جاقىندا «استانا» حالىقارالىق قارجى ورتالىعىن 2015 جىلدان بەرى باسقارىپ كەلگەن قايرات كەلىمبەتوۆ لاۋازىمىنان بوساتىلدى. ساياسي ارەنادان ءوزىن ساياق ۇستايتىن كەلىمبەتوۆ وسى قىزمەتتە ءجۇرىپ، مەملەكەت ءۇشىن نە ءبىتىردى؟ ەلىمىزدىڭ ەكونوميكاسى مەن قارجىلىق الەۋەتىن كوتەرۋگە جانە بيزنەس سۋبەكتىلەرىنىڭ دامۋىنا سەرپىن بەرەتىن قارجى ورتالىعىنىڭ جۇمىسىن دوڭگەلەتە الدى ما؟ ءتىپتى، ءبىر جىل بۇرىن بولعان قاڭتار قىرعىنى الدىندا الەۋمەتتىڭ مۇڭ-مۇقتاجىن ەسكەرىپ، تىعىرىقتان شىعاتىن جوبا ۇسىندى ما؟ شىن مانىندە، قاڭتارداعى حالىق نارازىلىعىنان كەيىن ۇستالىپ جاتقان تۇلعالار مەن وپپوزيسيونەرلەرمەن سالىستىرعاندا كەلىمبەتوۆتىڭ دە ەداۋىر قاتىسى بار.
بىرىنشىدەن، كەلىمبەتوۆ «سەن تيمەسەڭ مەن تيمە، بادىراق كوز» ساياساتىن ۇستانىپ، ءوزىنىڭ وڭ جامباسىنا كەلەتىن باعدارلامالارى ارقىلى ابدەن بىلىققا باتقان جۇيەنىڭ ەڭ جاقسى جىلدارىن ءساتتى پايدالاندى.
ول ول ما، سول تۇستاعى ەل تىزگىنىن ۇستاعان ۇكىمەتتىڭ كۇشى مەن قارجىسىن جەلگە ۇشىردى. ونىڭ بۇل ارەكەتىنە قاتىستى ەكونوميست قانات بەرەنتايەۆتىڭ پىكىرى مىناداي.
«ۇلتتىق قوردان قارجى بولىنگەن سەرپىندى جوبالاردان ەش ناتيجە بولمايدى. ونىڭ ۇستىنە قايراتتىڭ تىكەلەي، ءتىپتى جاناما قاتىسى بار بىردە ءبىر باعدارلاما جۇمىس ىستەمەيدى» دەگەن بولاتىن.
وعان جۇكتەلگەن باعدارلامالاردى ەسكە الىپ كورسەڭىز، وسى پىكىرمەن ءسوزسىز كەلىسەسىز. «ماسەلەن، اكىمشىلىك رەفورما، «30 كورپوراتيۆتىك كوشباسشى»، ەكونوميكانىڭ كلاستەرلىك مودەلى – بۇلاردىڭ ەشقايسىسى تولىق ورىندالعان جوق. شىن مانىندە، بۇل باعدارلامالار ۇلكەن پيار بولدى»، – دەگەن ەكونوميست.
ەكىنشىدەن، ونىڭ قاتىسۋىمەن قازاقستان تاريحىنداعى «رەجيمنىڭ» قارجىلىق جاعدايىنا ۇزاق ۋاقىت نۇقسان كەلتىرگەن ەڭ ءىرى وپەراسيا جاسالدى.
ەستەرىڭىزگە سالا كەتەيىن، 2008 جىلدىڭ 13 قازانىندا «داعدارىسقا قارسى ازىرلەنگەن باعدارلامالارعا» ۇلتتىق قوردان 10 ميلليارد اقش دوللارىن ءبولۋ تۋرالى شەشىم قابىلداندى. ونىڭ 4 ميلليارد دوللارى «قارجى سەكتورىنىڭ تۇراقتىلىعىن قامتاماسىز ەتۋگە» كوزدەلدى.
2009 جىلى قايرات كەلىمبەتوۆ باسقارعان «سامۇرىق-قازىنا» قورى وسى 4 ميلليارد دوللارعا ءىرى بانكتەردىڭ (بتا، قازكوم، حالىق جانە اليانس) اكسياسىن ودان ءارى كاپيتالداندىرۋ ماقساتىندا ساتىپ الدى. بۇل رەتتە داعدارىستان كەيىن بانكتەر مەملەكەت سالعان اقشانى قايتارىپ بەرەتىندىگى دە قاراستىرىلعان.
الايدا، 2013 جىلدىڭ 23 قاڭتارىندا سول كەزدەگى پرەزيدەنت نۇرسۇلتان نازاربايەۆ: «2008 جىلى داعدارىسقا بولىنگەن 10 ميلليارد اقش دوللارىنىڭ جۇمىسى ءالى كورىنگەن جوق، اقشا قۇردىمعا كەتتى، قايتارىم جوق» دەگەن مالىمدەمە جاسادى.
ءبىراق كەيىن نازاربايەۆتىڭ سەنىمىنە كىرىپ العان تاعى ءبىر «توڭكەرىسشى» كارىم ءماسىموۆ پەن كەلىمبەتوۆتىڭ ءوزى ونىڭ بۇل پىكىرىن وزگەرتۋگە كۇش سالىپ، اقشانى قايتارۋ تۇك قيىن ەمەستىگىنە سەندىرىپ باقتى. شىن مانىندە، بانكتەر قانشا اقشانى قايتارعانى تۋرالى جەكە باسىمدا تولىققاندى انىق مالىمەت جوق.
الايدا، ەڭ سوراقىسى بۇل كرەديتورلار الدىندا 13 ميلليارد دوللار كولەمىندە قارىزى بار بتا بانكىمەن بىرلەسىپ جاسالدى. ياعني، بۇل تەرىس كاپيتالى بار بانك رەتىندە كورىندى. ءبىراق ءدال وسى كاپيتال بۇلىكشى بانكير مۇحتار ابليازوۆتەن قايتا تارتىپ الىندى. بۇل جەردە اڭگىمە ەشقانداي اكتيۆ جايىندا ەمەس، Morgan Stanley مەن باسقا دا سالماقتى كرەديتورلار الدىندا جاۋاپ بەرۋگە ءماجبۇر ەتكەن قوماقتى قارىز تۋرالى ەكەنىن ءتۇسىنۋ كەرەك.
ال بتا مۇحتار ءابليازوۆ ءۇشىن مەملەكەت جاۋاپ بەردى. سالدارىنان قانشاما مەكتەپ پەن اۋرۋحانا سالىنبادى، قانشاما جۇمىس ورنى اشىلمادى. مۇنىڭ شىنايى بەت-بەينەسىن قاڭتار قىرعىنى اشىپ بەرگەنى ناقتى فاكت.
سوڭعىسى، ياعني ۇشىنشىدەن، احقو-نىڭ قۇرىلۋى KASEء-نىڭ دامۋىنا تالاي جىلىن ارناعان گريگوريي مارچەنكو، ابەن بەكتاسوۆ، ازامات جولداسبەكوۆ، اندرەي ساليۋك، الينا الدامبەرگەن، ەۆگەنيي مۇحامەدجانوۆ جانە باسقا دا كوپتەگەن كاسىبي مامانداردىڭ جۇمىسىنا عانا ەمەس، سونىمەن قاتار، تۇتاستاي العاندا، قازاقستانداعى قور نارىعىنىڭ جۇيەلىك قۇرىلىسىنا شەكتەۋ قويدى.
ياعني، مەملەكەتتتىڭ ەكونوميكالىق جۇيەسى دۇرىس جولعا قويىلىپ، قالىپتاسپاعانىنىڭ كەسىرىنەن ءالى كۇنگە ءتۇرلى قيتۇرقىسى باسىم بانك سەكتورىنا ءبىرجاقتى تاۋەلدى بولىپ كەلەدى.
ەندەشە، قايرات كەلىمبەتوۆتىڭ كوپ جىلدان بەرى «رەجيمگە» قارسى تۇرۋداعى سىڭىرگەن ەڭبەگىن باعالاماۋ مۇمكىن ەمەس. ول وسىنداي «كۇرەسكەرلىگى» ءۇشىن «ەسكى قازاقستاننىڭ» تاريحىندا قالادى دەپ سەنەمىن.
ەسكەندەر بەيسەمبەتوۆ، ەكونوميست
ايتپاقشى، تۇران وداعىن قۇرۋعا تۇرتكى بولاتىن ماڭىزدى قادام جاسالدى. وزبەك اۆتوپرومى ورىستىڭ قاڭسىعىن قازاقستان نارىعىنان تىقسىرىپ شىعارماق. وقۋ ءۇشىن سۋرەتتىڭ ۇستىنەن باسىڭىز نەمەسە مىنا سىلتەمەگە ءوتىڭىز: Dalainside
