وتكەن اپتادا ءماجىلىس دەپۋتاتى باقىتجان بازاربەك كوبىمىز بۇعان دەيىن بىلمەي كەلگەن قۇپيانىڭ شەتىن شىعاردى. ونىڭ ەلىمىزدە ەنگىزىلەيىن دەپ جاتقان ءبىرىڭعاي ەسەپكە الۋ جۇيەسىندەگى (ەسۋ) ولقىلىقتار، دالىرەك ايتقاندا، NomaPay جەكە كومپانياسىمەن قۇپيا كەلىسىمنىڭ استارىندا كاپيتالدىڭ رەسەيگە شىعارىلۋ ءقاۋپى تۋرالى مالىمدەمەسى قوعامدى ءدۇر سىلكىندىردى، دەپ حابارلايدى Dalanews.kz
بىزدەگى ەسۋ رەسەيدەگى سۋپيس جوباسىنىڭ تۋرا كوشىرمەسى. Exclusive.kz باسىلىمى وسى سۋپيس جۇيەسىنىڭ كورشىلەس رەسەيدە قانشالىقتى ءوز ماقساتىن ورىنداپ، قوعام مەن مەملەكەت مۇددەسىنەن شىققاندىعىن سارالاپ، اۋقىمدى زەرتتەۋ جاريالاعان. زەرتتەۋ ناتيجەسى ءسۋپيس-تىڭ بيلىكپەن بايلانىسىپ العان ات توبەلىندەي توپتىڭ جىمىسقى ماقساتىنا جۇمىس ىستەپ جاتقانىن، نارىقتى كلاندىق ءبولىپ، جەمقورلىق مونوپوليا ورناتقانىن انىق كورسەتىپ وتىر.
قازاقستاندىق شەنەۋنىكتەرگە كورسەتىلگەن سۋپيس پرەزەنتاسيالارىندا جۇيە «وففشورلاردى جەڭگەن جانە لۋدومانيانى اۋىزدىقتاعان مەملەكەتتىك رەتتەۋ مودەلى» رەتىندە سيپاتتالعان. الايدا ءسۋپيس-تى زەرتتەگەندە، وندا ەشبىر مەملەكەتتىك باقىلاۋ تەتىكتەرى جوق ەكەنى انىقتالدى. مىسالى، رەسەيدە سۋپيس جۇيەسىنىڭ وپەراتورى «موبيلنايا كارتا» بانكتىك ەمەس نەسيە ۇيىمى. سوندا بىزدىڭشە كادىمگى ميكروقارجى ۇيىمى. وعان ۋمار كرەملوۆ پەن «سوۆرەمەننىە پلاتوجنىە رەشەنيا» جانە «سەنتر پروگرەسسا بوكسا» اتتى فيرمالار ارقىلى ۆتب بانكى يەلىك ەتەدى. ناتيجەسىندە وسى توپ رەسەيدەگى بارلىق زاڭدى ءونلاين-باس تىگۋلەردى، تريلليون رۋبل اينالىمى بار تولەم نارىعىن، ونداعان ميلليون ويىنشىنىڭ جەكە دەرەكتەرىن، تەلەفوندارىن، بانكتىك كارتالارىن، مەكەنجايى مەن قارجىلىق تاريحىن ءبىر جەرگە شوعىرلاندىرىپ الىپ، بارلىق بۋكمەكەرلىك كومپانيالارعا ديكتات ورناتقان.
ۋمار كرەملوۆتىڭ ءوزى رەسەيدە ەكى رەت ءىستى بولعان ادام. ول باسقارىپ وتىرعان IBA حالىقارالىق بوكس قاۋىمداستىعى ابىرويدان جۇرداي بولىپ، ىشكى جەمقورلىق پەن قىلمىس الەمىنىڭ سەركەلەرىمەن بايلانىسى ءۇشىن وليمپيادادان شەتتەتىلدى. ءقازىر بارلىق دەرلىك ەلدەر IBA باسەكەلەسى، ءبىزدىڭ گەنناديي گولوۆكين باسقاراتىن World Boxing ۇيىمىنا اۋىسىپ كەتتى. ال ۆتب بانكى ۋكرايناعا قارسى سوعىستى قارجىلاندىرعانى ءۇشىن اقش پەن ەۋرووداقتىڭ قاتاڭ سانكسيالارىنىڭ استىندا. سيپۋس وپەراتورى - «موبيلنايا كارتا» دا ەۋروپانىڭ ءبىرقاتار ەلدەرىنىڭ سانكسيالىق تىزىمىندە. وسىنداي، قىلمىس الەمىنىڭ ادامدارى بيلەيتىن، سانكسيانىڭ استىندا جاتقان رەسەيلىك قۇرىلىمدار باسقاراتىن جەكە جۇيەنى قازاقستاندىق شەنەۋنىكتەرگە «ءساتتى مەملەكەتتىك مودەل» دەپ تانىستىرىپ، كوزدەرىن بايلاپ جىبەرگەن.
ەراي دەگەن نە؟
رەسەيدە سۋپيس جوباسىن ەنگىزەر الدىندا، مۇددەلى توپتار مەملەكەت بۇل ماسەلەنى باقىلاپ وتىر دەگەندى كورسەتۋ ءۇشىن «ەدينىي رەگۋلياتور ازارتنىح يگر» (ەراي) اتتى ۇيىم اشقان. ونىڭ رەسمي مىندەتى ءسۋپيس-تىڭ قاراجاتتى دۇرىس ءبولۋىن جانە الەۋمەتتىك مىندەتتەردى ورىنداۋىن باقىلاۋ دەپ جازىلعان. ءبىراق وسى تىرناقشانىڭ ىشىندەگى «مەملەكەتتىك ۇيىمنىڭ» باسشىلىعىندا كرەمليەۆپەن تولىق بايلانىسى بار ادامدار وتىر. ۇيىم باسشىلارى ولەگ سايتوۆ پەن كيريلل ششەكۋتوۆ ۋمار كرەمليەۆ باسقاراتىن IBA قۇرامىنداعى رەسەي بوكس فەدەراسياسى اتقارۋ كوميتەتىنىڭ مۇشەلەرى بولىپ تابىلادى. ال الەكسەي گراچيەۆ كرەمليەۆپەن بايلانىسى بار «سپورت ي وتەچەستۆو» جوباسىنان كەلگەن. تەك ءتورتىنشى باسشى عانا رەسەي قارجى مينيسترلىگىنىڭ وكىلى بولىپ تابىلادى. سوندا مەملەكەتتىك ۇيىمدى دا ۋمار كرەمليەۆتىڭ قولىندا ۇستاپ وتىرعانى بايقالادى.
سۋپيس SEPA مەن سبپ-دان دا قىمبات بولىپ شىققان. مىسالى ءسۋپيس-تىڭ قارجىلىق ەسەبىنە كوز سالساق، ءبىر جىلدىق وپەراسيالىق شىعىنى 7،6 ملرد رۋبل، ال پايداسى 31 ملرد رۋبل ەكەنىن كورۋگە بولادى. سوندا، رەسەيدىڭ بۇكىل بانك سەكتورىنا تۋرا وسىنداي قىزمەت ەتىپ وتىرعان سبپ ەكى ەسە از شىعىن جۇمساعان. ال ەۋروپالىق قارجى ترانزاكسيالارىن قامتيتىن، جۇزدەگەن ميلليون پايدالانۋشىسى بار SEPA ۇيىمى نەبارى 2،5 ملرد رۋبل شىعىنداعان. ياعني، تەك بۋكمەكەرلەرمەن جۇمىس ىستەيتىن، ءبىر سەگمەنتتى عانا قامتيتىن سۋپيس ەۋروپا مەن رەسەيدىڭ ەكى ءىرى پلاتفورماسىنان 2–3 ەسە كوپ قارجى جۇمسايدى. بۇل جۇيەنىڭ ەكونوميكالىق تيىمسىزدىگىن جانە ىشكى جىمقىرۋ مەحانيزمدەرىنىڭ بار ەكەنىن ايعاقتايدى. ەرتەڭ بىزدەگى ەسۋ دا جەمقورلىقتىڭ ورداسىنا اينالماۋىنا كىم كەپىل؟
ءسۋپيس-تىڭ شىعىندارى ونىڭ سپورتقا بەرۋى ءتيىس قارجىسىمەن تەڭەسىپ قالعان. 2024 جىلى رەسەيدە سۋپيس بەنەفيسيارلارى 31 ملرد رۋبل پايدا كورگەن ۋاقىتتا سپورتتى قارجىلاندىرۋ تاپشىلىعى 18 ملرد رۋبلگە جەتىپ قالعان. سوندا سۋپيس رەسەي سپورتىن قارجىلاندىرۋ پروبلەماسىن ەش شەشپەگەن. سەبەبى ولار قاي فەدەراسيانى قارجىلاي قولدايتىنىن وزدەرى عانا تاڭداپ وتىرعان. بارلىق سپورتقا اقشا بەرمەگەن. مۇنداعى باستى ماقسات رەسەي سپورتىن قولداپ، دەمەۋ ەمەس، سالانى مونوپوليالاپ وراسان پايدا تابۋ بولعانى تۇسىنىكتى. وكىنىشتىسى، تۋرا وسى مودەل قازاقستانعا كەلە جاتىر.
رەسەيدە سۋپيس مونوپولياعا اينالعاننان كەيىن كرەملوۆ نارىقتاعى بۋكمەكەرلەرگە «دولياڭدى بەر، ايتپەسە جۇيەدەن اجىراتامىز» دەپ، ولاردى تولىق ءوز قاناتىنىڭ استىنا العان. تۋرا بىزدەگى بولات نازاربايەۆ كەيسى دەپ ايتساق بولادى. ال رەسەي زاڭناماسى بۋكمەكەرلەرگە ءسۋپيس-سىز جۇمىس ىستەۋگە تىيىم سالادى. بىردەن ليسەنزيادان ايىرادى. رەسەيدىڭ بار تابىسىن الىپ وتىرعان كرەمليەۆ ەندى تۋرا وسى سيستەمامەن قازاقستان نارىعىن دا قاناتىنىڭ استىنا الماقشى. دەمەك بىزدە قاي بۋكمەكەر جۇمىس ىستەيدى، كىم قانشا ۇلەس بەرۋى ءتيىس، ءبارىن كرەمليەۆ شەشەدى دەگەن ءسوز. ال بىزگە بۇل كەرەك پە؟
