سوڭعى جىلدارى ەلىمىزدە مۇگەدەكتەگى بار جانداردىڭ قۇقىعى مەن الەۋمەتتىك قورعالۋىنا اسا ءمان بەرىلە باستادى. بۇل وزگەرىستىڭ ىشىندە ەڭ الدىمەن ولاردى مۇمكىندىگى شەكتەۋلى دەگەن اتاۋدان باس تارتىپ، مۇگەدەكتىگى بار جان دەپ اتاۋ تۋرالى شەشىمنىڭ ماڭىزى زور. ويتكەنى مۇمكىندىگى شەكتەۋلى دەپ ولاردىڭ قۇقىعىن دا، مۇمكىندىگىن دە شەكتەپ، جىگەرىن قۇم ەتىپ قانا قويماي، ومىرگە دەگەن قۇلشىنىسىن دا جوعالتىپ تۇرعاندايمىز. سوندىقتان قازىرگى تاڭدا ەلىمىزدەگى مۇنداي ەرەكشە جاندار مۇگەدەكتىگى بار ادام دەپ اتالا باستادى. شىنى كەرەك، قازىرگى تاڭدا تالاي مۇگەدەكتىگى بار ادامدار مۇمكىندىگىم شەكتەۋلى دەمەستەن، وزگەلەرمەن قاتار ەڭبەك ەتىپ، وزدەرىنىڭ باسقالارمەن تەڭ ەكەنىن، ۇلكەن جىگەر مەن كۇشتىڭ يەسى ەكەنىن دالەلدەپ ءجۇر. ەندەشە ولارعا تەڭ قوعام قالىپتاستىرىپ، بارلىق جاعدايدى جاساۋ، قوعامنىڭ ءبىر مۇشەسى رەتىندە مەملەكەتتىڭ قامقورلىعىن سەزىنتۋ پارىز!
ولاردى الەۋمەتتىك قورعاۋ قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ كونستيتۋسياسىمەن، قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ الەۋمەتتىك كودەكسىمەن جانە قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ باسقا دا نورماتيۆتىك قۇقىقتىق اكتىلەرىمەن رەتتەلەدى. سونداي-اق ولارعا ءبىلىم بەرۋ، دەنساۋلىعىنا قامقورلىق جاساۋ، قۇقىعىن قورعاۋ ماقساتىندا ينكليۋزيۆتى قوعام قۇرۋ، ينكليۋزيۆتى ءبىلىم بەرۋ باعىتىندا قوعامىمىزدا كوپتەگەن جۇمىستار اتقارىلىپ جاتىر. ويتكەنى ولاردىڭ سانى قوعامنىڭ ەلەۋلى بولىگى سانالاتىندىقتان ولادىڭ دا ءبىلىم الىپ، ماماندانىپ، قۇقىقتارىنىڭ قورعالۋى، الەۋمەتتىك قامتاماسىز ەتىلۋى ماڭىزدى.
قازىرگى تاڭدا ەلىمىزدە 719 مىڭعا جۋىق مۇگەدەكتىگى بار ادام تۇرادى، بۇل حالىقتىڭ جالپى سانىنىڭ 3،6%-ىن قۇرايدى. ونىڭ ىشىندە مۇگەدەكتىگى بار ادامداردىڭ 422 مىڭنان استامى – ەڭبەككە قابىلەتتى جاستاعى ازاماتتار بولسا، 189،8 مىڭى – زەينەتكەرلىك جاستاعى ادامدار ەكەن، ال 106،9 مىڭى – 18 جاسقا دەيىنگى بالالار. دەمەك ولاردى شاماسىنا قاراي جۇمىسپەن قامتىپ، كەيبىر ءوز كاسىبىن دوڭگەلەتكىسى كەلگەندەردى جەڭىلدەتىلگەن نەسيەلەرمەن قامتاماسىز ەتىپ، ءبىلىم الىپ، ماماندانۋىنا مۇمكىندىك بەرىپ، قوعامنىڭ تولىققاندى مۇشەسى سەزىنۋىنە جاعداي جاساۋ ۋاقىت تالابى.
وسى ورايدا مۇگەدەكتەگى بار ادامداردىڭ قۇقىعى تۋرالى ايتا كەتسەك، ولار الەۋمەتتىك قورعالۋعا، ونىڭ ىشىندە ابيليتاسيالاۋعا، وڭالتۋعا، قوعامعا ينتەگراسيالانۋعا؛ جانە ءبىلىم الۋ تۇرعىسىندا مەكتەپكە دەيىنگى تاربيە الۋ مەن وقۋعا، ءبىلىم الۋ ءۇشىن جان جاقتى جاعدايلارمەن قامتاماسىز ەتىلۋگە؛ دەنساۋلىق جاعدايىنا وراي تەگىن مەديسينالىق كومەكتىڭ كەپىلدىك بەرىلگەن كولەمىنە جانە مىندەتتى الەۋمەتتىك مەديسينالىق ساقتاندىرۋ جۇيەسىندە مەديسينالىق كومەككە؛ ارناۋلى الەۋمەتتىك كورسەتىلەتىن قىزمەتتەردىڭ كەپىلدىك بەرىلگەن كولەمىنە؛ كاسىپتىك دايارلىققا جانە قايتا دايارلىققا، ەڭبەك قابىلەتىن قالپىنا كەلتىرۋگە جانە جۇمىسقا ورنالاسۋعا تولىقتاي قۇقىعى بار. جانە ولاردىڭ قۇقىعى مۇنىمەن بىتپەيدى.
ولار ينفراقۇرىلىم، اقپاراتتاندىرۋ وبەكتىلەرىنە، كولىككە، اقپاراتقا، ويىن-ساۋىق، مادەني-بۇقارالىق ءىس-شارالارعا، سپورتتىق سايىستارعا جانە مەملەكەتتىك كورسەتىلەتىن قىزمەتتەرگە قولجەتىمدىلىكتىڭ قامتاماسىز ەتىلۋىنە؛ ءوزىنىڭ سايلاۋ جانە سايلانۋ قۇقىعىن جۇزەگە اسىرۋعا؛ قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ تۇرعىن ءۇي زاڭناماسىنا سايكەس تۇرعىن ۇيگە كەزەككە تۇرىپ الۋعا، مەملەكەتتىك جانە وزگە ۇيىمداردا، ونىڭ ىشىندە دەنساۋلىق ساقتاۋ، مادەنيەت، بايلانىس، كولىك، قىزمەت كورسەتۋ سالاسىنداعى ۇيىمداردا ءبىرىنشى كەزەكتە قىزمەت كورسەتىلۋگە قۇقىعىنا يە بولا الادى. قاراپ وتىرساق قوعامىمىزدىڭ ءبىر مۇشەسى رەتىندە تولىقتاي قامتاماسىز ەتىلۋى زاڭمەن قورعالعان. دەمەك ولاردى مۇمكىندىگى شەكتەۋلى دەيتىندەي ەشنارسەدەن كەندە بولىپ وتىرعان جوق. قايتا قوعامنىڭ تەڭ مۇشەسىندەي بارلىق جاعىنان تەڭ قامتىلعان. بۇل باعىتتا مەملەكەت تاراپىنان مەملەكەتتىك باعدارلامالار دا بار، زاڭنامالار دا جەتىلدىرىلگەن.
سونىمەن قاتار ەلىمىزدەگى مۇگەدەكتەگى بار جاندار ءتۇرلى الەۋمەتتىك كومەكتەرمەن دە قامتىلعان. مەملەكەت تاراپىنان مۇگەدەكتىگى بار ادامدارعا كورسەتىلەتىن الەۋمەتتىك جاردەماقىلار دا جىل سايىن ءوسىپ وتىرادى. مەملەكەتتىك جاردەماقىدان بولەك وتەماقى جانە باسقا دا تولەمدەر قاراستىرىلعان. جەرگىلىكتى اتقارۋشى ورگاندار تاراپىنان دا كورسەتىلەتىن قوسىمشا الەۋمەتتىك تولەمدەر بار.
مۇگەدەكتەگى بار جانداردى جۇمىسپەن قامتۋدىڭ ماڭىزى زور. ويتكەنى جۇمىس ارقىلى ولار وزدەرىن وسى قوعامعا قاجەتتى سەزىنەدى. قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ الەۋمەتتىك كودەكسىنە سايكەس جەرگىلىكتى اتقارۋشى ورگاندار مۇگەدەكتىگى بار ادامدار ءۇشىن جۇمىس ورىندارىنىڭ سانىنان 2-دەن 4% - عا دەيىنگى مولشەردە جۇمىس ورىندارىنا كۆوتا بەلگىلەيدى. وسىنىڭ ارقاسىندا ءقازىر جەرگىلىكتى جەرلەردە مىڭداعان مۇگەدەكتىگى بار جاندار جۇمىسپەن قامتىلىپ وتىر. ازاماتتارعا ارنالعان ۇكىمەت ياعني، حالىققا قىزمەت كورسەتۋ ورىندارىندا، زاۋىتتاردا جۇمىس ىستەپ جاتىر.
ولار بەلگىلى ءبىر دارجەدە سالىقتىق جەڭىلدىكتەر دە قاراستىرىلعان. ءوز كەزەگىندە مۇگەدەكتىگى بار جانداردى جۇمىسپەن قامتىپ وتىرعان مەكەمەلەرگە ىنتالاندىرۋ ماقساتىندا جەڭىلدىكتەر كوزدەلگەن. مۇگەدەكتىگى بار ادامدارعا ارنالعان جۇمىس ورنىن جابدىقتاعان جانە ارنايى جۇمىس ورنىن قۇرعان جۇمىس بەرۋشىنىڭ شىعىندارى وتەلىپ وتىرادى. ماسەلەن وتكەن جىلدان باستاپ جۇمىس بەرۋشىلەردىڭ شىعىستارى 300 اەك مولشەرىندە بەكىتىلدى جانە وتەلەدى. بۇل شامامەن 1 ملن تەڭگە شاماسىنداعى قارجى. بۇدان باسقا، جابدىقتالعان ارنايى جۇمىس ورىندارىنا جۇمىسقا ورنالاسقان مۇگەدەكتىگى بار ادامداردىڭ جالاقىسى ءۇش جىل ىشىندە سۋبسيديالانادى. مۇنىڭ بارلىعى جۇمىس بەرۋشىلەردىڭ مۇگەدەكتەگى بار جانداردى جۇمىسپەن قامتۋ كەزىندە الالاۋشىلىققا جول بەرمەسى ءۇشىن، ولاردى جۇمىسپەن قامتۋ كەزىندە ىنتالاندىرۋ ءۇشىن جاسالىپ وتىرعان شارالار.
تاراتىپ ايتار بولساق، مۇگەدەكتىگى بار جانداردىڭ جالاقىسىنىڭ ءبىرىنشى جىلى جالاقىنىڭ 70% - مەملەكەت سۋبسيديالايدى. بۇل رەتتە سۋبسيديالاناتىن بولىك 30 اەك-تەن، ياعني 103،5 مىڭ تەڭگەدەن اسپاۋعا ءتيىس، 30% - جۇمىس بەرۋشى سۋبسيديالايدى. ال ەكىنشى جىلى 65% - مەملەكەت، 35% - جۇمىس بەرۋشى تاراپىنان وتەلەدى. ءۇشىنشى جىل 60% - مەملەكەت، ال 40% - جۇمىس بەرۋشى تاراپىنان تولەنەدى. وسىلايشا ەكى جاققا دا ءتيىمدى جاعداي ويلاستىرىلعان. وسى ورايدا اشىپ ايتا كەتسەك، جۇمىسپەن قامتۋعا جاردەمدەسۋ شارالارى كاسىپكەرلىكتى دامىتۋ جونىندەگى ۇلتتىق جوبا شەڭبەرىندە ىسكە اسىرىلادى. ياعني ۇلتتىق جوبا اياسىندا مۇمكىندىگى بار جانداردىڭ جاعدايى جان جاقتى ويلاستىرىلعان.
جانە دە ءدال وسى ۇلتتىق جوبا شەڭبەرىندە ەڭبەك نارىعىندا سۇرانىسقا يە ماماندىقتار بويىنشا قىسقا مەرزىمدى وقىتۋ كۋرستارىنان وتۋگە، «ەلەكتروندىق ەڭبەك بيرجاسى» بازاسىندا ونلاين وقىتۋدان وتۋگە، بيزنەس-يدەيالاردى ىسكە اسىرۋ ءۇشىن وتەۋسىز گرانتتار الۋعا، «ۇرپاقتار كەلىسىمشارتى»، «ءبىرىنشى جۇمىس ورنى»، «كۇمىس جاس» جوبالارىنا قاتىسۋعا، سونداي-اق، «جاستار پراكتيكاسى» جوباسىنا جاستار قاتارىنداعى ادامدار العان ماماندىعى بويىنشا باستاپقى جۇمىس تاجىريبەسىن الۋ دا قاراستىرىلعان. ياعني مەملەكەت تاراپىنان جۇمىسقا قاتىستى بارلىق ماسەلەلەردى توپتاستىرا وتىرىپ، ۇلتتىق جوبا شەڭبەرىندە شەشۋ كوزدەلگەن. سولاردىڭ ىشىندە مۇگەدەكتەگى بار جانداردىڭ دا جۇمىسپەن قامتىلۋىنا ءتيىمدى جاعداي جاساۋ جان جاقتى قاراستىرىلعانىن بايقاپ وتىرمىز. سونىڭ ارقاسىندا بۇگىندە جىل سايىن ەلىمىزدە جۇمىسپەن قامتىلعان مۇگەدەكتىگى بار جانداردىڭ قاتارى ارتىپ كەلەدى. وسى ورايدا بۇل شەشىمدى ساراپشىلار دا جوعارى باعالاپ وتىر.
الەۋمەتتانۋشى نۇربولات ايەكەشوۆ «ەلىمىزدە مۇگەدەكتىگى بار جانداردىڭ جۇمىسپەن قامتىلۋىنا كوڭىل ءبولىنىپ كەلە جاتقانى قۋانتادى. بۇل مۇگەدەكتىگى بار جانداردىڭ قوعامدا بەيىمدەلۋى ءۇشىن قاجەت اسا ماڭىزدى دۇنيە. سونىمەن قاتار مۇگەدەكتىگى بار جانداردىڭ كاسىبىن اشۋ ماقساتىندا دا تومەن پايىزبەن جانە قايتارىمسىز نەسيەلەردىڭ كوبىرەك بەرىلۋىن قۇپتار ەدىم. ويتكەنى كوپ جاعدايدا مۇگەدەكتىگى بار جانداردىڭ ەرەكشە ءبىر قىرى بولادى. سول ءبىر ەرەكشە قابىلەتى قانداي دا ءبىر كاسىپتىڭ باستاۋى بولۋى ابدەن مۇمكىن. ءبىز قانشا جەردەن جۇمىسپەن قامتىپ جاتساق تا، ولاردىڭ كوبىسى كوپشىلىك كوزىنە تۇسپەي جەكە ءبىر كاسىبىن دامىتقىسى كەلىپ جاتادى.
سوندىقتان مەملەكەت تاراپىنان جۇمىسپەن قامتۋدان بولەك، ولاردىڭ جەكە كاسىبىن دامىتۋعا دا كوڭىل بولگەن ءجون. سونداي اق جىل وتكەن سايىن ەڭبەككە قابىلەتتى جاستاعى مۇگەدەكتىگى بار جانداردىڭ جۇمىسپەن قامتىلۋىن بىرتىندەپ ارتتىرا بەرۋىمىز كەرەك. ستاتيستيكاعا سەنسەك، مۇگەدەكتىگى بار ادامداردىڭ 420 مىڭنان استامى – ەڭبەككە قابىلەتتى جاستاعى ازاماتتار بولسا، ەڭ بولماعاندا سولاردىڭ 50 پايىزىن جۇمىسپەن قامتي الساق ۇلكەن جەتىستىك بولار ەدى. نەگىزى مۇگەدەكتىگى بار جانداردىڭ جۇمىسپەن قامتىلۋ ماسەلەسىن شەشۋ ءۇشىن ەڭبەك جانە حالىقتى الەۋمەتتىك قورعاۋ مينيسترلىگىندە ارنايى جوبالىق توپ قۇرىلعان. وسى ماقساتتا ءبىرقاتار جوبالار مەن باعدارلامالار دا جۇمىس ىستەپ جاتىر.
وسى ۋاقىتقا دەيىن 2017-2021 جىلدارعا ارنالعان «ەڭبەك» ناتيجەلى جۇمىسپەن قامتۋ جانە جاپپاي كاسىپكەرلىكتى دامىتۋدىڭ مەملەكەتتىك باعدارلاماسى اياسىندا مۇگەدەكتىگى بار ازاماتتاردىڭ جۇمىسپەن قامتىلۋى ەسەلەپ ارتسا، كەيىنگى باعدارلامالار دا بۇل ماقساتتى ەسەلەپ ارتتىردى. ەندى تەك گرانت الىپ، جەكە كاسىبىن اشاتىن مۇگەدەكتىگى بار جاندارعا قولداۋدى ارتتىرساق ەكەن» دەيدى.
جالپى مۇگەدەكتىگى بار جانداردىڭ جۇمىس ءتارتىبى دە ارنايى بەكىتىلگەن. ماسەلەن I جانە II توپتاعى مۇگەدەكتەرگە اپتاسىنا ۇزاقتىعى 36 ساعاتتان اسپايتىن قىسقارتىلعان جۇمىس ۋاقىتى بەلگىلەنەدى، جىل سايىن قوسىمشا اقى تولەنەتىن ەڭبەك دەمالىسى ۇزاقتاعى كەمىندە 6 كۇنتىزبەلىك كۇنگە بەرىلەدى. تۇنگى ۋاقىتتاعى جۇمىسقا مۇگەدەكتىڭ كەلىسىمىمەن جانە دەنساۋلىعىنا بايلانىستى مۇنداي جۇمىسقا تىيىم سالىنباعان جاعدايدا عانا جول بەرىلەدى. ياعني جۇمىس بارىسى ونىڭ دەنساۋلىعىنا زيان تيگىزەتىندەي بولماۋى قاجەت.
اتاپ وتەر جايت، I جانە II توپتاعى مۇگەدەكتىگى بار جاندار زەينەتاقى تولەمدەرىنەن بوساتىلادى. ناتيجەسىندە بۇل جۇمىس بەرۋشىگە ءتيىمدى جاعداي. بۇل دا بولسا جۇمىس بەرىشۋلەردى ىنتالاندىرۋ ءۇشان جاسالىپ وتىرعان ءبىر جاعداي. ال مۇگەدەكتىگى بار ادامدار زەينەتاقى جارنالارىن تولەۋدى قالاسا زەينەتاقى قورىنا ءوتىنىشى بويىنشا جۇزەگە اسىرىلادى.
ەلىمىزدە مۇگەدەكتىگى بار جاندارعا اۋە جانە تەمىرجول بيلەتتەرىن ساتىپ الۋ كەزىندە دە جەڭىلدىكتەر قاراستىرعان. مۇنداي ساناتتاعى جولاۋشىلار بيلەت قۇنىنان 70% دەيىن جەڭىلدىك الا الادى. تاراتىپ ايتار بولساق، تەمىر جول كولىگىندە مۇگەدەكتىگى بار بارلىق توپتاعى ادامدار مەن مۇگەدەكتىگى بار بالالار جول ءجۇرۋ جەڭىلدىكتەرىن بيلەت قۇنىنىڭ 50% – ى، ال جەكەمەنشىك تاسىمال قۇرالدارىندا بيلەت قۇنىنىڭ 70% - نا دەيىن پايدالانا الادى.
مۇگەدەكتىگى بار جانداردىڭ ەمىن ەركىن ءجۇرىس تۇرۋىن قامتاماسىز ەتۋ ءۇشىن مۇنداي جەڭىلدىكتەر قاجەت اق. ولاردىڭ ۇيدە وتىرىپ قالماي ەمىن ەركىن ءجۇرۋى ءۇشىن جاسالعان بۇل جەڭىلدىكتەر دە مەملەكەتىمىزدىڭ مۇگەدەكتەگى بار جاندارعا ەرەكشە قامقورلىعىن اڭعارتادى. ءتىپتى الەۋمەتتىك ماڭىزى بار اۆتوبۋستاردا ءى توپتاعى مۇگەدەكتىگى بار جاندار تەگىن جۇرە الادى، 18 جاسقا دەيىنگى مۇگەدەكتىگى بار بالالار جول ءجۇرۋ قۇنىنىڭ 50% مولشەرىندە جەڭىلدىك الا الادى. ولاردىڭ جولداعى قاۋىپسىزدىگى دە باستى نازاردا. ءىىم جانە جەرگىلىكتى باسقارۋشى ورىندارمەن بىرلەسە وتىرىپ مۇگەدەكتىگى بار ادامدارعا ارنالعان مامانداندىرىلعان تۇراقتاردا ينۆاتاكسيدى تۇراققا قويۋ، سونداي-اق ارنايى بولىنگەن اۆتوبۋس جولاقتارىن پايدالانۋ سەكىلدى ماسەلەلەر شەشىلگەن.
مامانداندىرىلعان اۆتوتۇراقتاردا تۇراق قۇقىعىن پايدالانۋ ءۇشىن ينۆاتاكسي تاسىمالداۋشىلارى اۆتوموبيلدەردىڭ الدىڭعى جانە ارتقى تەرەزەلەرىنە "مۇگەدەك ادام" سايكەستەندىرۋ بەلگىسىن جاپسىرۋى دا مىندەتتەلگەن. جالپى ەلىمىزدە مۇگەدەكتىگى بار جانداردىڭ بار ماسەلەسىن شەشۋگە بارىنشا تىرىسۋشىلىق بايقالادى. سايكەسىنشە قوعامىمىزدىڭ مۇگەدەكتىگى بار جاندارعا بارىنشا قولايلى، ءقاۋىپسىز قوعام قۇرۋعا بەيىمدەلىپ كەلەدى. دەمەك تەڭ قوعام قۇرۋ جولىنداعى ەلىمىزدىڭ باعىتى دۇرىس باعىتتا دامىپ كەلەدى دەپ باعامداي الامىز!
