ءىس-شارا قاتىسۋشىلارى ەل دامۋىنداعى كونستيتۋسيانىڭ ءرولى مەن جاڭا قازاقستاندى قۇرۋداعى كونستيتۋسيالىق رەفورمانىڭ ماڭىزدىلىعىن تالقىلادى. الداعى رەفەرەندۋمنىڭ وتكىزىلۋى – تالقىلاۋدىڭ نەگىزگى تاقىرىبى بولدى. اتاپ ايتقاندا، سپيكەرلەر ءوز پىكىرلەرىمەن ءبولىسىپ، رەفەرەندۋمدى وتكىزۋدى ءبىراۋىزدان قولدادى.
وتىرىسقا تۇركىستان قالاسى اكىمىنىڭ ورىنباسارى، قازاقستاننىڭ قوعامدىق دامۋ ينستيتۋتىنىڭ ساراپشىلارى، مەملەكەت جانە قوعام قايراتكەرلەرى، ساياساتتانۋشىلار، قوجا احمەت ياساۋي اتىنداعى حالىقارالىق قازاق-تۇرىك ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ قىزمەتكەرلەرى، سونداي-اق Zoom پلاتفورماسى ارقىلى ونلاين فورماتتا داۋلەت سەرىكبايەۆ اتىنداعى شىعىس قازاقستان تەحنيكالىق ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ ستۋدەنتتەرى قاتىستى.
ءىس-شارا «قازاقستاندىق قوعامدىق دامۋ ينستيتۋتى» كەاق باسقارما ءتوراعاسىنىڭ ورىنباسارى اسەم قايداروۆانىڭ مودەراتورلىعىمەن ءوتتى.
اسەم قايداروۆا ءوز سوزىندە اتا زاڭىمىزدىڭ 30-دان استام بابىنا ەنگىزىلەتىن وزگەرىستەر مەن 20-دان استام قابىلداناتىن زاڭدار ەلىمىزدىڭ اۋقىمدى ساياسي ترانسفورماسياسىنا باعىتتالعاندىعىن، سونداي-اق ساياسي جۇيەمىزدى تۇبىرىمەن وزگەرتەتىندىگىن اتاپ ءوتتى:
«ەندى جاڭا پاراديگماعا سايكەس پرەزيدەنتتىڭ وكىلەتتىگى قىسقارىپ، پارلامەنت پەن ءماسليحاتتاردىڭ ءرولى ايتارلىقتاي كۇشەيىپ، بەلسەندى ازاماتتارعا ساياسي ارەنادا جول اشىلىپ، قۇقىق قورعاۋ سالاسى جۇيەلى تۇردە نىعايماق. ايتىلعان وزگەرىستەردى ءتيىمدى جۇزەگە اسىرۋ ءۇشىن كونستيتۋسيالىق رەفورما قاجەت. الداعى رەفەرەندۋم مەملەكەت باسشىسى ايقىنداپ بەرگەن «ەكىنشى رەسپۋبليكانىڭ» – بيلىك پەن قوعام اراسىنداعى بايلانىستىڭ جاڭا، ءتيىمدى جانە تەڭگەرىمدى مودەلىنىڭ قۇقىقتىق نەگىزى. بۇل وتە ورىندى جانە ءبىز جۇزەگە اسىرىلىپ جاتقان مەملەكەتتىك مودەلدىڭ جاڭارۋىن تولىقتاي قولدايمىز»، - دەدى.
وتىرىستى تۇركىستان قالاسى اكىمىنىڭ ورىنباسارى ەرلان كۋزەمبايەۆ اشتى.
«اعىمداعى جىلدىڭ 5 ماۋسىمىندا رەفەرەندۋمنىڭ ءوتۋى جوسپارلانۋدا. وسىعان وراي قوعامدىق شتابتار قۇرىلىپ، حالىقتى كەڭىنەن حاباردار ەتۋ ماقساتىندا بارلىق جەرلەردە كەزدەسۋلەر وتۋدە. بۇل رەفەرەندۋم زاڭناما تۇرىندە ەلىمىزدىڭ الداعى دامۋىنا باعىت-باعدار بەرەتىن وزگەرىستەرگە اكەلەدى. سوندىقتان رەفەرەندۋمعا قاتىسۋ ءار ادامنىڭ ازاماتتىق بورىشى دەپ ەسەپتەيمىن».
تۇركىستان وبلىسى «اقپاراتتىق تالداۋ ورتالىعى» كمم باسشىسى، تاريح عىلىمدارىنىڭ كانديداتى، دوسەنت سەيدۋللا ايكوزوۆ ەل قولداعان قاسىم-جومارت توقايەۆتىڭ بۇل باستاماسىن «جاڭا قازاقستاندى» قۇرۋدىڭ ءتيىمدى ءبىر تەتىگى دەپ ءتۇسىنۋ كەرەكتىگىن ايتتى:
«جالپى، قاي ەل بولماسىن، ول ءوزىنىڭ كونستيتۋسياسىنان قۋات الىپ، بەيبىت تۇرعىنداردىڭ قۇقىعى مەن بوستاندىعىن ساقتاپ وتىرادى. دەموكراتيا دەگەن ۇعىمنىڭ قۇنىن اتا زاڭى ارقىلى ارتتىرادى. ال، ول قۇندى قۇجاتقا يە بولۋ سول مەملەكەتتەگى ءاربىر ازاماتتىڭ مىندەتى. سوندىقتان بۇل رەفەرەندۋم قازاقستان حالقىنىڭ بەس ساۋساقتاي بىرىگىپ، تەڭقۇقىقتى قوعامعا نەگىزدەلگەن ەكىنشى مەملەكەتتى قۇرۋ جولىنداعى ماڭىزدى قادامى بولعالى تۇر. ال، ءوز وتانىن سۇيەتىن ءار ازامات ەل تاريحىندا ەلەلۋلى ورىن الاتىن بۇل ناۋقاننان تىس قالمايدى دەپ ويلايمىن».
الەۋمەتتانۋ عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور، «قازاقستاندىق قوعامدىق دامۋ ينستيتۋتى» كەاق ورتالىعىنىڭ ستراتەگيالىق تالداۋ توبىنىڭ جەتەكشىسى ليازات نۇرقاتوۆانىڭ پىكىرىنشە، كونستيتۋسياعا ەنگىزىلگەن جاڭا تۇزەتۋلەر ساياسي جۇيەنىڭ ءمانىن وزگەرتەدى جانە بيلىك تارماقتارى اراسىنداعى قارىم-قاتىناس تەڭگەرىمىن وڭتايلاندىرادى:
«بۇل بيلىكتىڭ ءبولىنۋىن ايتارلىقتاي وزگەرتەدى. مىسالى، ەندى پرەزيدەنت وبلىس اكىمدەرىنىڭ شەشىمىنىڭ كۇشىن جويا المايدى. ءبىراق بۇل پرەزيدەنتتىڭ السىرەۋىن بىلدىرمەيدى، كەرىسىنشە اكىمدەردىڭ جاۋاپكەرشىلىگى ارتقاندىعىن كورسەتەدى. پارلامەنتتىڭ دە ءرولى دە ارتادى. سەنات وكىلدىك قىزمەتىن كۇشەيتەدى، ال ءماجىلىس زاڭ شىعارۋ ۇدەرىسىنە تولىق جاۋاپ بەرەدى. كونستيتۋسياعا ۇسىنىلىپ وتىرعان تۇزەتۋلەر ساراپشىلار قاۋىمداستىعى – زاڭگەرلەر، ساياساتتانۋشىلار، الەۋمەتتانۋشىلاردىڭ ۇسىنىستارى مەن ۇسىنىمدارىن قامتيدى. قازاقستاندا رەفەرەندۋمعا قاتىسۋ ەرىكتى بولعانىمەن، مۇنداي سيرەك ورىن الاتىن ساياسي وقيعاعا قاتىسپاۋعا نەگىز جوق. ەشكىمنىڭ ەشكىمدى ماجبۇرلەۋگە دە قۇقىعى جوق. رەفەرەندۋمنىڭ نەگىزگى قاعيداتتارىن – ونىڭ جالپىعا بىردەي سيپاتىن، جاسىرىن داۋىس بەرۋگە قاتىسۋدىڭ تەڭ جانە تىكەلەي قۇقىعىن جانە جاريالىلىعىن ساقتاۋى ماڭىزدى».
ساياساتتانۋشى ايان ساكوشيەۆ ءماسليحات كۇتەتىن وزگەرىستەر تۋرالى تۇسىنىك بەردى:
«ەلدىڭ باستى قۇجاتىنا ەنگىزىلەتىن وزگەرىستەر مەن تولىقتىرۋلار بيلىكتى ورتالىقسىزداندىرۋ جانە وڭىرلەردىڭ دەربەستىگىن كۇشەيتۋ ءۇشىن قۇقىقتىق نەگىز جاسايدى. رەفورمالاردىڭ باستى باعىتتارىنىڭ ءبىرى – وكىلدى ورگانداردىڭ جۇمىسىن قايتا فورماتتاۋ. بارلىق دەڭگەيدەگى ءماسليحاتتار جۇمىس فورماتىن قايتا قۇرۋى كەرەك، دەپۋتاتتىق كورپۋس ارقىلى حالىقتىڭ وزەكتى ماسەلەلەرى كوتەرىلىپ، شەشىلۋى ءتيىس. جەرگىلىكتى اتقارۋشى ورگانداردىڭ ناقتىلىعىنا قوعامدىق باقىلاۋدى كۇشەيتۋ، بيۋدجەت قاراجاتىن پايدالانۋ جونىندەگى تۇراقتى ەسەپتەر، مەملەكەتتىك بيۋدجەتتى نىسانالى پايدالانباۋعا جول بەرمەۋ – بۇل وڭىرلەردە كۇشەيتىلۋى قاجەت نەگىزگى باعىتتار. مەملەكەت جۇرتشىلىقپەن بىرلەسىپ، ءوڭىردى، قالانى، اۋداندى دامىتۋدىڭ ءتيىمدى مودەلىن ازىرلەۋى ءتيىس. جانە ناتيجەگە قول جەتكىزبەگەن جاعدايدا دەپۋتاتتار ءبىرىنشى كەزەكتە جەرگىلىكتى اتقارۋشى ورگانداردىڭ الدىنا سۇراقتار قويۋى قاجەت. ءبىرقاتار كونستيتۋسيالىق تۇزەتۋلەر مەن ءتۇرلى نقا-گە ەنگىزىلگەن وزگەرىستەر وكىلدى ورگاندارعا ولاردىڭ جۇمىسى ءۇشىن جاڭا مۇمكىندىكتەر بەرەدى».
«راس، زايىرلى، قۇقىقتىق مەملەكەتتە بارلىق ماسەلە زاڭ اياسىندا شەشىلەدى. كۇندەلىكتى كەزدەسەتىن ۇساق-تۇيەك ماسەلەلەردەن باستاپ، كۇرمەۋى قيىن كۇردەلى پروبلەمالارعا دەيىن كونستيتۋسيانى نەگىزگە الا وتىرىپ ءتۇيىنىن تارقاتۋعا بولادى. ەگەر اتا زاڭدا ايبار بولماسا، ول بارىنەن الدا جۇرمەسە، بيىك تۇرماسا، وندا ەل ىشىندە تارتىپسىزدىك كوبەيىپ، كەلەڭسىز جاعدايلار كوبەيىپ كەتەدى. سول ءۇشىن قابىلداناتىن زاڭ وتە بايسالدى، جان-جاقتى زەرتتەلگەن، بارىنشا قامتىلعان بولعانى ءجون. ونى جاسايتىن دا ءوزىمىز. ياعني، رەفەرەندۋم ارقىلى اركىم ءوز پىكىرىن ايتۋعا، وي-ۇسىنىسىن بىلدىرۋگە قۇقىلى. وسى مۇمكىندىكتى ءتيىمدى پايدالانىپ، بارىنشا بەلسەندى بولايىق»، - دەدى ءوز سوزىندە ق. ا. ياساۋي اتىنداعى حالىقارالىق قازاق-تۇرىك ۋنيۆەرسيتەتى زاڭ كافەدراسىنىڭ مەڭگەرۋشىسى، زاڭ عىلىمدارىنىڭ كانديداتى اسقات ەسەنالييەۆ.
«قازاقستاندىق قوعامدىق دامۋ ينستيتۋتى» كەاق ساراپشىسى جاقسىبەك جيەنالييەۆ بۇگىنگى تاڭدا ءاربىر ازامات ءۇشىن رەفەرەندۋم جالپى قازاقستاندىقتاردىڭ ومىرىنە قالاي اسەر ەتەتىنى تۋرالى ماسەلە وزەكتى بولىپ قالاتىنىن اتاپ ءوتتى.
«الداعى ۋاقىتتا اتا زاڭىمىزدىڭ 33 بابىنا 56 وزگەرتۋلەر ەنگىزىلەتىن بولدى. بارلىق وزگەرىستەر بيلىك پەن قوعام اراسىنداعى بايلانىستىڭ جاڭا، ءتيىمدى مودەلىنىڭ قۇقىقتىق نەگىزىن قالىپتاستىرۋعا مۇمكىندىك بەرەدى. جالپى رەفەرەندۋمعا قاتىستى قوعامنىڭ ءارتۇرلى توپتارىنان، ءتۇرلى سالادا جۇمىس ىستەيتىن ازاماتتاردان كوپتەگەن سۇراقتار قويىلىپ جاتىر. ونىڭ ءوزىنىڭ سەبەبى دە بار، وسى ۋاقىتقا دەيىن «سايلاۋ»، «داۋىس بەرۋ» ۇعىمدارى پرەزيدەنتتى سايلاۋ نەمەسە ءماسليحات، ءماجىلىس دەپۋتاتتارىن سايلاۋمەن بايلانىستى بولدى. ال اتا زاڭىمىزعا قاتىستى رەفەرەندۋم وسىدان 27 جىل بۇرىن ءوتتى، وسى جەردە وتىرعان ازاماتتارىمىزىدىڭ باسىم بولىگى ءبىرىنشى رەت رەفەرەندۋمعا قاتىسايىن دەپ وتىر. سوندىقتان الداعى ساياسي رەفورمانىڭ سالماعى باسىم، مەملەكەت جۇيەسىندە قالىپتاسقان ەلەمەنتتەردى قايتا جاڭعىرتۋعا باعىتتالعان».
تۇركىستان كوپسالالى جوعارى مەديسينا كوللەدجىنىڭ جاستار ءىسى مامانى باقداۋلەت سەيتجانوۆ تا وتىرىس بارىسىندا ءوز ويىن ورتاعا سالدى:
«دەپۋتات جانە اكىمدەردى حالىق سايلاۋى، ول سول ءوڭىردىڭ دامۋىن جەدەلدەتەدى. جەلتوقسان وقيعاسىندا كولۆيندى بولدىرماي جەرگىلىكتى ەل ادامى قازاق باسشى تالاپ ەتكەن بولاتىن. ناتيجەسىندە تاۋەلسىزدىگىمىزدى الدىق. پارتيالاردا حالىق سانىن 5 000 ەتىپ، حالىق پەن بيلىك اراسىنا كوپىر ورناتىلدى. پرەزيدەنت پارتيا قۇرامىندا بولماۋى ول دەموكراتيانىڭ ورناۋى بولىپ ەسەپتەلەدى. سەبەبى بۇكىل پارتيا تەڭ دارەجەدە جۇمىس اتقارا الاتىن بولادى. جانە حالىق ءوزى قالاعان پارتيادا ءوز ويىن كورسەتەتىن مۇمكىندىك الادى. پارتيالار قانشالىقتى كوبەيسە ولاردىڭ جۇمىس جاساۋداعى باسەكەلەستىگى دە ارتىپ ەلدى دامىتاتىنى ءسوزسىز».
«قازاقستاندىق قوعامدىق دامۋ ينستيتۋتى» كەاقباسپاسوز قىزمەتى
