ق ر پرەمەر-مينيسترى كارىم ءماسىموۆ 2007 جىلى ۇكىمەتتى باسقارعانعا دەيىنگى ءومىرى ءىرى قىزمەتتەر اتقارعانىنا قاراماستان بەيمالىم بولىپ كەلدى. بىرنەشە مينيسترلىكتى باسقارىپ، پرەمەر-مينيستردىڭ ورىنباسارى بولعانىنا قاراماستان، ونى قاراپايىم جۇرتشىلىق جىعا تانىمايتىن. ول ءىرى قىزمەتكە وتىرعاندا جۇرتشىلىق، اسىرەسە قاراپايىم حالىق پەن زيالى ورتا جانە جۋرناليستەر بۇل جاڭالىققا توسىرقاي قارادى. ونىڭ ءومىربايانىن ىزدەگەندەر، تەگىن سۇراعاندار، سونداي-اق قاي ەتنوستىڭ وكىلى ەكەنىنە قىزىققاندار كوپ بولدى.
«ول – قازاق»
ونى ۇيعىر ۇلتىنىڭ وكىلى دەگەن قاۋەسەت جەلدەي ەسىپ، قوعامدا ءتۇرلى اڭگىمەنىڭ پايدا بولعان تۇسى وسى كەز. ايلار بويى ونى سىناۋشىلار، جاتسىنۋشىلار، ءتىپتى بىزگە مۇنداي ادام قاجەت ەمەس دەپ اشىق پىكىر بىلدىرۋشىلەر كوبەيدى.
پرەزيدەنت نازاربايەۆ سول جىلدارى ءماسىموۆتىڭ تۇرىنە قاراپ بولجام جاساۋ قاتەلىك ەكەنىن تەلەارنالاردىڭ بىرىنە بەرگەن كەزەكتى سۇحباتىندا ايتىپ، «ونىڭ ۇلتى – قازاق» دەگەن بولاتىن. ايتكەنمەن، كوپتىڭ كوڭىلىندەگى كۇدىك سول كۇيى سەيىلگەن جوق. بۇعان جۇڭگو ۇيعىرلارىنىڭ ءوز سايتتارىندا «الەمدەگى ەڭ بيىك لاۋازىمعا جەتكەن تۋىسقانىمىز» دەپ جار سالۋى دا تۇرتكى بولدى. ونىڭ ۇستىنە ناقتى ءومىربايانىندا جۇڭگو استاناسى پەكيندەگى ءتىل ينستيتۋتىن (1988) جانە ۋحان زاڭ ۋنيۆەرسيتەتىن (1991) وقۋى، سودان كەيىن ءۇرىمجى، گونكونگ سەكىلدى قالالاردا جۇمىس ىستەۋى ونىڭ تەگىنىڭ كىم ەكەنىن تىپتەن بۇلىڭعىرلاتىپ جىبەردى.
«داعدارىس ۇكىمەتى»
ول ۇكىمەت باسقارعان سوڭ كوپ وتپەي الەمدىك ەكونوميكالىق داعدارىس باستالىپ، قازاق ەكونوميكاسى ەداۋىر قۇلدىرادى. ءبىراق ول داعدارىستا مۇناي مەن گاز باعاسى بۇگىنگىدەي ارزانداماعان ەدى. ساراپشىلار ءماسىموۆ ۇكىمەتىنىڭ ءتيىمدى جۇمىسىنىڭ ناتيجەسىنەن ەمەس، مۇناي مەن گازدىڭ ارقاسىندا ەكونوميكامىز تەز وڭالعانىن سول كەزدە ايتىپ جاتتى. ءتىپتى سول كەزدىڭ وزىندە ونى وتستاۆكاعا جىبەرۋ كەرەك دەپ ۇسىنىس جاساعاندار از بولعان جوق. ءماسىموۆ ۇكىمەتى ەكونوميكانى مودەرنيزاسيالاۋعا دارمەنسىز ەكەندىگىن ناقتى دالەلدەرمەن كورسەتكەن ەكونوميستەردىڭ پىكىرىنە بيلىك ونشا كوڭىل بولمەدى. ءبىراق باقانداي 6 جىل بويى تاپجىلماي ءبىر ورىندا وتىرعان ول 2012 جىلدىڭ كۇزىندە ورنىن بوساتقان ەدى. وندا دا جاي كەتكەن جوق، اسلان ءمۋسيننىڭ ورنىنا پرەزيدەنت اپپاراتىنىڭ جەتەكشىسى قىزمەتىنە تاعايىندالدى. سول كەزدە ونىڭ بۇرىنعىدان دا بەدەلدى بولا تۇسكەنىن، بۇل لاۋازىمعا جەتۋ پرەمەرلىكتەن الدەقايدا قيىندىعىن ايتىپ، وپىنعاندار دا، ءماسىموۆتىڭ ەڭ بيىك شىڭى وسى دەپ بولجاعاندار دا ونى قايتا ۇكىمەتكە كەلەدى دەپ ەش ويلاماعان.
2014 جىلى پرەمەر-مينيستر بولىپ قايتا ورالعان كەزدە ب ا ق بىتكەن «ءماسىموۆ ماڭگىلىك پرەمەر مە؟» دەگەن سىڭايداعى اڭگىمەلەر قوزعاپ، ەسكى اڭگىمەلەر قايتا ايتىلا باستادى.
ساياساتتانۋشىلار ءماسىموۆ ۇكىمەتىنىڭ داعدارىستان كوز اشپاۋ سەبەبىن ۇكىمەت ىشىلىك قۇرىلىمداردا ءتيىمدى جۇمىس ءتاسىلىنىڭ جوقتىعىمەن، اسىرەسە مينيسترلىكتەر مەن اگەنتتىكتەر، كوميتەتتەر، وبلىستىق اكىمدىكتەر ناقتى ناتيجە ءۇشىن ەمەس، تەك ەسەپ بەرۋ، وچەت وتكىزۋمەن اينالىساتىنىن، مۇنداي «وڭتايلى ءتاسىل» قازاقستاندىق اتقارۋشى بيلىك جۇيەسىنىڭ بارلىق تەتىكتەرىنە دەندەي ەنگەن كوزبوياۋشىلىق سيندرومى بولىپ بارا جاتقانىن ءجيى جازادى.
ءماسىموۆ ۇكىمەتى ەكى احمەتوۆ ۇكىمەتىندەگى كورسەتكىشتەرگە جەتە الماعانىن ناقتى ستاتيستيكالارمەن كورسەتۋگە بولادى. دانيال احمەتوۆ پرەمەر-مينيستر بولعان (2004-2007) از ۋاقىت ىشىندە ىشكى جالپى ءونىم 7-8 پايىزدان كەم بولماسا، سەرىك احمەتوۆ ۇكىمەت باسقارعان (2012-2014) ەكى جىلعا جەتەر-جەتپەس مەزەتتە دە جالپى ىشكى ءونىم 6 پايىز مولشەرىندە ساقتالدى، سودان بەرى بۇل مەجەگە جەتە الماي كەلەمىز. نەگىزگى جوسپار بويىنشا 2016 جىلى جان باسىنا شاققانداعى كىرىس 15 مىڭ اقش دوللارى بولۋى كەرەك بولاتىن. پرەزيدەنت نازاربايەۆ ءبىر كەزدەرى ۇكىمەتكە وسىلاي تاپسىرما بەرگەن ەدى. سول كەزدەرى مينيسترلەر ءتىپتى بۇدان دا جوعارى كورسەتكىشكە جەتەمىز دەپ وپتيميستىك كوزقاراس بىلدىرگەنىمەن، سوڭعى ۋاقىتتا ونداي اڭگىمەلەردى ايتپايتىن بولدى. كەرىسىنشە، «قازىرگى داعدارىس جاعدايىندا بۇگىنگى جەتىستىككە تاۋبە ايتۋ» كەرەكتىگى ءجيى ءسوز بولىپ ءجۇر. كەيبىر ساراپشىلار ەندى بىرنەشە جىل بويى ءبىزدىڭ ەكونوميكادا وسىمنەن گورى، جەتىسپەۋشىلىك بايقالادى دەپ تە كەسىم جاسايدى. «قازاقستان ەكونوميكاسى دەفولتتىڭ الدىندا تۇر» دەپ دابىل قاعۋشىلار دا جوق ەمەس.
«جۇمباق جان»
ءماسىموۆتى بىلەتىندەر، ونىڭ جۇمىس ىستەۋ ءادىسى وتە جۇمباق، قۇپيا جاعدايدا جۇرەتىنىن، ءوز پىكىرىن اشىق ايتپايتىن، ەل كوپ جەردە شەشىلە سويلەمەيتىن، قولاستىنداعى قىزمەتكەرلەرمەن دە، مينيسترلەرمەن دە جەكە تاپسىرما بەرۋ كەزىندە عانا اشىق اڭگىمەلەسپەسە، باسقا كەزدە ەموسياسىز كۇيىندە قالا بەرەتىن ساياق ءجۇرىستى جان دەپ سۋرەتتەيدى. ول وتاندىق باق-تارعا كوپ سۇحبات بەرگەن ەمەس (ءقازاقتىلدى بىردە-بىر اقپارات قۇرالىنا سۇحبات بەرىپ، ولارمەن جەكە كەزدەسكەنىن ەستىگەن دە، كورگەن دە ەمەسپىز). بايقاساڭىزدار، بيلىكتەگى كوپتەگەن داۋ-جانجالداردا ءماسىموۆ ەل كوزىنە كورىنىپ، ءوزى باسۋ ايتىپ، مالىمدەمە جاسامايدى. وعان قاراعاندا وزگە پرەمەرلەر توسىن جايتتار كەزىندە حالىق الدىنا شىعىپ، ءوز ويلارىن جەتكىزۋگە تىرىساتىن. ءماسىموۆ ۇكىمەت باسىنا كەلگەلى قوعامدا بولعان كەز كەلگەن ساياسي-ەكونوميكالىق جاعدايلار تۋرالى ءوزىنىڭ پىكىرىن بىردە-بىر رەت اشىپ ايتقان ەمەس. مۇنداي قىسىلتاياڭ شاقتاردا پرەزيدەنت نازاربايەۆ قانا ەلدى سابىرعا شاقىرىپ، ءوزى تۇسىنىك بەرۋ داعدىعا اينالدى. اسىلى، كوپ تۇيتكىلدەرگە ۇكىمەتباسى بولعان ادامنىڭ ءوزى جاۋاپ بەرۋى كەرەك. سوندا عانا ۇكىمەت پەن حالىق اراسىندا تۇسىنىستىك ورنايدى دەيدى ساياساتتانۋشى ءازىمباي عالي.
[caption id="attachment_15601" align="alignleft" width="329"]
قاجىمقان ءماسىموۆ[/caption]
جۋىردا وتكەن جينالىستىڭ بىرىندە پرەزيدەنت جۋرناليستەرگە تۇسىنىك بەرۋدەن قاشىپ جۇرەتىن مينيسترلەر مەن مەملەكەتتىك قىزمەتكەرلەردى سىنعا الىپ، اشىق پىكىر ءبىلدىرىپ جۇرۋگە شاقىرعان ەدى. جۋرناليستەردەن بويىن اۋلاق ۇستايتىنداردىڭ ءبىرى ءھام بىرەگەيى ءماسىموۆ بولسا كەرەك...
ايتپاقشى، وعان قاراعاندا اقپارات قۇرالدارى ۇلكەن ءماسىموۆ تۋرالى ءجيى جازادى. كارىم ءماسىموۆتىڭ اكەسى قاجىمقان ءماسىموۆ وسىعان دەيىن بىرنەشە رەت سوتقا ارىزدانىپ، ءوزى دە ءتۇرلى سەبەپتەرمەن سوتقا شاقىرىلدى. ونىڭ بيزنەس ارىپتەستەرىن الداپ كەتكەنىن، بالاباقشالاردى جەكەمەنشىككە زاڭسىز اينالدىرىپ العانىن، كەزىندە العان قارىزىن قايتارماعانىن ايتۋشىلار، اقپاراتتا جازۋشىلار ءالى دە كوپ. بۇل تۋرالى وتاندىق اقپارات قۇرالدارى تالاي جىلدان بەرى ءارتۇرلى ماسەلەلەر بويىنشا توقتاۋسىز جازىپ كەلەدى.
[caption id="attachment_15600" align="alignright" width="708"]
قۇلىبايەۆ پەن ءماسىموۆ[/caption]
ءماسىموۆ كىمنىڭ ادامى؟
ءماسىموۆتى رەسەيدىڭ ادامى دەسەتىندەر دە بارشىلىق. ەندى ءبىر توپ ونى جۇڭگو مەن رەسەيدىڭ مۇددەسىن توقايلاستىرىپ وتىرعان بىردەن-بىر «قۇپيا مەنەدجەر» دەپ تە جاتادى.
ماسكەۋدە ءبىلىم العان ونى رەسەي پرەمەر-مينيسترى مەدۆەديەۆپەن جاقسى قارىم-قاتىناستا ەكەنىن جازادى.سونداي-اق، ونىڭ قىتايمەن قارىم-قاتىناسىنىڭ دا وتە تىعىز ەكەنىن جاسىرۋ مۇمكىن ەمەس دەيدى. ءماسىموۆ ۇكىمەتى كەزىندە قازاقستان مەن جۇڭگو اراسىنداعى ەكونوميكالىق بايلانىس نىعايىپ، يندۋستريالاندىرۋ كارتاسىنا قىتايلىق ينۆەستيسيانىڭ تارتىلۋى ارتقانىن، ەلدەگى اۋىل شارۋاشىلىق جەرلەردىڭ سويا ەگۋگە قىتايعا جالعا بەرىلگەنىن، مۇنىڭ اقىرى بيىلعى «جەر كودەكسى» باپتارىنا بايلانىستى تولقۋعا ۇلاسقانىن اقپاراتتاردان بايقاۋ قيىن ەمەس.
مۇنان سىرت، بەيرەسمي دەرەكتەر جۇڭگو ۇيعىرلارىنىڭ قازاقستانعا كوشىپ كەلۋى، ازاماتتىق، قوسازاماتتىق (ىقتيار حات) الۋ مۇمكىندىگى بارلىعىن دا جوققا شىعارمايدى. كەيبىر ناقتىلانباعان دەرەك كوزدەرى ىقتيار حات العان ۇيعىر مەن جۇڭگو سانىنىڭ دا ارتىپ وتىرعانىن بىرنەشە مارتە جاريا ەتكەن.
(https://tengrinews.kz/events/pogranichniki-izyyali-blanki-pasportov-kazahstana-grajdan-252064/)
مىنا سىلتەمەدە قازاقستان پاسپورتىن الىپ گونكونگكا كەتپەكشى بولعان قىتايلىق ۇستالعانى حابارلانعان ەدى. بۇل قىلمىستىق ءىستىڭ سوڭى نەمەن اياقتالعانى ءالى بەلگىسىز... مۇنداي وقيعالار بىرنەشە رەت قايتالانعانىمەن، جازاعا تارتىلعانى تۋرالى اقپارات جوق.
كارىم ءماسىموۆ نازاربايەۆ سەنىمىنە قالاي كىردى؟ ساراپشىلار ونىڭ نازاربايەۆقا ادال بەرىلگەنىن جانە پرەزيدەنتتىك تاققا كوز قىزارتپايتىنىن ايتادى. سول ءۇشىن دە پرەزيدەنت نازاربايەۆ ونى وزىنە جاقىن ۇستايدى دەپ بولجايدى.
ەندى بىرەۋلەر ونى نازاربايەۆتىڭ كۇيەۋبالاسى تيمۋر قۇلىبايەۆتىڭ ەڭ سەنىمدى ادامى، بيلىكتەگى كلانارالىق قاقتىعىستارعا ونشا ارالاسپاعانىمەن، قۇلىبايەۆ ىقپالىنىڭ كۇشەيۋىنە اسەر ەتۋشى تۇلعا دەپ تە قارايدى.
«قازاق ءتىلىن ۇيرەنەمىن»
ءماسىموۆ پرەزيدەنتكە تالاي ۋادە بەرگەن شىعار، ءبىراق حالىققا ۋادە بەرگەن ەمەس. قاتەلەسىپ تۇرمىز، ەڭ العاش ۇكىمەتكە باسشى بولىپ كەلگەن كەزىندە «قازاق ءتىلىن ۇيرەنەمىن» دەپ مالىمدەگەنى جادىمىزدا. «قازاقستاننىڭ بولاشاعى – قازاق تىلىندە» دەپ ۇرانداتىپ جۇرگەن جىلداردىڭ ءبىرى بولسا كەرەك. سول ءماسىموۆ ءالى قازاق ءتىلىن ۇيرەنگەن جوق. ەگەر ۇيرەنسە، قازاقشا سايراپ كەتەر ەدى. ودان بەرى باقانداي 9 جىل ءوتتى... قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ مەملەكەتتىك ءتىلىن بىلمەيتىن ءماسىموۆ ورىس، اعىلشىن، اراب، جۇڭگو تىلدەرىن بىلەدى.
دەيتۇرعانمەن، ونىڭ ءوزى قازاق ءتىلىن دامىتۋ ءۇشىن ءبىراز جوبالارعا باستاماشى بولعانىن ايتاتىندار بار. وعان «ەلەكتروندى ۇكىمەت» پەن «ۋيكيپەديا» جوباسىن العا تارتادى. IT ماماندار «ەلەكتروندى ۇكىمەت» نەگىزىنەن ورىس تىلىندە قىزمەت كورسەتەتى دەپ تە سىناۋعا ءۇيىر. ال «ۋيكيپەديا» جاقسى باستالعان جوبا بولعانىمەن، ءقازىر بۇرىنعىداي قارقىندى، ناقتى جۇمىس اتقارمايدى. «ۋيكيپەدياعا» قازاق تىلىندە 100 مىڭ ماقالا ەنگەنى شۇيىنشىلەنگەن ەدى. ۇكىمەت ارى قاراي قارجىلاندىرىپ، بۇل ءۇردىستى توقتاتپاۋ كەرەك دەگەن ۇسىنىستار ايتىلعانىمەن، ءقازىر بۇل سالاعا ارنايى قارجى ءبولىنىپ جاتقانىن ەستىمەدىك.
كەيبىر بەيرەسمي دەرەك كوزدەرى تىكەلەي ماسىموۆكە قارايتىن اقپارات قۇرالدارى، سايتتار مەن راديو-تەلەارنا بار ەكەنىن ايتقانىمەن، ناقتى دالەل كەلتىرمەيدى.
ءماسىموۆ كەتە مە؟
ءماسىموۆ ۇكىمەتىن تاراتۋ كەرەك!
«جەر كودەكسىنە» بايلانىستى داۋ مەن «ءۇش تۇعىرلى ءتىلدى» مەكتەپتەرگە ەنگىزۋ ۇسىنىستارى قوعامدىق ورتاعا ءدۇبىر سالعالى ءماسىموۆتى سىناۋشىلار، ونىڭ وتستاۆكاعا كەتۋىن تىلەپ، اشىق حات جازۋشى توپتار قايتا كوبەيىپ كەتتى. سوڭعى ءبىر اي بويى الەۋمەتتىك جەلىلەرگە زەر سالساڭىز، نەگىزگى تاقىرىپ جەر داۋىمەن بىرگە وسى ءماسىموۆتىڭ اينالاسىندا ءوربىپ جاتىر. جەردى ساتقىزباۋعا، جالعا بەرمەۋگە باستان-اياق قارسى بولىپ، ءوز ويلارىن اشىق ايتىپ جۇرگەن قوعامدىق بەلسەندىلەر قۇرعان «الاش جولى» قوزعالىسى بيلىككە 5 تالاپ قويعان ەدى. سونىڭ ءبىرى – ءماسىموۆ ۇكىمەتىن تاراتىپ، داعدارىسقا قاۋقارلى جاڭا ۇكىمەت قۇرۋ. ەلدەگى ەكونوميكالىق داعدارىستىڭ بارىنە ءماسىموۆ ۇكىمەتىنىڭ ءتيىمسىز جۇمىسى سەبەپكەر دەپ ويلايتىن ساراپشىلار ونىڭ ۇكىمەتىن تاراتپاي، ەكونوميكالىق قيىنشىلىقتان شىعا المايمىز دەگەن پىكىرلەرىن ايتقاندارىنا باقانداي 9 جىل ءوتتى. ول پرەمەرلىككە تاعايىندالا سالعاندا-اق وسى ءسوز ايتىلىپ ەدى.
اقىن اۋىت مۇقيبەك ۇلى قىتايدان ەلگە ورالاتىن قانداستارىمىزعا سوتتىلىق تۋرالى انىقتامانى دەرەۋ ۇكىمەت شەشىمىمەن الىپ تاستاماسا، ءماسىموۆتى سوتقا بەرەتىنىن مالىمدەدى...
قوعامدىق پىكىرمەن پرەزيدەنت تە ساناسۋى كەرەك. مۇنداي پىكىرلەر مەن سىنداردىڭ ءبىر ۇشى پرەزيدەنتكە باعىتتالاتىنىن ەسكەرسەك، ءماسىموۆ جۋىردا ورنىن بوساتۋعا ءتيىس. ساراپشىلار دا ونىڭ ورنىن بوساتار كەزى كەلگەنىن ايتادى.
ت. وسكەنباي
