نارىقتىق قوعامدا ءومىر سۇرگەن ءاربىر ادام قولىنداعى اقشاسىن ءتيىمدى جاراتىپ، ءبىر تەڭگەسىن ەكى تەڭگە جاساۋعا بەيىمدەلۋى قاجەت. بۇل – نارىقتىق قوعامنىڭ باستى تالابى. سوندىقتان قازىرگى قازاق جاستارى كاسىپكەرلىك سالانىڭ بۇگە-شىگەسىن مەكتەپ جاسىنان باستاپ كوكەيىنە توقىسا، ارتىقتىق ەتپەيدى. بىزدەر كوپ ۇلگى تۇتاتىن باتىس ەلدەرىندە «وتباسىلىق بيزنەس» دەگەن ۇعىم بار. وسى «وتباسىلىق بيزنەس» ءقازىر دامىعان ەلدەردىڭ ارقا سۇيەر تىرەگىنە اينالىپ وتىر. بولاشاقتا بىزدەردە سوڭىمىزدان ەرگەن ۇرپاعىمىزعا ميراس قىلىپ قالدىراتىن كاسىپتى مەڭگەرۋ كەرەك. سول سەبەپتى Dalanews.kz اقپارات اگەنتتىگىنىڭ دوڭگەلەك ۇستەلىنە ەلىمىزدەگى جاستاردى كاسىپكەرلىككە باۋلۋ ماسەلەسىن ارقاۋ ەتىپ وتىرمىز. وسى تاقىرىپتا كاسىپتىك ءبىلىم جانە بيزنەس سالاسىندا تابىستى ەڭبەك ەتىپ جۇرگەن مامانداردىڭ وي-پىكىرىن توپتاستىرىپ، سايتىمىزدىڭ وقىرماندارىنا ۇسىنۋدى ءجون سانادىق. وسى تاقىرىپتاعى ويىن ورتاعا سالۋعا بىلىكتى ەكونوميست تيمۋر نازحانوۆ، قىزدار پەداگوگيكالىق ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ ەكونوميكا ءپانىنىڭ وقىتۋشىسى رايحان بەكايداروۆا جانە كاسىپكەر نۇرجان قالييەۆ ىقىلاس تانىتتى. ەندى تاجىريبەلى مامانداردىڭ وي-پىكىرىنە قۇلاق اسساق.
Dalanews.kz اقپارات اگەنتتىگى:
– ءقازىر جاستاردى كاسىپكەرلىككە باۋلۋدىڭ ءمانى زور ەكەنىن ءبارىمىز تۇسىنەمىز. سىزدەردىڭ ويلارىڭىزشا، ەلىمىزدە جاستارعا ارنالعان كاسىپكەرلىك الىپپەسى قالىپتاستى ما؟ جالپى، جاستارعا شاعىن جانە ورتا بيزنەستىڭ قىرى مەن سىرىن ۇيرەتۋ ءۇشىن نە ىستەۋىمىز كەرەك؟
رايحان بەكايداروۆا، وقىتۋشى:
– كەڭەس زامانىندا مەكتەپتىڭ جوعارى سىنىپ وقۋشىلارى «قوعامتانۋ» دەگەن ءپاندى وقيتىن. سول ءپان جاستاردىڭ قوعامدىق ومىرگە بەيىمدەلۋىنە كوپ سەپتىگىن تيگىزۋشى ەدى. قازىرگى قوعام نارىقتىق ەكونوميكانىڭ قۇندىلىقتارىن تۋ ەتىپ كوتەرىپ وتىرعانى بەلگىلى. سوندىقتان جاستاردىڭ بويىنا بيزنەستىڭ قىرى مەن سىرىن جاستايىنان ءسىڭىرۋدىڭ ماڭىزى زور دەپ ەسەپتەيمىن. سانالى عۇمىرى كەڭەس زامانىندا وتكەن مەنىڭ قاتارلاستارىم «ءبىزدىڭ قولىمىزدان بيزنەس كەلمەيدى» دەپ كاسىپكەرلىكپەن اينالىسۋعا قۇلىقسىزدىق تانىتادى.
قازىرگى تاڭدا جاستاردى بىلاي قويىپ، جالپى حالىق اراسىندا كاسىپكەرلىكتى ناسيحاتتاۋ ءىسى كەمشىن ءتۇسىپ جاتقانى جاسىرىن ەمەس. سول سەبەپتى قازاقستاندا كاسىپكەرلىك الىپپەسى قالىپتاستى دەپ ايتا المايمىن.
مەنىڭشە، جاستار كاسىپكەرلىكتىڭ قىرى مەن سىرىن ۇيرەنۋگە باسا ءمان بەرۋى ءتيىس. سوڭعى ۋاقىتتا وسى ماسەلە جايىندا كوپ ويلانىپ جۇرگەن جايىم بار. وسىدان ءبىرشاما ۋاقىت بۇرىن «دامۋ» كاسىپكەرلىكتى دامىتۋ قورىنىڭ ۇيىمداستىرعان ونلاين-سەمينارىنا قاتىسىپ، كوكەيدە جۇرگەن سۇراعىما جاۋاپ الۋعا تىرىستىم.
ءبىراق سەمينار بارىسىندا «دامۋ» قورىنىڭ ماماندارى شاعىن جانە ورتا بيزنەستىڭ قازانىندا قايناپ جۇرگەن، كانىگى كاسىپكەرلەردىڭ اراسىندا سەمينار وتكىزەدى ەكەن. مۇنىڭ جاستار ءۇشىن ءتيىمسىز ەكەنىن ءتۇسىندىم. ءقازىر ەلىمىزدەگى كاسىپكەرلىك سالانى دامىتۋ ءىسىنىڭ نەگىزگى باعىتتارى «دامۋ» قورىنا جۇكتەلىپ وتىر. سوندىقتان قور قىزمەتكەرلەرى كاسىپكەرلىك الىپپەسىن قالىپتاستىرۋعا بەلسەنە اتسالىسىپ، جالپى حالىققا ارناپ قازاق تىلىندە وقۋلىق دايىنداۋى كەرەك. بۇعان «دامۋ» قورىنىڭ تولىق مۇمكىنشىلىگى بار.
وقۋلىق جازۋ ىسىنە شاعىن جانە ورتا بيزنەستىڭ ءتۇرلى سالالارىندا جۇمىس ىستەپ جۇرگەن كاسىپكەرلەر مەن زاڭگەرلەردى جانە جوعارى وقۋ ورىندارىندا كاسىپكەرلىك بويىنشا ءتالىم بەرىپ جۇرگەن مامانداردى تارتقان ءجون دەپ ەسەپتەيمىن.
تيمۋر نازحانوۆ، ەكونوميست-ساراپشى:
– جاستارعا شاعىن جانە ورتا بيزنەستىڭ زاڭدىلىقتارى مەن جولىن ۇيرەتۋ ءسوز جوق وزەكتى ماسەلە. الداعى ۋاقىتتا كاسىپكەرلىكتىڭ نەگىزىن ۇيرەتەتىن وقۋلىق جازۋ ءىسى قولعا الىنىپ جاتسا، وعان ءبارىمىز اتسالىسۋعا دايىنبىز. بىزدەر ومىردەن كورىپ، كوڭىلگە تۇيگەن جايتتاردى جاستارمەن ءبولىسۋدىڭ ماڭىزى زور.
رايحان حانىم مۇنداي وقۋلىق جازۋ ءىسىن «دامۋ» قورىنا تاپسىرۋ كەرەك» دەپ ءوزىنىڭ ويىن ايتتى. قازىرگى تاڭدا ەلىمىزدەگى بيزنەس قاۋىمداستىقتار شاعىن جانە ورتا بيزنەستىڭ مۇددەسىن قورعاۋ جايىندا ءسوز قوزعاعاندا «دامۋ» قورىنىڭ ماماندارىمەن ءتۇرلى پىكىر قايشىلىعىنا باراتىنى بەلگىلى. سوندىقتان ءقازىر «دامۋ» قورىنىڭ باسىندا وتىرعان شەنەۋنىكتەر جاستارعا كاسىپكەرلىك قاتىناستاردى ۇيرەتەتىن وقۋلىق جازىپ بەرەدى دەگەنگە ءوز باسىم سەنبەيمىن.
وسى رەتتە بىزدەر مىنا ءبىر جايتتى ءتۇسىنىپ الۋىمىز كەرەك سياقتى. ەگەر بىزدەر ورتا مەكتەپتىڭ جوعارى سىنىبىندا ءتالىم الىپ جۇرگەن جاستار ءۇشىن كاسىپكەرلىك الىپپەسىن قالىپتاستىرۋدى شىنداپ قولعا الساق، وندا تەك شاعىن كاسىپكەرلىككە قاتىستى ءسوز قوزعاۋىمىز كەرەك. وقۋلىق شاعىن كاسىپكەرلىكتى اشۋدا قانداي قۇجاتتار جاساۋ قاجەت، وعان سالىناتىن سالىقتاردىڭ كولەمى قانداي جانە نەسيەنى قالاي الۋعا بولادى دەگەن سۇراقتارعا جاۋاپ بەرۋى ءتيىس.
تاعى دا مەملەكەت بيزنەسپەن اينالىسۋعا تالپىنعان ازاماتتارعا قانداي قولداۋ كورسەتەتىنى جايىندا تولىق مالىمەت بەرۋدىڭ ماڭىزى زور دەپ ويلايمىن.
نۇرجان قالييەۆ، كاسىپكەر:
– قازاق جاستارى كاسىپكەرلىكپەن اينالىسۋعا وتە قابىلەتتى. تەك ولاردىڭ بويىنداعى قابىلەتتى اشۋ قاجەت. ارينە، بۇل باعىتتا بىزدەر جاستاردىڭ اراسىندا كاسىپكەرلىكتى كەڭىنەن ناسيحاتتاپ، كاسىپكەرلىك الىپپەسىن قالىپتاستىرۋعا بارىنشا كۇش سالۋىمىز قاجەت. ءقازىر اۋىلدا مەكتەپ بىتىرگەننەن كەيىن الەۋمەتتىك جاعدايىنا بايلانىستى جوعارى وقۋ ورىندارىنا تۇسە الماعان سوڭ، قولىنداعى مالىن ءوسىرىپ، جەرىن كەڭەيتىپ، شارۋاشىلىقپەن اينالىسادى.
ءوز باسىم ولاردىڭ بۇل ارەكەتى ۇلكەن كاسىپكەرلىكتىڭ باسى دەپ ەسەپتەيمىن. مۇنداي تالاپتى جاستارعا مەملەكەت قولداۋ كورسەتۋى كەرەك. ولار الدارىنا سالىپ ايداپ جۇرگەن ون قويى 200-گە جەتكەندە ءتۇرلى قيىنشىلىقتارمەن بەتپە-بەت كەلەتىنى جاسىرىن ەمەس. 200 قويعا جەپشوپ دايىنداۋ، قويدىڭ ەتىن ءتيىمدى باعاعا وتكىزۋ ۇلكەن ماسەلە.
مال بولعان سوڭ ولار ءتۇرلى اۋرۋلارعا ۇشىرايتىنى بەلگىلى. وسىنىڭ ءبارىن الدىن الىپ، كاسىپتى ءماندى ەتۋ ءۇشىن ءبىلىم كەرەك. ياعني مىڭعىرتىپ مال ايداعىڭ كەلسە، مىندەتتى تۇردە مال دارىگەرى ماماندىعىن مەڭگەرۋىڭ كەرەك. ال جەرمەن اينالىسقان ادام اگرونومدىق ماماندىقتى يگەرگەنى ءجون.
بۇگىندە وقۋدان قالىپ مال ءوسىرىپ، جەر تىرمالاپ تابىس تاۋىپ جۇرگەن جاستار مال دارىگەرى، اگرونوم ماماندىعىن مەڭگەرۋى ءۇشىن ءبارىن تاستاپ، ءىرى قالالارعا وقۋ وقۋعا كەتىپ قالمايتىنى بەلگىلى. تورت-بەس جىل بويى وقىساڭ، كاسىبىڭدى تاستاۋعا تۋرا كەلەدى. مۇنداي كەزدە قايتپەك كەرەك؟
مەنىڭشە، بۇل سۇراق ۇلكەن ماسەلە بولىپ تۇرعانداي. ءبىراق سىرتتاي ءبىلىم العانداردىڭ جايى بەلگىلى. اۋزىڭ قايسى دەسەڭ، مۇرنىن كورسەتەدى. كاسىبىن ارى قاراي دامىتۋ ءۇشىن ءبىلىمىن جەتىلدىرۋدى ماقسات تۇتقان جاستار ءۇشىن سىرتتاي وقۋ تىعىرىقتان شىعار جول ەمەس. پاندەميا كەزىندە ونلاين وقۋدىڭ داۋرەنى ءجۇردى. مەنىڭشە، اۋىلدا شارۋاشىلىقپەن اينالىسىپ جۇرگەن جاستار ءۇشىن ونلاين-وقۋلار ۇيىمداستىرۋدىڭ ماڭىزى زور دەپ ەسەپتەيمىن.
اڭگىمە اراسىندا تيمۋر مىرزا كاسىپكەرلىك الىپپەسىن قالىپتاستىرۋدا سالىق پەن كاسىپكەرلىك زاڭدارىنا قاتىستى ماسەلەلەر مىندەتتى تۇردە ەنۋى كەرەك دەپ ايتتى. بۇل وتە ورىندى ۇسىنىس. مەنىڭشە، كاسىپكەرلىك الىپپەسىندە اۋىل شارۋاشىلىعىن دامىتۋعا قاتىستى جايتتاردى قامتىعان ءجون. قازىرگى تاڭدا ەلىمىزدەگى بارلىق اۋدانداردا اۋىل شارۋاشىلىعى بولىمدەرى جۇمىس ىستەيدى. مال ءوسىرىپ، ەگىن ەگىپ، اۋىلدىڭ ءال-اۋقاتىن كوتەرۋگە اتسالىسىپ جۇرگەن جاستارعا اۋىل شارۋاشىلىعى بولىمدەرىندەگى مامانداردى جاۋاپتى قىلۋ كەرەك.
Dalanews.kz اقپارات اگەنتتىگى:
– قازىرگى تاڭدا ەكىنشى دەڭگەيلى بانكتەردىڭ جارناماسىنا ەلىگىپ، نەسيە الىپ، تولەي الماي جۇرگەن جاستار كوپ. جاستاردىڭ قارجىلىق ساۋاتتىلىعىن كوتەرۋدىڭ ماڭىزى قانشالىقتى؟
تيمۋر نازحانوۆ، ەكونوميست-ساراپشى:
– بۇل وتە شەتىن ماسەلە. قازىرگى كوپتەگەن جاستار پايىزدىق ۇستەمەسى جوعارى نەسيەلەرگە ۇرىنىپ، شاقشاداي باسى شاراداي بولىپ جۇرگەنى جاسىرىن ەمەس. جاستاردى بىلاي قويىپ، ەرەسەكتەردىڭ نەسيە الىپ، توي جاساعانىن كورگەندە جاستارعا بالەن-تۇگەن دەپ اقىل ايتۋعا اۋزىڭ بارمايدى. قايتا پاندەميا كەزىندە توي-تومالاققا توسقاۋىل قويىلىپ، توي دەگەن ءبىرازعا دەيىن توقتاپ تۇردى.
جاستار ەكىنشى دەڭگەيلى بانكتەردىڭ نەسيەسىنە ابدەن ەسكىرگەن كولىكتى ساتىپ الىپ، ۆوكزال مەن كافەلەردى تورۋىلداپ، تاكسيشىلىكتى كاسىپ ەتەدى. قاراپايىم ەكونوميكالىق ءبىلىمى بولماعان سوڭ، جاستار وسىنداي كەلەڭسىز جايتتارعا ءجيى ۇرىنادى.
بىزدەر جاستارعا مەكتەپ جاسىنان باستاپ كوممەرسيالىق بانكتەردەن نەسيەنى قالاي الۋعا بولاتىنىن، ولاردىڭ شارتتارىن جەتە ءتۇسىندىرۋىمىز كەرەك. پايىزدىق ۇستەمەسى جوعارى نەسيە العان جاستار ءقازىر كۇندىز-تۇنى جۇمىس ىستەپ، بار تاپقان-تايانعانىن بانكتەرگە اپارىپ بەرىپ جاتىر. وسىنىڭ كەسىرىنەن پايدالى ىسپەن اينالىسا الماي، نە بولماسا وتباسىن قۇرا الماي جۇرگەنى جاسىرىن ەمەس.
نۇرجان قالييەۆ، كاسىپكەر:
– جاستاردىڭ قارجىلىق ساۋاتتىلىعىن جەتىلدىرۋدىڭ ماڭىزى زور. قازىرگى تاڭدا ماقساتسىز نەسيە الىپ، كوممەرسيالىق بانكتەردى بايىتىپ جاتقان ادامدار ءجۇز مىڭداپ سانالادى.
مەنىڭشە، مەكتەپ قابىرعاسىنان باستاپ، جاستارعا نەسيە جايىنداعى ۇعىم-تۇسىنىكتى سانالارىنا سىڭىرگەن ءجون. بۇل رەتتە سايت وقىرماندارى نەسيە دەگەن مۇلدە قاجەتسىز دۇنيە ەكەن دەپ ويلاپ قالماسىن. بۇل جەردە اڭگىمە جاستاردىڭ نەسيەنىڭ تيىمدىلىگى مەن پايىزدىق ۇستەمەسىن دۇرىس ەسەپتەۋگە قاتىستى بولىپ تۇر.
كاسىپكەرلىكپەن اينالىسقان جاس ورەندەر نەسيە الۋ ماسەلەسىنەن بولەك شاعىن جانە ورتا بيزنەستى دامىتۋ ءۇشىن مەملەكەتتىڭ ءبولىپ جاتقان قارجىلاي قولداۋلارى مەن سالىقتىق جەڭىلدىكتەردى پايدالانۋ جاعىن دا جەتىك ءبىلۋى شارت.
ايتالىق، بۇگىندە اۋىلدى جەردە سالىقتىق جەڭىلدىكتەر مەن سۋبسيديالار ۇسىنىپ وتىرعانى بەلگىلى. شارۋاشىلىعىن ورىستەتۋگە دەن قويعان كەز كەلگەن جاس وسى جەڭىلدىكتى پايدالانۋى شارت.
