ستاتيستيكا اگەنتتىگىنىڭ ءتوراعاسى، ەكونوميكا جانە ساۋدا ءمينيسترى (1999 – 2002)، ءبىلىم جانەعىلىم ءمينيسترى (2003 – 2004)، ەلىمىزدەگى ەكى ءىرى ۇلتتىق كومپانيانىڭ ۆيسە-پرەزيدەنتى جانەپرەزيدەنتى... مانساپ جولىمەن جوعارىلاۋ ۇستىنە جوعارىلاي تۇسكەن. ءبىراق 2008 جىلى ول 100 مىڭ دوللار پارا الدى دەپ ايىپتالدى. ال سوت قىزمەت بابىن اسىرا پايدالانعانىن عانا دالەلدەپ، ءۇش جىلعا باس بوستاندىعىنان ايىردى. ءبىر جىلدان كەيىن شارتتى تۇردە مەرزىمىنەن بۇرىن بوساپ شىقتى. جاقسىبەك قۇلەكەيەۆ سودان جەتى جىل وتكەننەن كەيىن «كاراۆان» تىلشىسىنە ەكسكليۋزيۆتى سۇحبات بەرۋگە كەلىستى. بۇل ونىڭ تەمىر توردىڭ ار جاعىندا وتكەن كۇندەرى تۋرالى بۇكپەسىز اڭگىمە بولدى.
«كولىگىمنەن اقشانىڭ تابىلۋى كىنالى ەكەنىمە دالەل بولا المايدى»
– جاقسىبەك ابدىراحمەت ۇلى، ءسىز تۇتقىندالعان كەزدە قوعام دۇرلىگىپ كەتتى. اقپارات قۇرالدارىندا ءارتۇرلى اڭگىمە ايتىلىپ جاتتى. بىرەۋلەر بۇل سىزگە قارسى ادەيى ىستەلگەن دەسە، ەندى بىرەۋلەر ناعىز پاراقور ەكەنىڭىزگە شاك كەلتىرمەدى. ال ءوزىڭىز بۇعان قاتىستى نە ايتاسىز؟
- ەڭ الدىمەن بۇل ماسەلەنى قوزعاۋعا كوڭىلىمنىڭ حوشى جوق ەكەنىن ايتقىم كەلەدى...
ال شىندىعىنا كەلسەك، مەنى پارا الدى دەپ ايىپتاپ، تەرگەۋ قاپاسىنا توعىتۋعا ەش نەگىز جوق ەدى. سوت بارىسىندا ماعان تاعىلعان ايىپتىڭ ءجونسىز ەكەنىنە بۇلتارتپاس دالەل كەلتىرىلدى. مۇنىڭ ادەيى جاسالعانى ۇستالعان كەزىمنەن-اق ءمالىم بولدى. قوعامعا سونشالىقتى ءقاۋىپ توندىرەتىندەي ارەكەت جاساعان جوق ەدىم. تەوريا بويىنشا، قىلمىستىڭ جان-جاقتى جانە ءبىرجاقتى بەلگىلەرى بولادى. ەكەۋىنىڭ ءبىرى بولماي شىقسا، ادامدى قىلمىس جاسادى دەپ ايىپتاۋعا ەش نەگىز جوق. مۇنداي قىلمىسقا بارۋ ءۇشىن ەكى تاراپ الدىمەن ءوزارا كەلىسىپ الۋى كەرەك قوي. ال مەنى تەك ەكى ادامنىڭ ايتۋىمەن ايىپتادى. ونىڭ ءبىرى تەندەر العىسى كەلىپتى-مىس. ەكىنشىسى «ارى جىبەرمەي»، قارجى پوليسياسىنا ارىز جازعان. رۋسلان مەستويەۆتىڭ سول ارىزىندا ايتۋىنشا، ول 2008 جىلدىڭ 6 ناۋرىزىندا ماعان كەلىپتى، سوندا مەن وعان الدەبىر «بەكەت است» فيرماسىنا تەندەر الىپ بەرۋ ءۇشىن 100 مىڭ دوللار اكەل دەپپىن. ءبىراق مەن تەندەر ماسەلەسىمەن ەشقاشان اينالىسقان ەمەسپىن. بۇل، نەگىزى، ناق سول مەستويەۆتىڭ ءوزىنىڭ مىندەتى بولاتىن. ويتكەنى ول مەملەكەتتىك ساتىپ الۋدى ۇيىمداستىرۋ جونىندەگى باسقارۋشى ديرەكتور ەدى عوي. ءبىراق مۇنى ءوزىنىڭ ارى ءبىلسىن. ەڭ الدىمەن ايتايىن دەگەنىم وسى.
سوتتا ونىڭ ءسوزىنىڭ جالعان ەكەنىن، ول كەزدە ارىپتەستەرىممەن بىرگە ءىسساپاردا جۇرگەندىكتەن ارامىزدا الگىندەي اڭگىمە بولماعانىن دالەلدەپ بەردىم.
ەندى «بەكەت است» فيرماسى وكىلىنىڭ ايتقاندارىنا توقتالايىق. ارىز جازىلعان كەزدە ونداي كومپانيا بولماعان. ويتكەنى ول 2007 جىلدىڭ ماۋسىم ايىندا جابىلىپ قالىپتى. ال مەنىڭ 2008 جىلدىڭ 1 ساۋىرىندە تۇتقىندالعانىمدى بىلەسىز. سوت بارىسىندا بۇل كومپانيانىڭ قاعاز جۇزىندە عانا بار ەكەنى، ەشقاشان دا تەندەرگە قاتىسىپ كورمەگەنى انىقتالدى. ونىڭ قۇرىلتايشىسى ماماندىعى بۋحگالتەر، جالعىزباستى انا ەكەن. ول سوتتا بۇل
فيرمانى كەيىن ءبىر بيزنەسپەن اينالىسارمىن دەگەن ويمەن اشقانىن ايتتى. فيرمانىڭ ءوفيسى بولماعانىن، ەسەپ شوتى ارقىلى ەشقانداي وپەراسيا جۇرگىزىلمەگەنىن راستايتىن قۇجاتتاردى كورسەتتى. سوندىقتان ول سالىق قىزمەتىنە كەستەسى عانا بار بوس قاعازدى وتكىزىپ كەلگەن. ءسويتىپ، كومپانيا يەسى بالالارىمەن بىرگە پاتەر جاعالاپ جۇرگەن. ال فيرماسىنا وفيس جالداۋعا ءتىپتى مۇمكىندىگى بولماعان. ءبىراق جالعان كۋاگەر تابىلا كەتتى. ول سوتتا الگى ءوزى جوق فيرمانىڭ استاناداعى فيليالىنىڭ وكىلى ەكەنىن ايتتى. سۋديانىڭ «وسىنداي كومپانيادا 100 مىڭ دوللار قايدان پايدا بولدى؟» دەگەن سۇراعىنا جالعان كۋاگەر «بۇل اقشا شارۋاشىلىق قاجەتتىلىكتەرى ءۇشىن جينالعان» دەپ جاۋاپ بەردى. ءبىراق مەن تۋرا سونداي كولەمدە پارا تالاپ ەتكەندىكتەن، سول اقشانى مەستويەۆتىڭ ماعان بەرۋىنە تۋرا كەلىپتى-مىس. الايدا «بەكەت است-نىڭ» يەسى ونىڭ ءسوزىن تەرىسكە شىعارىپ، «ونداي قارجى قولىمدا بولسا، ەڭ الدىمەن باسپانا ماسەلەسىن شەشىپ الار ەدىم عوي» دەدى.
بايقاپ تۇرعانىڭىزداي، ماعان تاعىلعان ايىپ وسىلايشا جالا بولىپ شىقتى. مەندە قانداي دا ءبىر ارام پيعىلدىڭ بولعانى انىقتالمادى. سونىقتان دا قىلمىستىق ءىس قوزعاۋعا نەگىز جوق ەدى. ءبىراق ءىستى قوزعادى دا، مەنى سوتتاپ جىبەردى.
- الايدا ءسىزدى ۇستاعان كەزدە كولىگىڭىزدەن اقشا تابىلدى عوي. بۇعان نە دەيسىز؟
- ءيا، اقشانىڭ بولعانى راس. ونى مەنىڭ كولىك جۇرگىزۋشىمە مەستويەۆ بەرگەن. ءبىراق كولىگىمنەن اقشانىڭ تابىلۋى كىنالى ەكەنىمە دالەل بولا المايدى. ادامدى قىلمىستىق ارەكەتى ءۇشىن جازالايدى. جوعارىدا ايتقانىمداي، مەنىڭ ارەكەتىمدە قىلمىس بەلگىلەرى بولماعان. سوندىقتان سوت بارىسىندا ايىپتاۋشىلار پارا العانىمدى دالەلدەي المادى. قۇقىقتىق مەملەكەتتە مۇنداي ارەكەت باسقاشا تۇسىندىرىلەدى. سوندىقتان بۇل جاعىن ءارى قاراي ايتا بەرگىم كەلمەيدى.
«تۇرمەنىڭ اتى – تۇرمە»
–تۇتقىندالعان كەزدە بيلىكتەگى دوستارىڭىزدان نەمەسە تانىستارىڭىزدا كومەك سۇرادىڭىز با؟
- سۇراعان جوقپىن، ارينە. بىرىنشىدەن، ونداي مۇمكىندىگىم بولعان جوق. ەكىنشىدەن، ءارقاشان دا جاعدايعا سابىرلىلىقپەن قاراۋعا تىرىسامىن. ياعني بۇل بالەدەن قۇتىلۋعا ەشقانداي مۇمكىندىگىم بولمادى.
- تەرگەۋ قاپاسىندا سىزگە قىسىم كورسەتىلدى مە؟
- تەرگەۋشىلەر كەرەك جاۋابىن الۋ ءۇشىن ءتۇرلى ءادىس-تاسىلدى قولدانادى عوي. ءبارى دە بولدى. ءبىراق تەرگەۋشىلەر مەن تەرگەۋ قاپاسىنىڭ قىزمەتكەرلەرىنە قاتىستى ەشقانداي شاعىم ايتا المايمىن.
- بىرگە وتىرعان ادامدار سىزگە قالاي قارادى؟
- بۇل جاعىنان جولىم بولدى دەي الامىن. العاشقىدا جالعىز ءوزىم وتىردىم. ءبىراق ول كامەرا جالعىز ادامعا ارنالماعان. مۇنىڭ جاقسى جاعى دا، جامان جاعى دا بار. جاقسى بولاتىنى، جانىمدا ەشكىم بولماعاندىقتان، ءوز ىسىممەن الاڭسىز شۇعىلداندىم. ءبىراق ادام دەگەن بىرەۋلەرمەن اڭگىمەلەسكىسى كەلەدى عوي. مۇلدەم وقشاۋلانىپ قالعان قيىن ەكەن. ءسويتىپ، جالعىز ءوزىم 20 كۇندەي وتىردىم. مۇنىڭ سەبەبىن كەيىن ءبىلدىم. مەنى سىرتىمنان قارجى
پوليسياسىنىڭ قىزمەتكەرلەرى كۇزەتىپ وتىرىپتى. سىرتقا ءسوز شىعىپ كەتە مە دەپ نەمەسە باسقا ءبىر نارسەدەن قورىققان سياقتى.
...كەيىن ناعىز ناشاقورلارمەن ءبىر كامەرادا وتىردىم. دەلىق ۇلى ادامدارمەن ءبىر بولمەدە وتىرۋ قورقىنىشتى ەدى. وعان دەيىن ومىرىمدە ناشاقور كورمەگەنمىن عوي. سول كورىنىستى ءالى كۇنگە دەيىن ۇمىتا الار ەمەسپىن. ولار ءتۇنى بويى ۇيىقتاماي، كۇندىز عانا دەمالاتىن. ال مەنىكى كەرىسىنشە. قانشا قيىن بولسا دا، تۇندە ۇيىقتيتىنمىن...
ماعان عانا تەلەديدار كورۋگە تىيىم سالدى. باسقالارعا رۇقسات ەتىلگەن. ءبىراق مەن دە فۋتبولدان الەم چەمپيوناتىن كورگىم كەلەتىن. دەگەنمەن، سونىڭ ورنىن كىتاپ وقۋمەن تولىقتىرۋعا تىرىستىم. بۇعان، ارينە، شەكتەۋ قويعان جوق. دوستارىم ەكونوميكا تاقىرىبىنداعى كىتاپتاردى، گازەتتەر مەن عىلىمي جۋرنالداردى اكەپ بەرىپ تۇردى. قاسىمدا وتىرعان ادامدار مەنىڭ نە ىستەگەنىمدى، قانداي كىتاپ وقىپ، نە تۋرالى ايتقانىمدى كۇن سايىن باسشىلىققا جەتكىزىپ تۇراتىن. كونسپەكتىلەرىمنىڭ كوشىرمەسىن دە تۇرمە باسشىلارىنا بەرەتىن.
- كەيبىر اقپارات قۇرالدارى ءسىزدى سۋيسيد جاساماق بولدى دەپ ايتتى عوي...
- بۇل وتىرىك. وندايدى ويلاعان دا ەمەسپىن.
- تۋىستارىڭىز ءسىزدى كامەرادا ولتىرمەك بولدى دەپ مالىمدەدى. ءتىپتى باس پروكۋراتۋراعا اشىق حات تا جازدى. سولاي بولدى ما؟
- مەنى ولتىرۋگە ارنايى ادامداردىڭ جىبەرىلگەنى – دالەلدەنگەن نارسە. سول ءۇشىن تەرگەۋ قاپاسى باسشىلارىنىڭ ءبىرى سوتتالدى. ۇلكەن جانجال بولدى. ول تۋرالى كەزىندە اقپارات قۇرالدارى جازدى. مۇنى ەسىمە العىم كەلمەيدى. ارينە، تۇرمەنىڭ اتى – تۇرمە. مەنى ءۇش جىلعا سوتتادى. تەمىر توردىڭ ار جاعىندا 515 كۇن وتىردىم. قالاي بولعاندا دا، بۇل مەنىڭ تاعدىرىم. جازمىش قوي. مەن ءۇشىن بۇل سىناق بولدى. ءوز ويىمشا، سول سىناقتان جاقسى ءوتتىم. ادام بولىپ قالدىم. باسقا جاندارعا دەگەن سەنىمىمدى جوعالتقان جوقپىن. 2009 جىلى شارتتى تۇردە مەرزىمىنەن بۇرىن بوساتىلدىم. 2010 جىلدىڭ باسىندا ەڭبەككە قايتا ارالاسىپ، سودان بەرى ءوزىمنىڭ سۇيىكتى ءىسىم – عىلىمي جۇمىستارمەن اينالىسىپ ءجۇرمىن.
- جوعارى لاۋازىمدى شەنەۋنىكتەر اراسىنداعى بۇرىنعى ارىپتەستەرىڭىز تۇرمەگە بارىپ تۇردى ما؟
- وتباسىم قيىندىققا تاپ بولعاندا دوستارىمنىڭ ەشقايسىسى تەرىس اينالماعانىن ماقتانىشپەن ايتا الامىن. ءالى كۇنگە دەيىن ادال دوس رەتىندە توننىڭ ىشكى باۋىنداي ارالاسىپ تۇرامىز. مەنىڭ قارسى بولعانىما قاراماستان، تۇرمەگە كوبى باردى. قارسى بولعان سەبەبىم، ولارعا كەسىرىم تيە مە دەپ قورىقتىم. باسىما كۇن تۇسكەندە دوسىمنىڭ كوبى مەنى جانە وتباسىمدى مورالدىق جاعىنان دا، ماتەريالدىق جاعىنان دا قولداپ وتىردى. ول ءۇشىن العىسىم شەكسىز.
- بوستاندىققا شىققاننان كەيىن وزىڭىزگە جالا جاپقانداردان كەك العىڭىز كەلمەدى مە؟
- ول كەزدە دە ونداي ويىم بولعان ەمەس، ءقازىر دە جوق. بىرەۋگە كەك ساقتاپ ءومىر سۇرە المايمىن. كەك الۋ دەگەنىڭ قىلمىس قوي. مەن وندايعا باراتىن ادام ەمەسپىن.
«مەن زاڭعا باعىناتىن ازاماتپىن»
- سىزدەن كەيىن وزگە دە جوعارى لاۋازىمدى شەنەۋنىكتەردى تۇتقىنداي باستادى. ولار – جاقسىلىق دوسقالييەۆ، سەرىك بۇركىتبايەۆ جانە باسقالار. ولارمەن ارالاسىپ تۇراسىز با؟
- ءيا، ولاردىڭ بىرازىمەن ارالاسامىن. مىسالى، دوسقاليۆپەن كورشىمىن. كەيدە جولىعىپ تۇرامىز. بۇركىتبايەۆ ەكەۋمىز ءبىر اۋداننانبىز. جوعارى وقۋ ورنىنا تۇسۋگە بىرگە كەلگەن ەدىك. ول ينتەللەكتۋال، عىلىمعا جان-تانىمەن بەرىلگەن ادام. سوندىقتان ءالى دە دوسپىز. عىلىمي مۇددەلەرىمىز ورتاق. ىسقاقوۆپەن كەيدە مەيرام كەزىندە حابارلاسىپ تۇرامىن. ءسىز ايتىپ وتىرعان ادامدار ساياسي كوزقاراسى ورنىققان وتە ءبىلىمدى ءھام ساۋاتتى ماماندار. ولار ءقازىر جاس ەمەس. مەن ولاردى قىلمىس الەمىنىڭ دوكەيلەرى دەپ سانامايمىن. ونداي بولمايدى دا. ولاردىڭ ءارقايسىسى ەلىمىزدىڭ دامۋىنا شاماسى جەتكەنشە ۇلەس قوسىپ كەلەدى.
- مەملەكەتتىك قىزمەتكە ورالاتىن ويىڭىز جوق پا؟ وعان شەكتەۋ قوياتىن مەرزىم الدەقاشان ءوتىپ كەتتى عوي.
- زاڭ بويىنشا وارالا المايمىن. ويتكەنى ەڭبەك كودەكسىندەگى سوڭعى وزگەرىستەر بويىنشا وعان مۇمكىندىك جوق. سونى قالاپ تا تۇرعان جوقپىن. ءدال ءقازىر ءوزىمنىڭ سۇيىكتى ىسىمنەن قولىم بوساماي جاتىر.
- ال ەرمەگيايەۆ ءىسى بويىنشا ايىپتالعان پىرمەتوۆ مىرزا «استانا ەكسپو-2017» ۇلتتىق كومپانياسى توپ-مەنەدجمەنتىنىڭ قۇرامىندا ءالى كۇنگە دەيىن بار. سونشاما داۋ-جانجال بولىپ جاتقانىنا قاراماستان، قىزمەتىنەن كەتپەپتى...
- مەن ونى تانىمايمىن. سوندىقتان كىنالاي المايمىن. ءار ادامنىڭ ءوز امبيسياسى بار. مەن زاڭعا باعىناتىن ازاماتپىن. ساياساتقا قايتىپ ورالمايمىن دەپ سانالى تۇردە شەشىم قابىلدادىم.
- ءبىراق ءسىز «اق جول» پارتياسىنا كىردىڭىز عوي. بۇعان نە سەبەپ بولدى؟
- «اق جول» پارتياسىنا كىرگەندە تۇرعان ەشتەڭە جوق دەپ ويلايمىن. مەن بۇل پارتيانىڭ قاتارداعى مۇشەسىمىن. ەرتە مە، كەش پە، ساياسي ۇيىمدارعا قاتىستى قوزعالىس جاڭا قارقىن الادى دەپ ويلايمىن. ويتكەنى ساياسي باسەكەسىز دامۋ قيىن. كەز-كەلگەن قوعامنىڭ قارىشتاپ دامۋى ءۇشىن كەم دەگەندە ەكى مىقتى پارتيا بولۋى ءتيىس. مەنىڭشە، «اق جول» ەلىمىزدەگى كوشباسشى ەكى پارتيانىڭ ءبىرى بولا الادى. ال دەپۋتاتتىققا تالاسپايمىن. جوعارىدا ايتقان سەبەپتەرگە بايلانىستى وعان مۇمكىندىگىم دە جوق.
سۇحباتتاسقان، ديليارام اركين
دەرەككوز: كاراۆان
