى ەڭبەككەرلەرىنىڭ العاشقى فورۋمىندا ەلىمىزدى ودان ءارى جاڭعىرتۋ ءۇشىن تىڭ باستامالار كوتەرىلىپ، شەشىمدەر قابىلداناتىنىن اڭعارتتىڭىز. بۇل قانداي باستامالار؟ ساياسي رەفورمالار جالعاسا ما؟
– سوڭعى بەس جىل بويى جۇرگىزىلگەن رەفورمالار –ازاماتتارىمىزدىڭ نەگىزگى سۇرانىسى مەن مەملەكەتتىڭ ۇزاق مەرزىمگە ارنالعان مۇددەسىنە نەگىزدەلە وتىرىپ مۇقيات ويلاستىرىلعان ستراتەگيا. ونىڭ ساياسي استارى جوق.
نەگىزگى ساياسي رەفورمالار جاسالىپ ءبىتتى. ونىڭ ءبارى قوعامدا جان-جاقتى تالقىلانىپ، اقىرىندا كوپشىلىكتىڭ قولداۋىنا يە بولدى. سونىڭ ارقاسىندا نەگىزگى ساياسي ينستيتۋتتاردىڭ ءبارى اشىق ءارى ءتيىمدى بولا ءتۇستى، بيلىك تارماقتارى اراسىنداعى تەپە-تەڭدىك جانە تەجەمەلىك جۇيە كۇشەيدى، ەڭ باستىسى، ازاماتتاردىڭ ساياسي ومىرگە بەلسەندى ارالاسۋ مۇمكىندىگى ەداۋىر ارتتى.
2022 جىلعى ماۋسىم ايىندا وتكەن رەفەرەندۋمنىڭ ناتيجەسىندە كونستيتۋسيا باپتارىنىڭ ۇشتەن ءبىرى جاڭارعانىن قاپەرگە سالا كەتەيىن. مۇنىڭ ءوزى رەفورمانىڭ قانشالىقتى اۋقىمدى ەكەنىن كورسەتەدى. قازىرگى تاڭدا كوپتەگەن رەفورما ءىس جۇزىندە جۇزەگە اسىرىلىپ جاتىر. ءبىزدىڭ باعىتىمىز ايقىن، ماقساتىمىز بەلگىلى. سوعان سايكەس، العاشقى ناتيجەلەر دە بار. ءبىراق رەفورما – ۇدايى جۇرەتىن ۇدەرىس. قوعامدا ناقتى سۇرانىس بولسا، جاڭا رەفورمالار ازىرلەنەدى. رەفورمالار ەلدى وركەندەتۋ ءىسىنىڭ اجىراماس بولىگى بولعان، بولا دا بەرەدى.
مەن حالىققا جولداۋىمدى جاريالاعاندا مەملەكەتىمىزدى ودان ءارى دامىتۋعا قاتىستى تىڭ باستامالار ۇسىنامىن. ۇلتتىق قۇرىلتايدىڭ وتىرىستارىندا ازاماتتاردىڭ كوكەيىندەگى وزەكتى ماسەلەلەرگە باسا نازار اۋدارىپ ءجۇرمىن. بيىل دا سولاي بولادى.
– قازاقستاندى پارلامەنتتىك باسقارۋ جۇيەسىنە كوشىرۋ ءۇشىن ىرگەلى رەفورما دايىندالىپ جاتىر دەگەن اقپارات تارادى. شىنىمەن سولاي ما؟
– ارينە، پارلامەنتتىك باسقارۋ جۇيەسى دە جۇمىس جۇرگىزۋگە قاقىلى. بۇل جۇيە ەۋروپاداعى، ءتىپتى ازياداعى ءبىرقاتار ەلدە ابدەن ورنىعىپ، تامىرىن تەرەڭگە جايعان. ءبىراق بيلىكتىڭ امبەباپ فورمۋلاسى جوق. ءار مەملەكەت ساياسي جۇيەسىن تاڭداعان كەزدە ءتول تاريحىنا، ۇلتتىق بولمىسىنا، ساياسي تاجىريبەسىنە سۇيەنەدى. مەنىڭ اپپاراتىم الەمدىك تاجىريبەنى مۇقيات زەردەلەپ جاتىر. پوستكەڭەستىك ەلدەردە پارلامەنتتىك باسقارۋ جۇيەسى جاقسى قىرىنان كورىنە العان جوق دەگەن پىكىرگە كەلىسەسىز دەپ ويلايمىن. گرۋزياداعى سوڭعى وقيعالار وسى پايىمعا ناقتى دالەل بولا الادى.
مەملەكەتتىك بيلىكتىڭ ساياسي جۇيەسىن تاڭداۋ – ايرىقشا جاۋاپتى شەشىم. مۇنداي شەشىمدەر ۇركەردەي توپتىڭ وڭاشا باسقوسۋىندا ەمەس، تەك قانا جالپىحالىقتىق رەفەرەندۋمدا قابىلدانۋى كەرەك. مەنىڭ «كۇشتى پرەزيدەنت – ىقپالدى پارلامەنت – ەسەپ بەرەتىن ۇكىمەت» اتتى تۇجىرىمدامام قازاقستاننىڭ ساياسي جۇيەسىنە ەڭ قولايلى تۇجىرىمداما ەكەنىنە سەنىمدىمىن. ءبىراق ونى تولىعىمەن جۇزەگە اسىرۋ ءۇشىن ءبىز ءالى تالاي جۇمىس ىستەۋىمىز كەرەك. پرەزيدەنتتىك باسقارۋ ءتاسىلى قازاقستان ءۇشىن ءقازىر دە، تاياۋ كەزەڭدە دە ەڭ ۇتىمدى ءتاسىل دەپ سەنەمىن.
مەملەكەتىمىزدىڭ تۇراقتى ءارى ورنىقتى دامۋىنا زيانى تيەتىن شەشىم قابىلداۋعا مەنىڭ دە، ءسىز بەن ءبىزدىڭ دە ەش قاقىمىز جوق. مۇنداي ماسەلەگە بايلانىستى قاتەلىككە جول بەرۋگە بولمايدى. تۇپتەپ كەلگەندە، كونستيتۋسياعا ەنگىزىلگەن وزگەرىستىڭ ءبارى – پارلامەنتتىڭ رەفورمالانۋى، اۋىل، اۋدان جانە قالا اكىمدەرىنىڭ سايلانۋى، ۇلتتىق قۇرىلتايدىڭ قۇرىلۋى جانە، ەڭ باستىسى، زاڭ ۇستەمدىگىنىڭ باسىمدىققا اينالۋى – وسىنىڭ بارلىعى ساياسي توقىراۋعا ۇشىراماۋعا سەنىمدى كەپىلدىك بەرەدى.
– ەلىمىزدە مەرزىمىنەن بۇرىن پارلامەنت سايلاۋى بولا ما؟ بۇل تۋرالى ءقازىر ءجيى ايتىلا باستادى.
– مۇنداي بولجامدار بار ەكەنىن بىلەمىن. بۇل اقپارات ادەيى تاراتىلىپ جاتىر دەپ ويلايمىن. ءبىزدىڭ ەلدە جاڭا ۇكىمەت جۇمىسىنا كىرىسكەن بەتتە ونىڭ وتستاۆكاعا كەتەتىنى تۋرالى اڭگىمە تارايدى. پارلامەنت تۋرالى دا ءدال سولاي دەۋگە بولادى. مەن پارلامەنت دەپۋتاتتارى ازاماتتىق جانە ساياسي جاۋاپكەرشىلىك تانىتىپ، جاقسى جۇمىس ىستەپ جاتىر دەپ ويلايمىن. ال ۇكىمەت – اۋىس-تۇيىسكە بەيىم قۇرىلىم. ونىڭ قۇرامىندا ءتۇرلى جاعدايعا، ونىڭ ىشىندە «Amanat» پارتياسىنىڭ جانە پارلامەنتتەگى باسقا دا پارتيالاردىڭ ۇستانىمىنا بايلانىستى وزگەرىستەر بولۋى مۇمكىن.
مەنىڭشە، پارلامەنت سايلاۋىن مەرزىمىنەن بۇرىن وتكىزۋگە ازىرگە ەش نەگىز جوق. سايلاۋ زاڭدا بەلگىلەنگەن مەرزىمدەرگە سايكەس وتەدى. پارلامەنت وزىنە تيەسىلى مەرزىم اياسىندا قىزمەتىن اتقارۋعا قۇلىقتى. ال ۇكىمەت بەكىتىلگەن باعدارلامالار مەن جوسپارلارعا سايكەس ارەكەت ەتىپ، وڭ ناتيجەگە جەتۋ ءۇشىن جۇمىس ىستەپ جاتىر. ستراتەگيالىق مىندەت – تۇراقتى الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق دامۋدى قامتاماسىز ەتۋ، ەلىمىزدىڭ وڭىردەگى كوشباسشى مارتەبەسىن نىعايتۋ.
– اركىم ءوزىنىڭ جەكە باسىنىڭ جاعدايىنا قاتىستى ماسەلەلەرگە كوبىرەك ءمان بەرەدى. تاياۋ ارادا ازاماتتاردىڭ تالاپ-تىلەگىنە، قالاۋىنا ساي كەلەتىن قانداي جوبالار قولعا الىنباق؟
– ءبىزدىڭ رەفورمالارىمىزدىڭ، ەكونوميكانى دامىتۋ ءۇشىن قابىلداپ جاتقان شارالارىمىزدىڭ ءبارى ازاماتتاردىڭ ءال-اۋقاتىن جاقسارتۋدى، تۇرمىس ساپاسىن ارتتىرۋدى كوزدەيدى. باسقا ماقسات جوق، بۇل – ۇكىمەتتىڭ ەڭ باستى مىندەتى.
بىلتىر جازدا 2029 جىلعا دەيىنگى ۇلتتىق ينفراقۇرىلىم جوسپارى قابىلدانعانىن قاپەرىڭىزگە سالا كەتەيىن. وندا جالپى ينۆەستيسيا كولەمى 40 تريلليون تەڭگەدەن اساتىن 200-دەن استام جوبانى جۇزەگە اسىرۋ قاراستىرىلعان. بيىل ۇزىندىعى 836 شاقىرىم بولاتىن «دوستىق – مويىنتى» تەمىر جولىنىڭ ەكىنشى جەلىسى سالىنىپ بىتەدى. بۇل جوبا ەلىمىزدىڭ كولىك-ترانزيت ينفراقۇرىلىمىن تۇبەگەيلى وزگەرتەدى. وسى باعىتتاعى تەمىر جولدىڭ جۇك تاسىمالداۋ مۇمكىندىگى 5 ەسە ارتادى، كونتەينەر پويىزدارى جۇكتى بۇرىنعىدان ەداۋىر جىلدام جەتكىزەتىن بولادى. ءبىر ايتا كەتەرلىگى، مۇنداي اۋقىمدى جوبا العاش رەت ءوز جوبالاۋشىلارىمىزدىڭ، ينجەنەرلەرىمىز بەن قۇرىلىسشىلارىمىزدىڭ كۇشىمەن جۇزەگە اسىرىلدى. سونداي-اق الماتى بەكەتىن اينالىپ وتەتىن تەمىر جولدىڭ قۇرىلىسى اياقتالادى. بۇل جوبا الماتى تەمىر جول تورابىنا تۇسەتىن سالماقتى ەداۋىر ازايتىپ، جۇك جەتكىزۋ مەرزىمىن قىسقارتادى. جولاۋشىلار تاسىمالىنىڭ ساپاسىن ارتتىرۋ ءۇشىن ۆاگوندار جاڭارتىلا بەرەدى. بيىل ەنەرگەتيكا سالاسىندا جالپى قۋاتى 600 مەگاۆاتتان اساتىن ءىرى جوبالاردى جۇزەگە اسىرۋ جوسپارلانعان. «جاسىل ەنەرگەتيكا» سالاسى دا زور سەرپىنگە يە بولادى. شەتەل ينۆەستورلارىمەن جەل، كۇن جانە سۋ ەلەكتر ستانسالارىن سالۋ تۋرالى كەلىسىمدەرىمىز بار.
تەڭىز كەنىشىن كەلەشەكتە كەڭەيتۋ جوباسىنىڭ قۇرىلىسى اياقتالادى. مۇناي وڭدەۋ، مۇنايگاز-حيميا سالاسىن دامىتۋ ىسىنە باسا نازار اۋدارىلادى. اتاپ ايتقاندا، اقتاۋ بيتۋم زاۋىتىنىڭ وندىرىستىك قۋاتى ارتا تۇسەدى. «تالدىقورعان – ءۇشارال» ماگيسترالدى گاز قۇبىرى، «جاڭاوزەن – اقتاۋ» گاز قۇبىرىنىڭ ءتورتىنشى جەلىسى، سونداي-اق اتىراۋ وبلىسىنداعى اۆتوماتتاندىرىلعان گاز تاراتۋ ستانساسى پايدالانۋعا بەرىلەدى.
ماشينا جاساۋ سالاسىن دامىتۋ جۇمىستارى دا جالعاسادى. الەمگە ايگىلى برەندتەرگە تيەسىلى اۆتوكولىكتەر قۇراستىراتىن جاڭا ءوندىرىس ورىندارى ىسكە قوسىلادى. قوستانايدا ىشتەن جانۋ قوزعالتقىشىنا قاجەتتى شويىن قۇيمالار جانە جەتەكشى بەلدەمنىڭ بولشەكتەرى شىعارىلا باستايدى.
ەكونوميكانىڭ دامۋىنا زور سەرپىن بەرەتىن ءىرى ينفراقۇرىلىم نىساندارىن سالۋعا ۇلتتىق قوردىڭ قاراجاتىن جۇمساۋعا بولادى، دۇرىسى، جۇمساۋ قاجەت دەپ سانايمىن. بۇل قور اقشانى شەتەلدىڭ قارجى ينستيتۋتتارىندا قاتتاپ-شوتتاپ ساقتاۋ ءۇشىن ەمەس، وسىنداي ماقساتتارعا جۇمساۋ ءۇشىن قۇرىلعان جوق پا؟!
مەملەكەت تۇرعىن ءۇي قۇرىلىسى سالاسىن ودان ءارى دامىتۋ، باسپانالاردى قولجەتىمدى ەتە ءتۇسۋ ءۇشىن شارالار قابىلدايدى. كەزەكتە تۇرعان ازاماتتاردى جالعا بەرىلەتىن تۇرعىن ۇيمەن قامتاماسىز ەتۋ ءۇشىن ءتيىستى جۇمىس جالعاسادى. 2029 جىلعا دەيىن جىل سايىن 10 مىڭ ادام وسىنداي باسپاناعا يە بولادى دەپ جوسپارلانعان. مەن جاقىندا ءتۇرعىن-ۇي ساياساتىنا قاتىستى تۇزەتۋلەر ەنگىزىلگەن زاڭعا قول قويدىم. «وتباسى بانكى» باسپاناعا مۇقتاج ادامداردى «ءبىر تەرەزە» قاعيداتى بويىنشا تىزىمگە الۋمەن جانە ولارعا باسپانا بولۋمەن اينالىساتىن تولىققاندى دامۋ ينستيتۋتىنا اينالادى.
الەۋمەتتىك ينفراقۇرىلىمدى دامىتۋ ماسەلەسىنە دە باسا نازار اۋدارىلادى. اۋىلداعى دەنساۋلىق ساقتاۋ جۇيەسىن جاڭعىرتۋعا ارنالعان ۇلتتىق جوبانىڭ اياسىندا اۋىلدىق جەرلەردە مەديسينا نىساندارىن سالۋ جۇمىستارى جالعاسادى. ەلىمىزدە 460 مىڭ وقۋشىعا ارنالعان 217 جايلى مەكتەپ سالۋ جوسپارلانعان. ونىڭ 105ء-ىنىڭ قۇرىلىسى اياقتالدى. ماقساتىمىز – اپاتتى جاعدايداعى جانە ءۇش اۋىسىممەن وقىتاتىن مەكتەپتەر ماسەلەسىن، سونداي-اق مەكتەپتەگى ورىن تاپشىلىعىنا قاتىستى تۇيتكىلدەردى تولىعىمەن شەشۋ.
ءبىر اي بۇرىن 2025–2027 جىلدارعا ارنالعان رەسپۋبليكالىق بيۋدجەت قابىلداندى. قۇجاتتا الەۋمەتتىك باعىت باستى باسىمدىق رەتىندە ساقتالدى. وندا دەنساۋلىق ساقتاۋ، ءبىلىم بەرۋ سالاسىنا جانە الەۋمەتتىك قاجەتتىلىكتەرگە وتە قوماقتى قارجى قاراستىرىلعان.
– سيفرلاندىرۋ ءىسىن قولعا الىپ، جاساندى ينتەللەكتىنى ەنگىزبەسەك، حالىقتىڭ تۇرمىس ساپاسىن جاقسارتۋ مۇمكىن ەمەس ەكەنى ءقازىردىڭ وزىندە تۇسىنىكتى. ەلىمىز بولاشاقتا وسى سالادا نە ىستەي الادى؟
– ازاماتتارىمىز مەملەكەت تاراپىنان كورسەتىلەتىن قىزمەتتەردى سيفرلاندىرۋ ءىسىنىڭ ارتىقشىلىقتارىن جاقسى بىلەدى. ەلەكتروندى ۇكىمەت سايتىنداعى قولجەتىمدى قىزمەتتەردىڭ ءتىزىمى ۇنەمى تولىقتىرىلىپ كەلەدى. بىرىككەن ۇلتتار ۇيىمىنىڭ رەيتينگىسىندە قازاقستان ە-governmentء-تى دامىتۋ كورسەتكىشى بويىنشا الەمدە 24ء-شى ورىن يەلەندى. بۇل – ءتاۋىر ناتيجە، ءبىراق وعان توقمەيىلسىپ، ارقانى كەڭگە سالۋعا بولمايدى. كورسەتكىشتەردى بارىنشا جاقسارتۋ كەرەك. مەن مۇنى ۇكىمەتكە ءجيى ايتىپ وتىرامىن. بۇدان بولەك، ەلىمىزدەگى بانكتەر دە ادامداردىڭ كۇندەلىكتى تۇرمىس-تىرشىلىگىن ەداۋىر جەڭىلدەتە ءتۇسۋ ءۇشىن وزدەرىنىڭ سيفرلىق ەكوجۇيەسىن قالىپتاستىرىپ جاتىر.
قازاقستاننان ەكسپورتتالاتىن ىت-قىزمەتتەر سانى ارتىپ كەلە جاتقانى كوڭىل قۋانتادى. Astana Hub تابىستى جۇمىس ىستەپ تۇر. بۇل تەحنوپارك ءبىر جارىم مىڭنان استام كومپانيانىڭ باسىن بىرىكتىرەدى. ونىڭ ۇشتەن بىرىنە جۋىعى – شەتەلدىك كومپانيا. وسىلايشا، ەلىمىز جاھاندىق سيفرلى كوشپەندىلەر ءۇشىن قولايلى مەملەكەتكە اينالىپ كەلەدى.
قازاقستان ەۋرازيا كەڭىستىگىندەگى ەڭ ءىرى سيفرلى حابتىڭ ءبىرى بولا الادى. وعان مۇمكىندىگىمىز تولىق جەتەدى. ول ءۇشىن جاساندى ينتەللەكت تەحنولوگيالارىن دامىتۋ كەرەك. بولاشاعى زور جوبالار ءقازىردىڭ وزىندە بار. مىسالى قازاق ءتىلىنىڭ KazLLM اتتى سيفرلى ءتىل مودەلىنىڭ العاشقى نۇسقاسى جاسالدى. بۇل – قازاق تىلىندە ويلاپ، ساراپتاما جاساپ، قازاقشا سويلەسە الاتىن جاساندى ينتەللەكت. وسى باعىتتاعى جۇمىستار جالعاسا بەرەدى.
جىل سوڭىنا دەيىن جاساندى ينتەللەكتىنىڭ Alem.Aءى اتتى حالىقارالىق ورتالىعى اشىلادى. بۇل ورتالىق ينۆەستيسيا تارتاتىن، الەمدىك تاجىريبەنى جانە يننوۆاسيالاردى ەنگىزەتىن ورىنعا اينالۋى كەرەك.
تاياۋ جىلداردا جاساندى ينتەللەكت وتە قارقىندى دامىپ، جۇرتتىڭ ءومىر تۋرالى ۇعىمىن، ءتىپتى تۇرمىس-تىرشىلىگىن دە تۇبەگەيلى وزگەرتەتىنىن ەسكەرگەن ءجون. ميلى ماشينالار، ياعني ينتەللەكتىسى جاعىنان ادامدى ون ورايتىن روبوتتار پايدا بولاتىن كۇن الىس ەمەس. ونىڭ ۇستىنە بۇل روبوتتار ەمپاتياعا، ياعني سەزىنۋ جانە ەموسيا ءبىلدىرۋ سياقتى ادامعا ءتان قاسيەتتەرگە يە بولادى.
جاستارعا مەكتەپتەردە، كوللەدجدەر مەن جوعارى وقۋ ورىندارىندا جاساندى ينتەللەكت تەحنولوگيالارىن قولدانا ءبىلۋدى ۇيرەتۋ ماڭىزدى. بىلتىر ەلىمىزدىڭ 15 ۋنيۆەرسيتەتىندە Google كومپانياسىنىڭ جاساندى ينتەللەكت جونىندەگى كۋرستارى ەنگىزىلدى. وسى سالانىڭ ماماندارىن دايارلاۋ ءۇشىن ارنايى باعدارلاما ازىرلەۋ ماسەلەسى پىسىقتالىپ جاتىر (AI-Sana).
نەيروجۇيەلەردىڭ پايداسى ۇشان-تەڭىز بولعانىمەن، ودان تۋىندايتىن قاتەرلەر دە بار. مىسالى، الاياقتار فوتو-بەينەجازبالار جاساپ، ادامنىڭ داۋىسىن كەلتىرۋ ءۇشىن دە سونى پايدالانادى. سوندىقتان كوپتەگەن مەملەكەت جاساندى ينتەللەكت تەحنولوگيالارىنىڭ قولدانىلۋ اياسىن زاڭمەن رەتتەۋگە كىرىستى.
ءبىزدىڭ دەپۋتاتتارىمىز دا جاساندى ينتەللەكت تۋرالى زاڭ ازىرلەۋ كەرەك دەپ باستاما كوتەردى. وسى ماڭىزدى جۇمىسپەن تياناقتى تۇردە، مۇقيات اينالىسۋ قاجەت. جاساندى ينتەللەكتىنى جاۋاپكەرشىلىكپەن قولدانۋ قاعيدالارىن جاساپ، ونىڭ ەتيكالىق ماسەلەلەرىن جان-جاقتى ويلاستىرۋ كەرەك. ءبىراق وسى سالانى رەتتەگەندە جاساندى ينتەللەكتىنى شەكتەۋگە ەمەس، كەرىسىنشە، ونى دامىتۋ جاعىنا ءمان بەرىلۋگە ءتيىس. بۇل تەحنولوگيالاردى كەڭىنەن قولدانىسقا ەنگىزۋ وراسان زور مۇمكىندىكتەرگە جول اشادى. ونى قالت جىبەرمەي، يگىلىككە جاراتۋ قاجەت.
– ءسىز بيزنەستى قولداۋ ماسەلەسىنە ەرەكشە ءمان بەرەسىز. ينۆەستورلارمەن، كاسىپكەرلەرمەن كەزدەسەسىز. ەلىمىزدەگى كاسىپكەرلىكتىڭ دامۋ ۇردىسىنە كوڭىلىڭىز تولا ما؟
– مەن ينۆەستيسيا جانە بيزنەس سالاسىنداعى احۋالدى جاقسارتۋعا، كاسىپكەرلىك باستامالاردى قولداۋعا ايرىقشا نازار اۋدارامىن. كۇزدەگى جولداۋىمدا ۇكىمەتكە وسىعان قاتىستى ناقتى تاپسىرمالار بەردىم. بىلتىر ساۋىردە كاسىپكەرلەرگە قولايلى جاعداي جاساۋ ءۇشىن بيزنەستى جۇرگىزۋ ماسەلەسىنە قاتىستى زاڭ قابىلدادىق. ءقازىر مەملەكەتتىك باقىلاۋ جۇيەسىن رەتكە كەلتىرىپ جاتىرمىز. بۇرىنعىداي زاڭسىزدىقتاردى تەكسەرۋگە ەمەس، ونىڭ الدىن الۋعا كوبىرەك باسىمدىق بەرىلىپ وتىر. «باسىنان باستاپ رەتتەۋ» ءتاسىلى ەنگىزىلىپ جاتىر. كەيبىر ەكونوميكالىق قىلمىستار قىلمىس ساناتىنان شىعارىلدى، ەكونوميكالىق قۇقىق بۇزۋشىلىقتىڭ 29 ءتۇرى بويىنشا قاماۋعا الۋ جازاسىن قولدانۋعا تىيىم سالىندى. مۇنىڭ ءبارى كاسىپكەرلەردىڭ مۇددەسى ءۇشىن جاسالدى.
مەملەكەت سۋبسيديا، جەڭىلدەتىلگەن نەسيە جانە كەپىلدەندىرىلگەن قارىز بەرۋ ارقىلى شاعىن جانە ورتا بيزنەسكە قولداۋ كورسەتىپ وتىر. شاعىن جانە ورتا بيزنەستىڭ ەل ەكونوميكاسىنداعى ۇلەسى ۇزدىكسىز ارتىپ كەلەدى. بۇگىندە وسى بيزنەستىڭ وكىلدەرى 4،3 ميلليون ادامعا، ياعني ەڭبەك ەتىپ جۇرگەن ازاماتتاردىڭ تەڭ جارتىسىنا جۋىعىنا جۇمىس تاۋىپ بەرىپ وتىر. سوندىقتان كاسىپكەرلىك باستامالار ەل ەكونوميكاسىنىڭ نەگىزگى قوزعاۋشى كۇشىنە اينالىپ كەلەدى دەپ سەنىممەن ايتۋعا بولادى.
مەملەكەت ءىرى بيزنەستى دە دامىتۋعا مۇددەلى. وسىنداي كاسىپكەرلەردىڭ الەۋمەتتىك جاۋاپكەرشىلىگى دە، جەرگىلىكتى قاۋىمداستىقتارمەن ۇزاق مەرزىمگە ارنالعان سەرىكتەستىك قاتىناس ورناتۋعا دەگەن قۇلشىنىسى دا زور. بۇل – قۋانارلىق جاعداي. مەملەكەت پەن بيزنەستىڭ ىقپالداستىعى ارقىلى كوپتەگەن الەۋمەتتىك ماسەلە شەشىمىن تاۋىپ جاتىر.
قازاقستاندا ءوز جۇمىسىنا جاڭا تەحنولوگيالاردى ەنگىزىپ جۇرگەن وزىق ويلى كاسىپكەرلەردىڭ جاڭا بۋىنى پايدا بولدى. مۇنداي كاسىپكەرلەر الەمدىك باسەكەگە تۇسۋگە دە قابىلەتتى. ءقازىر شەتەلدىك بيزنەستىڭ قازاقستاندا ءوز وكىلدىگىن اشىپ جاتقانى دا كوڭىل قۋانتادى. بۇل جاعداي وتاندىق نارىققا حالىقارالىق سيپات بەرۋگە، ءادىل باسەكەنى كۇشەيتۋگە جانە ەكونوميكانى ءارتاراپتاندىرۋعا ىقپال ەتەدى. وسى ورايدا، ۇكىمەت جانىنان قۇرىلعان ينۆەستيسيالىق شتاب «ءبىر تەرەزە» قاعيداتىنا ساي ارەكەت ەتىپ، شەشىمدەر قابىلداپ، وزىنە جۇكتەلگەن مىندەتتى تولىق اتقارىپ جاتقانىن اتاپ وتكەن ءجون.
مەملەكەتتىڭ ينۆەستيسيالىق احۋالدى جاقسارتۋ جولىنداعى جۇمىسى جەمىسىن بەرىپ جاتىر. جاقىندا بىرىككەن ۇلتتار ۇيىمىنىڭ ازيا مەن تىنىق مۇحيت ەلدەرىنە ارنالعان ەكونوميكالىق جانە الەۋمەتتىك كوميسسياسى ينۆەستيسيا جونىندەگى بايانداماسىن جاريالادى. وندا قازاقستاننىڭ 2024 جىلى جاڭا جوبالارعا 15،7 ميلليارد دوللار كولەمىندە تىكەلەي شەتەل ينۆەستيسياسىن تارتقانى كورسەتىلگەن. بۇل ونىڭ الدىنداعى جىلمەن سالىستىرعاندا 88 پايىزعا ارتىق. ءبىز سولتۇستىك جانە ورتالىق ازياداعى ەڭ جوعارى كورسەتكىشكە قول جەتكىزىپ وتىرمىز. ايماقتاعى شەتەل ينۆەستيسيالارىنىڭ ۇشتەن ەكىسىنە جۋىعى، ياعني 63 پايىزى قازاقستاننىڭ ەنشىسىندە.
مەن بيزنەس وكىلدەرىمەن، ينۆەستورلارمەن الداعى ۋاقىتتا دا كەزدەسەتىن بولامىن. ولاردىڭ جاسامپاز باستامالارىن قولدايمىن. ۇكىمەت پەن بارلىق مەملەكەتتىك ورگانداردان دا وسىنى، ياعني بيزنەسكە قۇلاق اسىپ، ونىمەن ۇيلەسىمدى جۇمىس جۇرگىزۋدى، بولاشاعى زور جوبالارعا قارجى سالاتىن كاسىپكەرلەر مەن ينۆەستورلارعا قولداۋ كورسەتۋدى تالاپ ەتەمىن. بيزنەسكە مۇلدە قىسىم كورسەتىلمەۋى كەرەك. شەنەۋنىكتەر مەن كۇشتىك قۇرىلىمداردىڭ قىزمەتكەرلەرىن مۇنداي ارەكەتتەرى ءۇشىن جازالاپ جاتىرمىز، الداعى ۋاقىتتا دا جاۋاپكەرشىلىككە تارتاتىن بولامىز. ال كاسىپكەرلەر الاياقتىق جاساماي، زاڭ اياسىندا جۇمىس ىستەۋگە ءتيىس.
– قوعامدا سىبايلاس جەمقورلىق تۋرالى ءجيى ايتىلادى. وعان قارسى بەلسەندى كۇرەس جۇرگىزىلىپ جاتقانىن كورىپ وتىرمىز. جالپى، شەنەۋنىكتەردىڭ ۇستالعانى تۋرالى ءتۇرلى اقپاراتتار ەلىمىزدە جەمقورلىق ءورشىپ تۇرعانداي اسەر قالدىرادى. شىنىمەن دە سولاي ما؟
– سىبايلاس جەمقورلىقپەن جۇيەلى تۇردە كۇرەسۋ – اسا قاجەتتى جۇمىس. بۇعان ەش كۇمان جوق. مەملەكەت جەمقورلىققا قاتىستى قۇقىق بۇزۋشىلىق فاكتىلەرىن انىقتاۋ عانا ەمەس، جەمقورلىقتىڭ الدىن الۋ ءۇشىن جۇمىس جۇرگىزىپ جاتىر.
قازاقستان جەمقورلىققا قارسى كۇرەس جولىندا ەڭ وزىق حالىقارالىق ستاندارتتاردى، سونىڭ ىشىندە ەكونوميكالىق ىنتىماقتاستىق جانە دامۋ ۇيىمى ەنگىزىپ جاتقان تالاپتاردى باسشىلىققا الادى. بۇل – وتە جوعارى تالاپ، ءبىز سوعان ساي بولۋىمىز كەرەك. بۇعان قوسا، مەن سىبايلاس جەمقورلىقپەن كۇرەسۋگە جاۋاپتى مەكەمەنىڭ باسشىلارىنا ناۋقانشىلدىققا سالىنباي، بايىپتى شەشىمدەر قابىلداۋ قاجەتتىگىن ۇنەمى ايتىپ وتىرامىن. ويتكەنى ءاربىر شەشىمنىڭ ارتىندا ادام تاعدىرى تۇر.
ال شەنەۋنىكتەردىڭ ۇستالعانى تۋرالى اقپاراتتىڭ ءجيى شىعۋى بيلىكتىڭ ابىرويىنا بەلگىلى ءبىر دەڭگەيدە نۇقسان كەلتىرگەنىمەن، مەملەكەتتىڭ اشىق جۇمىس ىستەيتىنىن كورسەتەدى. ءبىراق مۇنداي قادامسىز «زاڭ مەن ءتارتىپ» قاعيداتتارىنا نەگىزدەلگەن ادىلەتتى مەملەكەت قۇرۋ مۇمكىن ەمەس.
– قازاقستان مەن رەسەيدىڭ اراسىندا ەجەلدەن تىعىز ەكونوميكالىق جانە مادەني-گۋمانيتارلىق قاتىناس ورنىققان. بىلتىر قاراشا ايىندا رەسەي فەدەراسياسىنىڭ پرەزيدەنتى ۆلاديمير پۋتين قازاقستانعا مەملەكەتتىك ساپارمەن كەلدى. بۇل ساپار ءبىزدىڭ ەلدە دە، شەتەلدە دە جۇرتتىڭ ءجىتى نازارىندا بولدى. سونداعى كەلىسسوزدەردىڭ ناتيجەسىن قالاي باعالايسىز؟
– رەسەي پرەزيدەنتىمەن وتكىزگەن كەلىسسوزدەر اسا مازمۇندى بولدى. ءبىز ساۋدا-ەكونوميكا، كولىك-لوگيستيكا، ەنەرگەتيكا، مادەنيەت، ءبىلىم بەرۋ جانە باسقا دا سالالارداعى ىنتىماقتاستىق ماسەلەلەرىن جان-جاقتى تالقىلادىق. استاناعا رەسەي ۇكىمەتى مۇشەلەرىنىڭ جارتىسىنا جۋىعىنىڭ كەلۋى رەسەي ءۇشىن قازاقستاننىڭ ستراتەگيالىق ماڭىزى جوعارى ەكەنىن كورسەتەدى.
كەلىسسوزدەردىڭ ناتيجەسى تۋرالى كوپ جازىلدى، كوپ ايتىلدى. ارينە، ءبىراز دۇنيە اقپارات قۇرالدارىنا شىققان جوق. ۆلاديمير پۋتينمەن بەيرەسمي جاعدايدا ءتورت ساعات اڭگىمەلەستىك. بۇل كەزدەسۋدە ەكى جاقتى ىنتىماقتاستىقتى ودان ءارى نىعايتۋعا مۇمكىندىك تۋدى. سونداي-اق اڭگىمە بارىسىندا حالىقارالىق پروبلەمالار بويىنشا ءوزارا تۇسىنىستىگىمىز بەكەمدەلە ءتۇستى. مەن قازاقستاننىڭ كوپ جاقتى ساياساتىنىڭ ءمانىن اشىق ايتىپ، رەسەيمەن ستراتەگيالىق سەرىكتەستىگىمىزدى جانە وداقتاستىق قارىم-قاتىناستى دامىتۋ تۋرالى ۇستانىمعا بەرىك ەكەنىمىزدى جەتكىزدىم.
پرەزيدەنت پۋتين – تاجىريبەلى مەملەكەت قايراتكەرى. ول قازاقستاننىڭ ەرەكشەلىگىن جانە ورتالىق ازيا ايماعىنداعى ەڭ ءىرى ەكونوميكاسى بار ماڭىزدى ەل ەكەنىن جاقسى تۇسىنەدى. سوندىقتان رەسەي ءبىزدىڭ ەلمەن ساۋدا-ەكونوميكالىق جانە ينۆەستيسيالىق بايلانىستارىن نىعايتۋ ءۇشىن بەلسەندى جۇمىس جۇرگىزىپ جاتىر. باسقاشا بولۋى دا مۇمكىن ەمەس. سەبەبى ەكى ەل اراسىن قۇرلىقتاعى ەڭ ۇزىن ۇزدىكسىز شەكارا قوسىپ جاتىر.
ۆلاديمير ءپۋتيننىڭ شەتەلگە ساپارىنىڭ ەڭ كوبى ءبىزدىڭ ەلگە جاسالعانى، ياعني ونىڭ قازاقستانعا 33 رەت كەلگەنى دە كوپ جايتتان حابار بەرەدى. بۇدان بولەك، ءبىز تەلەفون ارقىلى سويلەسەمىز، حالىقارالىق فورۋمدار اياسىندا كەزدەسەمىز. ءبىر سوزبەن ايتقاندا، ۇنەمى حابارلاسىپ وتىرامىز.
مۇنىڭ ءبارى قازاقستانعا دا، رەسەيگە دە قاجەت. ويتكەنى بۇل ەكى ەل باستى ءرول اتقاراتىن ەۋرازيا كەڭىستىگىندەگى تۇراقتىلىقتى قامتاماسىز ەتۋ ءۇشىن كەرەك.
– ءسىز اتوم ەنەرگەتيكاسىنا قاتىستى رەفەرەندۋم كەزىندە اقپارات قۇرالدارىنىڭ الدىندا ءسوز سويلەپ، اتوم ەلەكتر ستانساسىن سالۋعا وزىق تەحنولوگياسى بار شەتەل كومپانيالارى تارتىلادى دەدىڭىز. حالىقارالىق كونسورسيۋم قۇرىلاتىن بولدى. ۇكىمەت قاي كومپانيالارعا باسىمدىق بەرەتىنىن ايقىندادى ما؟
– ۆلاديمير ءپۋتيننىڭ استاناعا ساپارى كەزىندە بۇل ماسەلە دە تالقىلاندى. جوباعا تاپسىرىس بەرۋشى رەتىندە قازاقستان جاعى كونسورسيۋمدا باس وپەراتور بولادى دەپ ۋاعدالاستىق. اتوم ستانسالارىن سالۋعا بايلانىستى شەتەلدەردە تاجىريبەسى مول، بىلىگى جوعارى «روساتوم» كومپانياسىنىڭ جوباعا قاتىسۋى مۇمكىن ەكەنى ايتىلدى. سونداي-اق قىتايدىڭ ازاماتتىق ماقساتتا قولدانىلاتىن يادرولىق نىساندار سالۋ ىسىندەگى زور جەتىستىكتەرى ەسكەرىلە وتىرىپ، وسى ەلدىڭ كومپانياسىمەن دە كەلىسسوز جۇرگىزىلىپ جاتىر. جوباعا باسقا دا مەملەكەتتەردىڭ، ونىڭ ىشىندە باتىس ەلدەرىنىڭ كورپوراسيالارى قىزىعۋشىلىق تانىتىپ وتىر.
بيىل كونكۋرستىق راسىمدەر وتكىزىلەدى. سودان كەيىن ۇكىمەت تۇپكىلىكتى شەشىم قابىلدايدى. قازاقستانعا قۋاتتى اتوم ستانساسى قاجەت ەكەنى انىق، مەن بۇعان سەنىمدىمىن. وعان قوسا، تاياۋ ارادا ەكىنشى، ءتىپتى ءۇشىنشى اتوم ەلەكتر ستانساسىن سالۋىمىز مۇمكىن ەكەنىن جوققا شىعارمايمىن. يادرولىق ونەركاسىپ سالاسى ءقازىردىڭ وزىندە ەنەرگەتيكا تاپشىلىعىنا تاپ بولىپ وتىرعان ەكونوميكامىزدى وركەندەتۋگە زور سەرپىن بەرەدى. قازاقستان يادرولىق ەنەرگەتيكاسى دامىعان ەلگە اينالۋى قاجەت دەپ سانايمىن. ونىڭ بولاشاعى زور.
– جۇڭگو حالىق رەسپۋبليكاسىنىڭ ءتوراعاسى سي ءسزينپيننىڭ ەلىمىزگە جاساعان مەملەكەتتىك ساپارى وتكەن جىلدىڭ تاعى ءبىر ماڭىزدى وقيعاسى بولدى. سونداعى كەلىسسوزدەردىڭ باستى ناتيجەسى قانداي؟ اقپارات قۇرالدارىندا ءتوراعا سي ەكەۋىڭىزدىڭ ەل ۇكىمەتتەرىنە ءوزارا ساۋدا اينالىمىن ەكى ەسە ارتتىرۋ جونىندە مىندەت جۇكتەگەندەرىڭىز ايتىلدى. بۇل قول جەتكىزۋگە بولاتىن مەجە مە؟
– جۇڭگو حالىق رەسپۋبليكاسىنىڭ ءتوراعاسى سي ءسزينپيننىڭ ءبىزدىڭ ەلدى جاقسى بىلەتىنىن، قازاق حالقىنا ىلتيپاتپەن قارايتىنىن اتاپ وتكەن ءجون. ءبىز ەكى جاقتى قارىم-قاتىناسقا، وڭىرلىك جانە حالىقارالىق احۋالعا قاتىستى بارلىق ماسەلەنى ەمەن-جارقىن تالقىلادىق. ەشقانداي كوزقاراس قايشىلىعى جوق. جۇڭگو ءۇشىن قازاقستان – اسا ماڭىزدى ستراتەگيالىق سەرىكتەس. قارقىندى ءارى جان-جاقتى دامىپ كەلە جاتقان قازاق-قىتاي ىنتىماقتاستىعى، شىن مانىندە، ماڭگى ستراتەگيالىق سەرىكتەستىك دەڭگەيىنە جەتتى. مۇنىڭ قازاقستان مۇددەسىنە ساي كەلەتىنى ءسوزسىز.
قازاقستانعا جاساعان مەملەكەتتىك ساپارى كەزىندە ءتوراعا سي سزينپين قىتايدىڭ ەلىمىزگە ەشقاشان زيانىن تيگىزبەيتىنىن، ءبىزدىڭ ەگەمەندىگىمىز بەن تاۋەلسىزدىگىمىزدى بارىنشا قولدايتىنىن اتاپ ءوتتى. بۇل – وتە ماڭىزدى مالىمدەمە.
2023 جىلى قازاقستان مەن جۇڭگو اراسىندا ءوزارا ۆيزاسىز رەجيم ورناتىلدى. جاڭا باستاما الىس-بەرىستى دامىتۋعا جانە ەكى حالىقتىڭ دوستىعىن نىعايتۋعا وڭ اسەرىن تيگىزىپ جاتىر. قازاقستان ازاماتتارى قىتايدى جاڭا قىرىنان تانىپ، ونىڭ تەحنولوگيالىق تۇرعىدان الىپ مەملەكەتكە اينالعانىنا كوز جەتكىزە باستادى. جۇڭگو جۇرتى دا ءبىزدىڭ وتانداستارىمىزعا دوستىق پەيىل تانىتىپ وتىر.
قىتايمەن جان-جاقتى ىنتىماقتاستىقتى ودان ءارى دامىتۋ قازاق ديپلوماتياسىنداعى ماڭىزدى مىندەتتىڭ ءبىرى بولىپ قالا بەرەدى. بۇل مەملەكەت – قازاقستاننىڭ نەگىزگى ساۋدا سەرىكتەسى، سونداي-اق ەكونوميكامىزداعى ەڭ ءىرى ينۆەستوردىڭ ءبىرى. ءوزارا ساۋدا اينالىمىن ەكى ەسە ارتتىرۋعا بارلىق مۇمكىندىك بار. ەڭ باستىسى، ەكى ەل باسشىلارىنىڭ ساياسي ەرىك-جىگەرى جەتكىلىكتى. سوندىقتان اتالعان ماقساتقا جەتۋگە ابدەن بولادى.
جوعارى دەڭگەيدەگى ديالوگ 2025 جىلى دا جالعاسادى. ءتوراعا سي سزينپين «ورتالىق ازيا – قحر» سامميتىنە قاتىسادى دەپ جوسپارلانىپ وتىر. ونىڭ قازاقستانعا الداعى ساپارى، سونداي-اق بيىل كۇزدە قىتايدا وتەتىن كەلىسسوزدەر ەكى ەلدىڭ سان سالالى ىقپالداستىعىن ودان ءارى نىعايتۋعا سەپتىگىن تيگىزەدى دەپ سەنەمىن.
– ءسىز جەلتوقساننىڭ باسىندا دونالد ترامپپەن تەلەفون ارقىلى سويلەستىڭىز. سوڭعى ايلاردا ساراپشىلار ونىڭ اق ۇيگە ەكىنشى رەت كەلۋى امەريكانىڭ ساياساتىنا جانە الەمدەگى احۋالعا قالاي اسەر ەتەتىنىنە قاتىستى ءتۇرلى پىكىر ايتىپ ءجۇر. وسى ورايدا قازاق-امەريكا قاتىناسى تاياۋ جىلداردا قالاي ءوربيدى دەپ ويلايسىز؟ وعان اقش-تىڭ قىتايمەن جانە رەسەيمەن كۇردەلى قارىم-قاتىناسى اسەر ەتپەي مە؟
– ءيا، پرەزيدەنت دونالد ترامپپەن مازمۇندى ءارى اشىق اڭگىمە بولدى. ول قازاقستانعا اقش-تىڭ ماڭىزدى ستراتەگيالىق سەرىكتەسى رەتىندە جاقسى قارايتىنىن سەنىممەن ايتا الامىن. ءبىز جوعارى دەڭگەيدە جۇمىس بابىنداعى بايلانىستا بولامىز دەپ ۋاعدالاستىق. ترامپ جانە ونىڭ كومانداسى حالىقارالىق ساياساتقا جاڭا كوزقاراستار ورنىقتىرىپ، تىڭ تاسىلدەر ەنگىزۋمەن اينالىسادى. مۇنىڭ ءبارى الەمدەگى احۋالعا ىقپال ەتەرى انىق.
مەن قازاق-امەريكا قارىم-قاتىناسىن نىعايتۋعا وتكەن عاسىرداعى 90-شى جىلداردىڭ ورتاسىنان بەرى اتسالىسىپ كەلەمىن. ءوزارا ىقپالداستىقتى نىعايتۋ جولىنداعى وتىز جىلدان استام ۋاقىتتا باسىمدىقتارعا، ياعني ساۋدا-ەكونوميكا، ينۆەستيسيا سالاسىنداعى ىنتىماقتاستىققا، يادرولىق قارۋدى تاراتپاۋ جانە قاۋىپسىزدىكتى ساقتاۋ ماسەلەلەرىنە قاتىستى ورتاق ۇستانىم قالىپتاستى. اق ءۇيدىڭ جاڭا باسشىلىعىمەن بىرلەسە اتقارىلاتىن جۇمىسقا دا وسى ماسەلەلەر ارقاۋ بولادى.
تەلەفونمەن سويلەسكەندە دونالد ترامپ ۋكرايناداعى اسكەري ءىس-قيمىلدى توقتاتۋعا قاتىستى ءبىزدىڭ پىكىرىمىزدى سۇرادى. بۇل – مەن ءۇشىن تىڭ تاقىرىپ ەمەس. ويتكەنى 2024 جىلى مەملەكەتتەر مەن حالىقارالىق ۇيىمداردىڭ كوپتەگەن باسشىسى مەنەن وسى جونىندە سۇراعان بولاتىن. ەرەكشە جاعداي قالىپتاسىپ وتىر: رەسەي اسكەري تۇرعىدان جەڭىلمەيدى، ال ۋكراينا باتىستاعى وداقتاستارىنىڭ كومەگىمەن سوعىستا بەرىسپەي، تىم بولماعاندا جەڭىلىپ قالماۋدان ۇمىتتەنىپ وتىر. سوندىقتان بۇل ماسەلەنىڭ ايرىقشا كۇردەلى ەكەنىن، ونىڭ شەشىمى قاقتىعىسىپ جاتقان ەكى ەل باسشىلارىنىڭ ەرىك-جىگەرىنە جانە الەمدىك دەرجاۆا كوشباسشىسى رەتىندە ترامپتىڭ وزىنە دە بايلانىستى ەكەنىن ايتتىم. قازاقستان ۋكراينادا اسكەري ءىس-قيمىل باستالعان ساتتەن-اق بەيبىتشىلىك ورناتۋ ءۇشىن كەلىسسوزدەر جۇرگىزۋ قاجەتتىگىن ايتىپ كەلە جاتقانىن اتاپ ءوتتىم.
ءبىز ەش جەردە ارا اعايىن اتانۋعا ءوزىمىز سۇرانىپ، ۇمتىلمايتىنىمىزدى قاداپ ايتۋعا ءتيىسپىن. حالىقارالىق ارەنادا قازاقستاننىڭ الەۋەتى مەن مۇمكىندىكتەرىنە قاراي ارەكەت جاسايمىز. ءبىراق حالىقارالىق ماسەلەلەردىڭ شەشىلۋىنە جاردەمدەسۋگە ءاردايىم دايىنبىز. ارينە، حالىقارالىق ارەناداعى كۇردەلى احۋال ءبىزدىڭ بەلگىلى ءبىر ەلدەرمەن ساۋدا جانە ساياسي قارىم-قاتىناسىمىزعا سالقىنىن تيگىزەدى. سوندىقتان ءبىز سىرتقى ۇردىستەردىڭ جاعىمسىز ىقپالىن ازايتۋعا تىرىسامىز. قازاقستان مۇددەلى مەملەكەتتەردىڭ بارىمەن ءوزارا ءتيىمدى پراگماتيكالىق بايلانىس ورناتۋدى كوزدەيدى.
– تۇركى ەلدەرى ىنتىماقتاستىعىنىڭ اياسى ۇزدىكسىز كەڭەيىپ كەلەدى. بىلتىر قازاقستان تۇركى مەملەكەتتەرى ۇيىمىنىڭ ءتوراعاسى رەتىندە باۋىرلاس ەلدەردىڭ بايلانىسىن بەكەمدەۋگە ەداۋىر ۇلەس قوستى. تۇركى الەمىنىڭ الداعى ىقپالداستىعى جولىندا قازاقستان قانداي ءرول اتقارادى دەپ ويلايسىز؟
– قازاقستان تۇركى مەملەكەتتەرى ۇيىمىنىڭ باستاۋىندا بولدى. وسى ۇيىمعا مۇشە ەلدەر – ءبىزدىڭ كورشىلەرىمىز ءارى ماڭىزدى گەوساياسي سەرىكتەستەرىمىز.
ءبىز ءتوراعالىق ەتكەن كەزدە ساياسي جانە ساۋدا-ەكونوميكالىق، كولىك-لوگيستيكالىق، مادەني-گۋمانيتارلىق سالالارداعى ىنتىماقتاستىقتى كەڭەيتۋگە باسا ءمان بەردىك. ءبىرقاتار اۋقىمدى جوبانى جۇزەگە اسىردىق، 80-نەن استام ءىس-شارا ۇيىمداستىرىپ، ناقتى ناتيجەگە قول جەتكىزدىك. استانادا V دۇنيەجۇزىلىك كوشپەندىلەر ويىندارى ءوتتى. وقۋ ورىندارى مەن اكادەميالىق قۇرىلىمداردىڭ، شىعارماشىلىق زيالى قاۋىم وكىلدەرىنىڭ اراسىندا تىعىز بايلانىس ورنادى. 2021 جىلى تۇركى الەمىنىڭ رۋحاني استاناسى بولىپ جاريالانعان كونە تۇركىستان قالاسى حالىقتارىمىزدىڭ دوستىعىن نىعايتۋ ىسىندە ايرىقشا ءرول اتقارادى.
سوڭعى 10 جىلدا تۇركى مەملەكەتتەرى ۇيىمىنا مۇشە ەلدەردىڭ اراسىنداعى الىس-بەرىس ايتارلىقتاي ارتتى. 2024 جىلى ءوزارا ساۋدا-ساتتىق كولەمى 45 ميلليارد دوللاردان استى. ەلدەرىمىز ترانسكاسپيي حالىقارالىق كولىك دالىزىندە ماڭىزدى ءرول اتقارادى. ءبىز ەنەرگەتيكا، ونەركاسىپ، اۋىل شارۋاشىلىعى، سيفرلاندىرۋ سالالارىنداعى ىقپالداستىقتى كۇشەيتۋدى كوزدەپ وتىرمىز.
قازاقستان وسى ۇيىمنىڭ ءتوراعاسى رەتىندە «TURKTIME!» ۇرانىن ۇسىندى. بۇل اببريەۆياتۋرا ءوزارا قارىم-قاتىناستىڭ ءداستۇر (Traditions)، ۋنيفيكاسيا (Unification)، رەفورمالار (Reforms)، ءبىلىم (Knowledge)، سەنىم (Trust)، ينۆەستيسيا (Investments)، مەدياسيا (Mediation) جانە ەنەرگيا (Energy) سياقتى سەگىز باسىمدىعىن بىلدىرەدى. وسى باسىمدىقتاردى تۇركى مەملەكەتتەرى ۇيىمى عانا ەمەس، بۇكىل تۇركى الەمى قىزىعۋشىلىقپەن قابىل الدى. قازاقستان تۇركى دۇنيەسىن بىرىكتىرۋدى كوزدەيتىن بارلىق جاسامپاز باستامانى قولدايدى، رەسەيدىڭ «التاي – تۇركىلەردىڭ التىن بەسىگى» اتتى تۇجىرىمداماسىنا دا جاقسى قارايدى. ەلىمىز تۇركى حالىقتارى اراسىنداعى بايلانىستى نىعايتۋ، سونداي-اق ورتاق تاريحي-مادەني باي مۇرامىزدى ناسيحاتتاۋ ىسىنە الداعى ۋاقىتتا دا اتسالىسا بەرەدى.
– ءسىز بۇعان دەيىن شەتەلدىك ساراپشىلار مەن ديپلوماتتار قازاقستاندى ورتا دەرجاۆا دەپ اتاي باستاعانىن ايتتىڭىز. ورتا دەرجاۆالار قانداي ءرول اتقارادى جانە وسى مارتەبەگە يە بولعان قازاقستان نە ىستەي الادى؟
– مەن بۇعان قاتىستى پىكىرىمدى ەل ىشىندە دە، شەتەلدەردە دە ايتتىم. ءقازىر حالىقارالىق قاتىناستار جۇيەسى كەرى كەتىپ بارادى، ءتىپتى قۇلدىراي ءتۇستى دەۋگە بولادى. تۇراقسىزدىق كۇشەيىپ، ءىرى دەرجاۆالاردىڭ ءبىرىن-بىرى ايىپتاۋى بەلەڭ الدى. بىرىككەن ۇلتتار ۇيىمىنىڭ قاۋىپسىزدىك كەڭەسى قاۋقارسىز بولىپ قالدى. وسىنداي قيىن حالىقارالىق احۋالعا كوپتەگەن مەملەكەت، سونىڭ ىشىندە قازاقستان دا الاڭداپ وتىر. بۇل – ورىندى الاڭداۋشىلىق. سەبەبى قالىپتاسقان جاعداي ول ەلدەردىڭ تۇراقتى الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق دامۋىنا مۇمكىندىك بەرمەيدى.
بۇگىندە بارىنشا ءادىل الەم قالىپتاستىرۋعا دەگەن سۇرانىس وتە جوعارى. وسى تۇرعىدان العاندا، ورتا دەرجاۆالار حالىقارالىق سەنىم داعدارىسىن جانە جاۋاپكەرشىلىگى جوعارى جاھاندىق كوشباسشىلارعا دەگەن تاپشىلىقتى ەڭسەرۋ جولىندا ماڭىزدى ءرول اتقارا الادى دەپ ويلايمىن.
ورتا دەرجاۆالار كۇش-جىگەرىن جۇمىلدىرىپ، جانجالداسىپ جاتقان گەوساياسي ورتالىقتاردىڭ اراسىندا جاڭا ءارى مىقتى دانەكەر بولا الادى. سول ارقىلى حالىقارالىق تەكەتىرەستىڭ قىزۋىن باسەڭدەتەدى. مەن ورتا دەرجاۆالار ءۇشىن ءدال وسىنداي شاق تۋعانىنا سەنىمدىمىن.
– بيىل ۇلى جەڭىستىڭ مەرەيلى بەلەسىن اتاپ وتەمىز. باسقا دا كوپتەگەن مەملەكەت سياقتى، قازاقستان ءۇشىن دە بۇل داتانىڭ سيمۆولدىق ءمانى زور. وسىعان وراي قانداي ءىس-شارالار جوسپارلانىپ وتىر؟
– بيىلعى مەملەكەتتىك ءىس-شارالاردىڭ ىشىندە ۇلى جەڭىستىڭ 80 جىلدىعى ەرەكشە ورىن الادى. قازاقستاندىقتار ءناسيزمدى تالقانداۋعا ەلەۋلى ۇلەس قوستى. ءبىزدىڭ اتالارىمىز بەن اكەلەرىمىز بارلىق مايداندا جانقيارلىقپەن سوعىستى. ونىڭ ۇستىنە، قازاقستان اسكەردى قارۋ-جاراقپەن، ونەركاسىپ ونىمدەرىمەن جانە ازىق-تۇلىكپەن قامتاماسىز ەتۋ ىسىندە ماڭىزدى ءرول اتقارعان سەنىمدى تىل بولدى.
مەن ۇلتتىق قۇرىلتايدىڭ اتىراۋداعى وتىرىسىندا جەڭىستىڭ مەرەيلى بەلەسىن اتاپ وتۋگە دايىندالۋ قاجەتتىگىن ايتتىم. سول كەزدە جاريالاعان باستامالارىم ءقازىردىڭ وزىندە جۇزەگە استى. مىسالى، «ايبىن» وردەنىنىڭ ءۇش دارەجەسى ايگىلى باتىرلارىمىز ساعادات نۇرماعامبەتوۆتىڭ، باۋىرجان مومىش ۇلىنىڭ جانە راقىمجان قوشقاربايەۆتىڭ ەسىمىمەن اتالاتىن بولدى. قازاقستاننىڭ اۋە قورعانىسى كۇشتەرىنىڭ 604ء-شى اۋە بازاسىنا ايگىلى ۇشقىش، كەڭەس وداعىنىڭ ەكى مارتە باتىرى سەرگەي لۋگانسكييدىڭ ەسىمى بەرىلدى. ءاليا مولداعۇلوۆانىڭ، مانشۇك مامەتوۆا مەن حيۋاز دوسپانوۆانىڭ وشپەس ەرلىگىن مىندەتتى تۇردە جادىمىزدا جاڭعىرتامىز.
جەڭىستى مەرەكەلەۋگە ارنالعان جوسپاردا كوپتەگەن ءىس-شارا قامتىلعان. ونىڭ ەڭ باستىسى – استانادا وتەتىن اسكەري شەرۋ. سوعىس جانە تىل ارداگەرلەرىنە قۇرمەت كورسەتىلەدى، ەشكىم دە ەلەۋسىز قالمايدى. كونسەرتتەر مەن كورمەلەر وتەدى، دەرەكتى فيلمدەر مەن باعدارلامالار تۇسىرىلەدى، تاريحي كىتاپتار مەن فوتوالبومدار شىعارىلادى. جاۋىنگەرلەرىمىزدىڭ ەسىمىن ەل جادىندا ساقتاۋ ءۇشىن زەرتتەۋ جۇمىستارى جالعاسا بەرەدى. ب.مومىش ۇلىنىڭ – 115، م.ءعابدۋلليننىڭ – 110، ءا.مولداعۇلوۆانىڭ 100 جىلدىعى سالتاناتتى ءىس-شارالار تىزىمىنە كىرەدى.
جەڭىستىڭ بيىلعى مەرەكەسى قازاقستاننىڭ بىردە-بىر ازاماتىن بەي-جاي قالدىرمايتىنىنا سەنىمدىمىن. ويتكەنى ءبىزدىڭ ەلدە سۇراپىل سوعىستىڭ زاردابىن تارتپاعان وتباسى جوق دەۋگە بولادى. سوعىستا قازا تاپقانداردى ۇمىتپاي، قاھارمان ەرلەرىمىزدىڭ رۋحىنا تاعزىم ەتۋ، ەل ىشىندە بەيبىتشىلىك پەن تىنىشتىقتى ساقتاۋ – بارشاعا ورتاق پارىزىمىز.
– تاعى ءبىر وزەكتى ماسەلە بار. سوڭعى كەزدە قازاق ءتىلىنىڭ قولدانىلۋ اياسى ەداۋىر كەڭەيدى. مەملەكەتتىك تىلدە ەركىن سويلەيتىن ازاماتتاردىڭ سانى كوبەيدى. بۇل قازاق تىلىنە دەگەن سۇرانىستىڭ ارتا تۇسكەنىن بىلدىرەدى. بۇدان بولەك، شەتەلدىكتەردىڭ دە ءتىلىمىزدى ۇيرەنۋگە دەگەن قىزىعۋشىلىعى كۇشەيدى. قوعامدا قازاق ءتىلىنىڭ ءرولى ودان ءارى ارتا ءتۇسۋى ءۇشىن نە ىستەۋ كەرەك دەپ ويلايسىز؟
– ءيا، دۇرىس ايتاسىز. قازاق ءتىلىنىڭ باسەكەگە قابىلەتى جانە ونى ۇيرەنۋگە دەگەن قىزىعۋشىلىق بارىنشا ارتىپ كەلەدى. ەڭ باستىسى، قازاق ءتىلىن ءبىلۋ سانگە اينالدى، جاستارىمىز ونى مەڭگەرۋگە ۇمتىلاتىن بولدى. مەملەكەتتىك ءتىل ازاماتتاردىڭ قىزمەت بابىندا وسۋىنە جانە تابىسقا جەتۋىنە جول اشاتىن ماڭىزدى فاكتور سانالادى. ەلىمىزدىڭ بيزنەس وكىلدەرى ماركەتينگ سالاسىنداعى ناۋقاندارىن قازاق تىلىندە سويلەيتىن تۇتىنۋشىلاردىڭ سۇرانىسىنا قاراي وتكىزەتىن بولدى. مۇنىڭ ءبارى مەملەكەتتىڭ وتە اباي بولۋدى قاجەت ەتەتىن ءارى ساياسي تۇرعىدان ماڭىزدى سانالاتىن وسى سالاداعى ساياساتى ءتيىمدى جۇرگىزىلىپ جاتقانىن كورسەتەدى.
ءسوز اراسىندا ايتا كەتەيىن، دۇنيە جۇزىندە 7 مىڭنان استام ءتىل بار. سونىڭ ىشىندە ءۇش مىڭنان استام تىلگە جويىلىپ كەتۋ ءقاۋپى ءتونىپ تۇر. قازاق ءتىلى بۇل توپقا كىرمەيدى. انا ءتىلىمىز 2024 جىلى الەمدە ەڭ كەڭ تارالعان تىلدەردىڭ اراسىندا 79-شى ورىنعا تۇراقتادى. وسى رەتتە كۇردەلى ءارى قاراما-قايشىلىققا تولى كەڭەس زامانىندا انا ءتىلىمىزدى الەمدىك لينگۆيستيكا كارتاسىنان جويىلىپ كەتۋدەن ساقتاپ قالعان زيالى قاۋىم وكىلدەرىنىڭ، اقىن-جازۋشىلاردىڭ، جۋرناليستەر مەن عالىمداردىڭ، مۇعالىمدەر مەن مادەنيەت قايراتكەرلەرىنىڭ، اۋىل ەڭبەككەرلەرىنىڭ، ياعني بارشا وتانشىل ازاماتتاردىڭ ەڭبەگىن باعالاۋىمىز كەرەك.
بۇدان دا جوعارى ناتيجەگە قول جەتكىزۋ ءۇشىن ءعىلىم-بىلىم سالاسىنداعى ينفراقۇرىلىمدى جاڭعىرتۋعا، مەكتەپتەر مەن باسقا دا وقۋ ورىندارىندا قازاق ءتىلىن ۇيرەتۋ جۇيەسىن جەتىلدىرۋگە قوسا وقىتۋشىلاردىڭ مارتەبەسىن ارتتىرۋ ماسەلەسىن دە شەشۋ قاجەت. 2023 جىلى «قازاق ءتىلى» قوعامىنىڭ باستاماسىمەن قۇرىلعان ارناۋلى قورعا قولداۋ كورسەتۋ كەرەك. سيفرلىق تەحنولوگيالاردى قولدانۋعا باسا ءمان بەرگەن ءجون. ويتكەنى قازاق ءتىلىنىڭ الداعى تاعدىرى، ەلىمىزدىڭ جاھاندىق باسەكەگە قابىلەتى كوبىنە وسىعان بايلانىستى بولادى.
شىعارماشىل جاستار جانە كرەاتيۆتى يندۋستريا مەملەكەتتىك ءتىلدى دامىتۋ ىسىنە پايداسىن تيگىزە الادى. مەملەكەت ەكونوميكاداعى بولاشاعى زور وسى سالانىڭ وركەندەۋىنە بارىنشا قولداۋ كورسەتەدى. وتاندىق جانە الەمدىك نارىقتا قارجىلىق جاعىنان ءتيىمدى ءارى سۇرانىسقا يە بولاتىن ءتۇرلى كونتەنتتى قازاق تىلىندە جاساۋ قاجەت. بۇل جەردە ادەبيەت، مۋزىكا، كينو، سەريال جانە كومپيۋتەر ويىندارى تۋرالى ايتىپ وتىرمىن.
انا ءتىلىمىزدىڭ بولاشاعى جارقىن ەكەنىنە مەنىڭ ەش كۇمانىم جوق. قازاق ءتىلى مەملەكەتتىك ءتىل رەتىندە حالقىمىزدى ۇيىستىرۋ جولىندا ماڭىزدى ءرول اتقارا بەرەدى. ءبىراق ءتىلىمىزدىڭ تۇعىرىن نىعايتامىز دەپ، ونى باسقا تىلدەرگە، سونىڭ ىشىندە ورىس تىلىنە قارسى قويماۋ كەرەك.
– ءسىز ءوز سوزدەرىڭىزدە جاستارعا ايرىقشا نازار اۋداراسىز. قازاقستان جاستارىنىڭ ءوزىن-وزى دامىتۋىنا مول مۇمكىندىگى بار. ولارعا بارلىق جول اشىق دەۋگە بولادى. كەيبىر جاستاردىڭ قۇمار ويىنعا، ەسىرتكىگە تاۋەلدى بولعانىن نەمەسە كۇنى بويى ەش ماقساتسىز الەۋمەتتىك جەلىدە وتىرىپ، التىن ۋاقىتىن بوسقا وتكىزىپ جاتقانىن كورگەندە قىنجىلاسىڭ. جاس ۇرپاقتى ساياسي جاۋاپكەرشىلىگى جوعارى ءارى جان-جاقتى دامىعان ازامات ەتىپ تاربيەلەۋ ءۇشىن نە ىستەۋ كەرەك؟
– مەن ءتۇرلى جيىنداردا جاستارىمىز تۋرالى ءجيى ايتامىن. ويتكەنى ولاردىڭ بولاشاعىن ويلاپ، شىن جۇرەكتەن تىلەۋلەستىك بىلدىرەمىن. ەلىمىزدىڭ تاعدىرى – جاستاردىڭ قولىندا. ءبىز وتانشىلدىعىن ناقتى ىسىمەن كورسەتەتىن ءارى مادەنيەتى جوعارى ۇرپاق وسىرۋگە مىندەتتىمىز. رەفورمانىڭ ءبارىن جاستاردىڭ يگىلىگى ءۇشىن جاساپ جاتىرمىز. بۇل – انشەيىن ادەمى ءسوز ەمەس، مەملەكەت ستراتەگياسىنىڭ تۇپكى ءمانى.
بۇگىنگى جاستار ءبىزدىڭ جاس كەزىمىزگە قاراعاندا الدەقايدا كوپ بىلەدى. قازىرگى تەحنولوگيا داۋىرىندە بۇل – قالىپتى نارسە. قازاقستاندا دارىندى، ءبىلىمدى ءارى ماقساتىنا ۇمتىلا بىلەتىن قىز-جىگىتتەر كوپ. ءدال سول سەبەپتى مەن جاستارعا سەنەمىن دەپ جالىقپاي ايتا بەرەمىن.
ءبىر عانا تىلەگىم، اقىل-كەڭەسىم بار: جاس ازاماتتارىمىز دۇنيەتانىمى تۇرعىسىنان جاسامپاز، ويلاۋ قابىلەتى جاعىنان سىندارلى بولۋعا ءتيىس، ولار جاقسى مەن جاماننىڭ اراجىگىن اجىراتا ءبىلۋى كەرەك. جاستارىمىز حالقىمىزدىڭ بولمىسىنا جات يدەيالاردىڭ جەتەگىندە كەتپەسە، كۇيزەلىسكە تۇسپەسە، نيگيليزمگە بوي الدىرماسا ەكەن دەپ تىلەيمىن. ولاردىڭ بەلسەندى، ءتارتىپتى، ءبىلىمپاز، ەڭبەكقور بولعانىن قالايمىن.
تاۋەلسىزدىك ۇرپاقتارى ءقازىردىڭ وزىندە عىلىم، سپورت، بيزنەس، كرەاتيۆتى يندۋستريا جانە مەملەكەتتىك قىزمەت سالاسىندا زور جەتىستىككە جەتىپ ءجۇر. كوبى وندىرىستە جانە اۋىل شارۋاشىلىعىندا تابىستى ەڭبەك ەتەدى. بۇل رەتتە مەن وسى جىلدى «جۇمىسشى ماماندىقتار جىلى» دەپ جاريالادىم. ءبىز ەڭبەك ادامىنىڭ ابىروي-بەدەلىن كوتەرىپ، ەڭبەكقورلىق، كاسىبيلىك سياقتى قۇندىلىقتاردى دارىپتەۋ ءۇشىن ءالى تالاي شارۋا اتقارۋىمىز كەرەك.
ەكونوميكانىڭ كوپتەگەن سالاسىندا جۇمىس قولى جەتىسپەيدى. جۇمىسشى ماماندىقتار مول ءارى تەز تابىس تابۋ تۇرعىسىنان قىزىقتىرا قويماۋى مۇمكىن. ءبىراق بۇل ماماندىقتاردىڭ ەڭبەك نارىعىندا سۇرانىسقا يە بولاتىنىنا دا، قوعامداعى مارتەبەسى جوعارى بولاتىنىنا دا كەپىلدىك بار. مەن كاسىپورىنداردى ارالاعان كەزدە جاستاردى ءجيى جولىقتىرامىن. ولاردىڭ اراسىندا جۇمىسشى اۋلەتتەرىنىڭ وكىلدەرى كوپ ەكەنى كوڭىل قۋانتادى. مەملەكەتتىڭ مىندەتى – جاس ماماندارعا ماتەريالدىق جانە مورالدىق جاعىنان كومەكتەسۋ. مەن بۇل شارۋامەن ۇنەمى اينالىسامىن.
– جاستارىمىزدىڭ ءبىلىم قۋىپ نەمەسە جۇمىس ىزدەپ شەتەلگە شىعۋىنا قالاي قارايسىز؟
– راس، بۇگىندە جاستاردىڭ كوبى ءبىلىم الۋ نەمەسە قىزمەتتە ءوسۋ ءۇشىن شەتەلگە شىققىسى كەلەدى. بۇل – جاھاندانۋ ۇدەرىسىنىڭ ءبىر ەرەكشەلىگى. وعان تۇسىنىستىكپەن قاراعان ءجون.
ءبىزدىڭ جاستارىمىز الەمدەگى بەدەلدى ۋنيۆەرسيتەتتەردە جاقسى ءبىلىم الىپ، تاجىريبە جيناپ، دۇنيەتانىم كوكجيەگىن كەڭەيتە الادى. سوندىقتان مەملەكەت، ارينە، شەتەلدە وقۋعا كەدەرگى جاسامايدى، كەرىسىنشە، ونداي باستامالارعا قولداۋ كورسەتەدى. حالىقارالىق «بولاشاق» ستيپەندياسى بارشاعا بەلگىلى. جاس عالىمداردىڭ شەتەلدەگى عىلىمي ورتالىقتاردا تاعىلىمدامادان وتۋىنە جاعداي جاسالعان. ءبىرقاتار ەلمەن ستۋدەنت الماسىپ تۇرامىز.
جاستاردىڭ كاسىبي بىلىكتىلىگىن كوتەرۋ نەمەسە كوبىرەك تابىس تابۋ ءۇشىن شەتەلگە شىعۋى قالىپتى نارسە دەپ ويلايمىن. ولار ۇيرەنشىكتى مەكەنىن تاستاپ، ءومىرىن كۇرت وزگەرتۋدەن قورىقپاۋى كەرەك. تىرشىلىككە بەيىم، شيراق بولۋعا ءتيىس. ءومىر بويى ءبىر اۋىلدا نەمەسە ءبىر قالادا تۇرىپ، جارتى اي جۇمىستا بولعانى ءۇشىن بيلىكتەن جوعارى جالاقى تالاپ ەتەتىن زامان الدەقاشان كەلمەسكە كەتتى. قازىرگى جاستار ونداي بولماۋعا ءتيىس. قارىم-قابىلەتىڭ قاي جەردە قاجەتكە جاراسا، سوندا بارۋعا تىرىسۋ كەرەك. باراتىن جەرىڭ ءىرى شاھار نەمەسە باسقا ءوڭىر، ءتىپتى باسقا ەل بولۋى دا مۇمكىن. قازاقتا «جۇرگەنگە جورگەم ىلىنەدى، جاتقانعا جان جۋىمايدى» دەگەن ءسوز بار.
ازاماتتارىمىز شەتەلدە جۇرسە دە، حالقىمىزدىڭ ءسالت-داستۇرى مەن مادەنيەتىن دارىپتەپ، ەلىمىزدىڭ ابىروي-بەدەلىن ارتتىرۋعا اتسالىسىپ، وتانىنا پايداسىن تيگىزە الادى. قازاقستان دەگەن برەندتى الەمگە تانىتۋ دا ماڭىزدى ميسسيانىڭ ءبىرى. دەگەنمەن شەتەلگە شىعۋ «بارساكەلمەسكە» كەتۋ دەگەن ءسوز ەمەس. ۇل-قىزدارىمىزدىڭ جاڭا تەحنولوگيالاردى مەڭگەرىپ، تاجىريبە جيناقتاپ، قازاقستانعا ورالعانى ءجون. ەلىمىزدە بىلىكتى مامانداردىڭ اياعىن جەرگە تيگىزبەي، قاعىپ اكەتەتىن سالالار كوپ. ۇكىمەتتىڭ مىندەتى – ولاردىڭ ءوز وتانىندا تابىستى ەڭبەك ەتۋىنە جاعداي جاساۋ.
– سۇحبات بەرگەنىڭىز ءۇشىن ريزاشىلىق بىلدىرەمىن. ءبىراق اينالىپ وتە المايتىن تاعى ءبىر سۇراعىم بار. ءسىز نەگە سۇحباتتى باسقا اقپارات قۇرالدارىنا ەمەس، باسپاسوزگە بەرگەندى ءجون كورەسىز؟
– گازەت-جۋرنال وقۋ – جاس كەزىمنەن قالىپتاسقان داعدى. «اna tili» گازەتىن دە تۇراقتى وقىپ تۇرامىن. مەن مالىمەتتى تەليەۆيدەنيە، ينتەرنەت، الەۋمەتتىك جەلى سياقتى سان الۋان اقپارات كوزدەرىنەن الامىن. بۇدان بولەك، كۇن سايىن ءتۇرلى مەكەمەدەن ماتەريالدار كەلىپ تۇسەدى. مەن اقپارات كەڭىستىگىندەگى ۇردىستەردى ءجىتى قاداعالاپ وتىرامىن. جازباشا ماتىندەردىڭ ءمان-ماڭىزىن تومەندەتۋگە بولمايدى. مەرزىمدى باسپا ءسوز ءبارىبىر مەملەكەتتىك ساياساتتان حابار بەرەتىن ماڭىزدى اقپارات كوزى بولىپ قالا بەرەدى.
مەنىڭ ءبولمىس-بىتىمىم تالداۋ جاساۋعا بەيىم. سويلەيتىن سوزدەرىمنىڭ، مالىمدەمەلەرىمنىڭ، ءتىپتى جولدايتىن حاتتارىم مەن جەدەلحاتتارىمنىڭ ءماتىنىن دە ءوزىم مۇقيات قارايمىن. مەن رەداكسيالاعاننان كەيىن ماتىندەر مۇلدە باسقاشا بولىپ شىعاتىنىنا اپپارات قىزمەتكەرلەرى ابدەن ۇيرەنگەن.
ارينە، جۋرناليستەرمەن اڭگىمەلەسۋگە وزدەرى باستاماشى بولىپ، تەلەارنا تىلشىلەرىنە قۇلشىنا سۇحبات بەرەتىن جانە وزدەرىن جاڭالىقتاردان كورگەنىنە ءماز بولىپ وتىراتىن باسشىلار دا بار. اركىمدىكى وزىنە ءجون شىعار.
وسى سۇحباتتى سىزدەردىڭ باسىلىمدارىڭىزعا بەرۋ ارقىلى ەلىمىزدەگى جۋرناليستيكانىڭ تىرەگى سانالاتىن قازاق تىلىندەگى مەدياعا قولداۋ كورسەتكىم كەلدى. بيىلعى 22 ناۋرىزدا «اna tili» گازەتىنىڭ جارىققا شىققانىنا 35 جىل تولادى. الدا كەلە جاتقان مەرەيلى بەلەستەرىڭىز قۇتتى بولسىن! وسى ۋاقىتتا گازەت جەمىستى جولدان ءوتتى، ءوز ەرەكشەلىگى، تۇراقتى وقىرمانى بار بەلدى ءارى بەدەلدى باسىلىمعا اينالدى.
بۇگىن ءبىز ەڭ وزەكتى دەگەن ءبىرتالاي ماسەلەنى اشىق تالقىلادىق دەپ ويلايمىن. جاقسى سۇحبات بولدى. ادەتتە وسىنداي اۋقىمدى سۇحباتتا مەملەكەتتىڭ قىزمەتىنە قاتىستى مۇقيات ويلاستىرىلعان ءارى ماڭىزدى ماسەلەلەر ايتىلادى. وتكەن جىلعا قورىتىندى جاسالىپ، وسى جىلدىڭ باعىت-باعدارى ايقىندالادى.
شىن مانىندە، بۇل سۇحباتتى ەلگە تەرەڭ وي سالۋ جانە بيىلعى جۇمىسىمىزعا تىڭ سەرپىن بەرۋ ءۇشىن وتانداستارىما جولداعان ارنايى ۇندەۋىم دەۋگە بولادى.
