– «جەر بەتىندەگى ميلليارد ايەلدىڭ كوز جاسىن جيناسا بەسىنشى مۇحيت پايدا بولار ەدى» دەگەن ءسىزدىڭ ءسوزىڭىز. مۇنىمەن نە ايتقىڭىز كەلدى؟ الەمدەگى ايەلدىڭ جاعدايى سونشالىقتى مۇشكىل مە؟
– بۇل تەڭەۋ عوي ەندى. بەس جىل «ايەل باقىتىن» جۇرگىزدىم. باعدارلاماعا كەلەتىن حاتتاردىڭ 90 پايىزى ايەل جانايقايى ەدى.
جالعىز قالعان، كۇيىنگەن، كۇيەۋى ۇرعان، كوزىنە ءشوپ سالعان، تۇرمىس تاۋقىمەتىن تارتقان ايەل مۇڭى...
ايەل زاتىنىڭ جۇرەگى جۇمساق قوي جالپى. ءسابيى جىلاسا دا جىلايدى. كۇيەۋى قول كوتەرسە دە جىلايدى. قۇربىسى اۋىر ءسوز ايتسا دا كوز جاسىنا ەرىك بەرەدى. قۋانىشتا دا، قايعىدا دا جىلايدى ايەل.
جەر بەتىندەگى ميلليارد ايەلدىڭ كوز جاسىن قوسساڭىز تەلەگەي تەڭىزدى تولتىرار ەدى دەگەنىم سودان.
– «ايەلدىڭ بىرنەشە ءتۇرىن بىلەمىن» دەگەن دە ءسىزدىڭ ءسوزىڭىز. ۇيشىك ايەلدى، مانسوپقور ايەلدى مىسالعا كەلتىرىپسىز. ءوزىڭىزدى قاي قاتارعا قوسار ەدىڭىز، ءلايلا؟
– مەن بە؟ مەن ۇيشىك ايەلمىن. ۇيگە ەشۋاقىتتا كۇيەۋىمنەن كەيىن كەلمەيمىن. كەشكى ۋاقىتىم مىندەتتى تۇردە وتباسىممەن ءوتۋى ءتيىس.
– ەل-جەردى ءجيى ارالايسىز. ارا – تۇرا بۇل ۇستانىمىڭىزدى بۇزۋعا تۋرا كەلەتىن شىعار؟
– جوق. ءىسساپارعا شىقسام ەرتە بارامىن دا، كەشكى اسقا دەيىن ورالامىن. بۇل ءتارتىپ. بۇل قاعيدا. ءبىزدىڭ ۇيدە سونداي زاڭدىلىق بار. تۇرمىسقا شىعاردا وتاعاسىمەن ارادا كەلىسىپ پىشىلگەن دۇنيە. بۇل جازىلماعان زاڭ. ونى بۇزۋعا بولمايدى.
كەشكە ۇيدە بولۋىم كەرەك. كەشىكپەۋىم كەرەك. ۇيگە كۇيەۋىمنەن، بالالارىمنان كەيىن كىرمەۋىم كەرەك.
– ءبىراق، قىزمەتىڭىز بار عوي...
– ءيا، قىزمەتىم دە بار. ءبىراق مانساپ قۋعان ەمەسپىن ەشقاشاندا. دەگەنمەن تۇبىندە تابىستى ايەل اتانۋعا دەگەن ماقسات-مۇرات بار.
ايەل نەگە تابىستى بولعىسى كەلگىسى كەلەدى؟ ەڭ الدىمەن بالالارىنىڭ بولاشاعىن ويلاعاندىقتان. كۇيەۋى ءۇشىن، قوعام ءۇشىن تابىستى بولۋدى كوزدەمەيدى ەشبىر ايەل.
– سۇرايىق دەگەنىمىز ءسىز بايان تۋرالى سيرەك ايتاسىز وسى. نەگە؟
– ادامنىڭ سىرتىنان سويلەۋگە بولمايدى عوي. ىس-ارەكەتىنىڭ دۇرىس-بۇرىستىعىن ونىڭ وزىنە عانا ايتقان ءجون شىعار. ونىڭ ۇستىنە ءبىر مەدياكەڭىستىكتە جۇمىس جاسايمىز. سىيلاستىق ساقتالۋى كەرەك قوي.
باياندى ايەل رەتىندە سىيلايمىن. باياننىڭ باسىنان وتكەندى ەشكىمنىڭ باسىنا سالماسىن.
جەمە-جەمگە كەلگەندە قىز ءوسىرىپ وتىرمىز، قارىنداسىمىز بار، اپكەمىز بار. جەزدەمىز اپكەمىزدى ۇرسا جانىمىز شىعا جازدايدى. سولاي ەمەس پە؟
– اجىراسقالى بەرى الاگوزوۆا دا ايەل تەڭدىگى، ايەل ەركىندىگى دەگەن ماسەلەلەردى ۇرانداتىپ ءجۇر. قازاق قوعامىنا بايان كوتەرگەن ماسەلەلەر تۇرپايى ەستىلەتىن سياقتى. قالاي ويلايسىز، باياننىڭ ۇستانىمى ءقازاقتىلدى قوعامنىڭ تۇسىنىگىمەن ۇيلەسە مە؟
– ءيا، ءقازاقتىلدى اۋديتوريانىڭ باياننىڭ كوزقاراسىن قۇپتاي بەرمەيتىنىن بىلەم. بۇل الشاقتىقتى قولدان جاساپ العاندايمىز.
ماسەلە باياندا ەمەس، جالپى وزگە تىلدە سويلەيتىن قازاقتاردىڭ وي-پايىمى ءقازاقتىلدى ورتادا قابىلدانا بەرمەيدى. بۇل دا قاتەلىك.
بايان دۇرىس دۇنيە ايتۋى مۇمكىن، ءبىراق ءبىز بۇرىس قىلىپ كورسەتەمىز.
باياندى جۇرتقا جەككورىنىشتى ەتكەن كوپ جاعدايدا ءقازاقتىلدى باسىلىمدار.
بايان تابيعاتىندا تىكمىنەز. سالەمىمىز ءتۇزۋ. كوپ كورىسكەن دە ەمەسپىز، نەگىزىندە.
– «ايەل باقىتى» باعدارلاماسى جابىلدى. بەلگىلى ءبىر دارەجەدە قازاق قوعامى ءۇشىن تابۋ تاقىرىپتارعا باردىڭىز. ەفيرگە قىزتەكە دە، جەزوكشە دە شىقتى.
دەسە دە، قوعام مۇنداي ماسەلەلەردى اشىق تالقىلاۋعا دايىن ەمەس سياقتى. سىنعا قالعانىڭىز دا سودان بولار...
– بىلەمىن. مەنى سىنايتىنداردى دا، سىرتىمنان سويلەيتىندەردى بىلەمىن. «وڭباعان ءلايلا ەفيرگە جەزوكشەنى شىعاردى، قىزتەكەنى شىعاردى جارنامالاپ... ۇياتى قايدا؟!» دەگەندەردى دە ەستىدىم.
جارايدى، مەن-اق جامان بولايىن.
مەنەن كەيىن قوعامداعى سوراقى كورىنىستەردىڭ ءبارى ءىزىم-عايىم جوعالىپ جاتسا كانەكي؟! جوق، جوعالمايدى.
مەن ايتپادى ەكەن دەپ، گەي جىگىتتەر ازايىپ جاتىر ما؟ مەن ايتپادى ەكەن دەپ، جەزوكشەلەر جوعالىپ جاتىر ما؟
سوسىن بۇل جارناما ەمەس. مۇنىڭ ءبارى بار. بولعان. بولا دا بەرەدى.
بىلە بىلسەڭىز، ۆكونتاكتىدەگى گەيلەر ءوزارا قازاق تىلىندە سويلەسەدى.
بۇعان كىم توسقاۋىل قويادى؟ مۇنى كىم زەرتتەپ جاتىر؟
اۋىلدان كەلگەن بالالارعا قالاي قىزتەكە بولۋدى ۇيرەتەتىن سايتتار بەلۋاردان كەلەدى.
ۆكونتاكتىدەگى پورنو توپتاردىڭ اياق الىپ جۇرە المايسىز. مىنە، وسى توپتارعا قازاقتىڭ 10-12 جاسار بالالار كىرەدى. اكە-شەشەسى قولدارىنا سمارتفون ۇستاتىپ قويعان. بالالارىنىڭ نە تىندىرىپ جۇرگەنىن بىلمەيدى دە...
ال مۇنى كىم باقىلايدى؟ كىم جولىن كەسەدى؟ ءقازىر مۇنى مەن ايتايىنشى، جەككورىنىشتى بولامىن. جاماناتقا قالامىن.
اقىرى كۇيەۋىمنەن ءسوز ەستىدىم. «اينالايىن، تىنىش ءجۇرشى. اۋلاق ءجۇرشى. پاراقشاڭنان پايدا تاپ ودان دا. بۇعان بولا نەگە سونشا كۇيىنەسىڭ؟» دەدى ول.
جارايدى، ۇندەمەي-اق قويدىم. بەس جىل، ون جىل وتەر. قازىرگىدەن دە سوراقى جايتتارعا كۋا بولامىز.
سەبەبى، ايتقىمىز كەلمەيدى. كورمەگەندەي، بىلمەگەندەي بولامىز.
– ايەل تەڭدىگى دەيمىز، ايەل ساياساتقا ارالاسۋ كەرەك دەيمىز. ايەل تەڭدىگى دەپ جاتادى. ماسەلە قازاق ايەلىنىڭ ءوزى مۇنى قالاي ما مۇنى، ۇمتىلا ما بۇعان؟
– ايەلدىڭ مىقتى بولعانىنان نە پايدا؟ بىرىنشىدەن، ءبىز نامىسشىل ەر-ازاماتتاردىڭ قىتىعىنا تيەمىز. شەكارانى ءبىلۋ كەرەك، شەكارادان اتتاماۋ كەرەك.
ايەل بولۋ باقىت. ايەل بولۋ سور. ونىڭ باقىتى قاناعاتىندا. ال سورى سابىرسىزدىعىندا.
– سوعان قاراماي «قازاقستانداعى ايەلدەر قۇقىعى: مۇمكىندىكتەر مەن كەدەرگىلەر» اتتى كونفەرەنسياسىنا قاتىسىپ جاتىرسىز. مۇنداي شارالار بىزگە نە بەرەدى؟
– اۋىلداعى اپالارىمىزعا، قىز-كەلىنشەكتەرگە مۇنداي شارانىڭ كەرەگى جوق. ولاردىڭ ءوز ءومىرى وزىندە.
بۇل شارانىڭ باستى ماقساتى گەندەرلىك تەڭدىك دەگەننىڭ نە ەكەنىن ۇعىندىرۋ. ونىڭ تۇپكى ماقساتى نە؟ كوپشىلىك مۇنى ءالى كۇنگە تۇسىنبەيدى. تەرىس ۇعىنادى. ماعىناسىن بۇرمالاپ جىبەرەدى.
گەندەرلىك تەڭدىك دەگەن ايەلدەردىڭ شالبار كيۋى، كولىككە وتىرۋى نەمەسە شىلىم شەگۋى بولماسا ەر-ازاماتپەن ءسوز تالاستىرۋى ەمەس. گەندەردىك تەڭدىك – ايەل قۇقىعى تابانعا تاپتالعان كەزدە كومەككە كەلەتىن، اراشا تۇسەتىن پرينسيپ.
«قازاقستانداعى ايەلدەر قۇقىعى: مۇمكىندىكتەر مەن كەدەرگىلەر» كونفەرەنسياسىندا وسى ماسەلەنىڭ اق-قاراسىن اجىراتىپ ايتتىق. ايەل تاعدىرىنا، ايەل ماسەلەسىنە قاتىستى بۇدان وزگە دە وزەكتى ماسەلەلەردى ءسوز ەتتىك.
ايەل ءوزىنىڭ قۇقىعىن ءبىلۋى ءتيىس. ول قۇل ەمەس، ول كۇڭ ەمەس. بالاعا كوزى اشىق، ساناسى وياۋ انا كەرەك. اناسى ءبىلىمسىز بولسا، بالاسىز دا ءبىلىمسىز بولىپ وسەدى. قالاي بولعاندا دا بالانى قارايتىن ايەل. ەركەك ءتۇزدىڭ ادامى.
– دىندە ايەلگە قاي كەزدە، قانداي جاعدايدا قول كوتەرۋگە بولاتىنىن مەڭزەيتىن اياتتار بار ەكەن. ايەلدەرگە اقىل-كەڭەس بەرەردە ءدىني قاعيدالاردى قانشالىقتى ەسكەرەسىز وسى؟
– ءبىز زايىرلى مەملەكەتپىز. ەلدىڭ ءبارى ءدىندار بولۋى ماقسات ەمەس. ءبارىمىز قىز ءوسىرىپ وتىرمىز.
ماپەلەپ وسىرگەن قىزىڭىزدى بىرەۋگە ءتورتىنشى ايەل ەتىپ بەرەر مە ەدىڭىز؟ ادال جار، اياۋلى انا اتانىپ، بارعان جەرىندە جەرىندە باقىتتى بولعانىن قالايسىز عوي؟ سويتەمىز دە ايەلدى ۇرۋ كەرەك دەيمىز. ءسوزىمىز بەن ءىسىمىز سايكەس كەلمەيدى.
وتكەندى ءبىر ءدىندار وسى تۋرالى ايتتى. ارتىنان كەشىرىم سۇرادى. سەبەبى، قوعام قابىلداعان جوق.
ايەلدى ۇرۋ دەگەنگە قارسىمىن. ۇرماي سوزبەن تۇسىندىرۋگە شاماسى جەتپەسە، بۇل ەر-ازاماتتىڭ السىزدىگى. ايەل ادەيى ىستەمەيدى. قاساقانا كۇيەۋىنىڭ شامىنا تيمەيدى. دەمەك، سەن اۋەل باستان قاتەلىك جىبەردىڭ.
– قازىرگى قازاق ايەلى كىمنەن ۇلگى الۋى كەرەك؟ بەلگىلى ءبىر ەتالون بار ما؟ ءوزىڭىزدى سول ەتالونداردىڭ قاتارىنا قوساسىز با؟
– جوق. وزگەلەردى دە ۇلگى قىلا المايمىن. ۇلگى دەگەندە اي دەسە اۋزى، كۇنى دەسە كوزى بار، وتباسىنا دا، جۇمىسىنا سۇيكىمدى، بەس-التى بالانىڭ اناسى، ەنەسىنىڭ كۇتىمىن، كۇيەۋىنىڭ قامىن جاساپ وتىرعان ءمىنسىز ايەلدى ەلەستەتەمىز كوز الدىمىزعا. ءبىراق ونداي ايەلدەر بار ما؟ قويىڭىزشى...
بالكىم، بار دا شىعار. اۋىلدا. ءبىراق، ءبىز ولاردى بىلە بەرمەيمىز.
سۇحباتتاسقان، ارمان التايۇلى
