بۇگىن قازاقستان پرەزيدەنتى قاسىم-جومارت توقايەۆ بارلىق دەڭگەيدەگى ءماسليحاتتار دەپۋتاتتارىنىڭ II رەسپۋبليكالىق فورۋمىندا قاتىسىپ، ماڭىزدى وي-پىكىرلەرىمەن ءبولىستى. ءوز سوزىندە ول ءماسليحاتتىڭ مەملەكەتتىك بيلىكتىڭ نەگىزگى ءارى ماڭىزدى تارماقتارىنىڭ ءبىرى ەكەنىن ەرەكشە اتاپ ءوتتى.
– ءماسليحاتتار – جەرگىلىكتى ءوزىن-وزى باسقارۋ جۇيەسىندەگى نەگىزگى ينستيتۋت. سوندىقتان ونىڭ تيىمدىلىگى دەپۋتاتتاردىڭ كاسىبيلىگىنە تىكەلەي بايلانىستى. بىلىمىنە بىلىگى ساي دەپۋتاتتار كورپۋسىن جاساقتاۋعا، ەڭ الدىمەن، ولاردى ۇسىنعان پارتيالار مۇددەلى بولۋى كەرەك. بۇگىن ءماسليحات دەپۋتاتتارىنىڭ بىلىكتىلىگىن جەتىلدىرۋ تۋرالى ۇسىنىس ايتىلدى.
ءماسليحات دەپۋتاتتارى قىزمەتىنىڭ تيىمدىلىگىن ارتتىرۋ ءۇشىن بۇل باعىتقا ەرەكشە نازار اۋدارۋ قاجەت. بۇعان مەملەكەتتىك باسقارۋ اكادەمياسىن تارتۋ كەرەك. پارتيالار ءوز دەپۋتاتتارىنىڭ بىلىكتىلىگىن جەتىلدىرۋ ماقساتىندا اكادەميامەن ىنتىماقتاستىق ورناتقان ءجون دەپ سانايمىن. ارينە، بۇل جۇمىستى ايماقتىڭ ەرەكشەلىكتەرىن، حالىق قالاۋلىلارىنىڭ كاسىبي جانە قوعامدىق-ساياسي تاجىريبەسىن ەسكەرە وتىرىپ ۇيىمداستىرۋ قاجەت. سونىمەن بىرگە دەپۋتاتتار حالىقپەن تىكەلەي بايلانىس جاساي بىلۋگە جانە ءوز جۇمىسى تۋرالى قوعامدى جان-جاقتى حاباردار ەتۋگە ءتيىس. مويىنداۋىمىز كەرەك، بۇل ىستە كوزگە كورىنىپ تۇرعان كەمشىلىكتەر بار، – دەدى پرەزيدەنت.
الماتى قالاسىنىڭ قوعامدىق كەڭەسىنىڭ مۇشەسى بەكنۇر كيسيكوۆتىڭ پىكىرىنشە، ءماسليحات دەپۋتاتتارىنىڭ تيىمدىلىگىن ارتتىرۋ ءۇشىن سايلاۋلاردىڭ اشىقتىعىن قامتاماسىز ەتۋ قاجەت. ونىڭ ايتۋىنشا، ەڭ ماڭىزدىسى – بۇل ورىنعا ەلىنە، جەرىنە جانە حالقىنا شىنايى قامقورلىقپەن قارايتىن ادامداردىڭ سايلانۋى.
– مەن ءماسليحاتتاردىڭ ناقتى كەز كەلگەن قالانى باسقارۋدا نەگىزگى ورگان ەكەنىن ايتقىم كەلەدى، مىسالى، الماتى نەمەسە باسقا دا قالالار، اۋدان ورتالىقتارى. بۇل ءماسليحاتتار ءبارىن باسقارادى، سوندىقتان بۇگىنگى كۇنى ءماسليحات وتە ماڭىزدى ورگان بولىپ تابىلادى. سوندىقتان مەن پرەزيدەنتتىڭ قالالاردى باسقارۋدا ءماسليحاتتارعا كوبىرەك مۇمكىندىك بەرۋ تۋرالى ايتقان سوزدەرىن قولدايمىن. وسى ورايدا مەن ءماسليحاتتا سايلاۋلاردىڭ دا اشىقتىعىن ارتتىرۋدى ۇسىنار ەدىم. سەبەبى، نەگىزىنەن، ءماسليحاتتا ءۇنسىز، ءوز پىكىرىن بىلدىرمەيتىن ادامدار وتىر، ولاردىڭ داۋسى مۇلدەم ەستىلمەيدى، ياعني مەن قالاعا نەمقۇرايلى قارامايتىن، ءوز پوزيسياسى بار، شىن جۇرەكتەن قالا ءۇشىن الاڭدايتىن جانە ناقتى ىس-ارەكەت جاسايتىن ادامداردىڭ ءماسليحاتقا سايلانۋىن قالايمىن.
مەن بىلەمىن، كەيبىر ءماسليحات دەپۋتاتتارى شىن مانىندە حالىقپەن كەزدەسىپ، تۇرعىنداردىڭ سۇرانىستارىنا جاۋاپ بەرىپ، بەلسەندى جۇمىس ىستەيدى، ال باسقا دەپۋتاتتاردى مۇلدەم ەستىمەيمىن، ولار قايدا، نە ىستەيدى؟ ءماسليحاتتاردىڭ قوعامدىق كەڭەس سياقتى ءتيىمدى جۇمىس ىستەگەنى ماڭىزدى. دەپۋتاتتار سايلاۋشىلار الدىندا ەسەپ بەرىپ، ءجيى كەزدەسىپ، ولاردىڭ ماسەلەلەرىن شەشۋى كەرەك، سايلاۋدان كەيىن ءىز-تۇسسىز جوعالىپ كەتپەي، بيۋدجەتتى تالقىلاۋ جيىندارىندا فورمالدى تۇردە عانا قاتىسپاۋى ءتيىس.
مەن، مىسالى، ءبىر دەپۋتاتتىڭ كومەكشىسى بولعانىمدا، ونىڭ سايلاۋشىلارمەن ۇنەمى جۇمىس ىستەپ، كەزدەسىپ جۇرگەنىن كوردىم. مەنىڭ ويىمشا، ءماسليحاتتار پرەزيدەنت ايتقانداي، وڭىرلىك ەكونوميكاعا اسەر ەتەتىن، جوعارى دەڭگەيلى بولۋى ءتيىس. الدىمەن، ساياسي ويلاۋ قابىلەتى بولۋى كەرەك. اكيماتتار جەرگىلىكتى جەردە تەك چينوۆنيكتەردى عانا ەمەس، قالاعا جاناشىر ازاماتتىق بەلسەندىلەردى دە تاڭداي ءبىلۋى كەرەك.
مەنىڭ پىكىرىمشە، ءماسليحات – ساياسي ورگان، ءبىراق ماجيليستەن ايىرماشىلىعى، ءماسليحاتتىڭ شارۋاشىلىققا باعىتتالعان بولۋى ماڭىزدى. ياعني، كوممۋنالدىق سالادا جاقسى تۇسىنىگى بار ماماندار، زاڭگەرلەر جانە قالاداعى بارلىق پروبلەمالاردى بىلەتىن ازاماتتىق بەلسەندىلەر بولۋى كەرەك. ەڭ باستىسى – تاۋەلسىز ويلاۋ جانە ءوز پىكىرىن ەركىن ءبىلدىرۋ، تەك قانا باس يزەپ، ءبىر جاقتى داۋىس بەرمەي، – دەيدى بەكنۇر كيسيكوۆ.
ال ساياساتتانۋشى پەردەحان شامييەۆ دەپۋتاتتىق قىزمەتتى اتاق-ابىروي ەمەس، ەڭ الدىمەن جاۋاپكەرشىلىك دەپ باعالايدى.
– بيلىك 2022 جىلدان بەرى قارقىندى تۇردە ساياسي رەفورمانى جۇزەگە اسىرۋدا. سول رەفورمانىڭ اياسىندا بىلتىر ءماجىلىس جاڭاردى. ونىڭ قۇرامى وزگەرىپ، وزگە شاقىرىلىم دەپۋتاتتارىنا قاراعاندا بارىنشا اشىق، قوعامدا كوتەرىلىپ جاتقان ماسەلەلەرگە جىلدام جاۋاپ بەرۋدە. حالىقتىڭ تالاپ-تىلەكتەرىن ەسكەرىپ ءارتۇرلى زاڭدارعا وزگەرىس ەنگىزۋدە. مۇلدەم جاڭا زاڭدار دا قابىلدانىپ جاتىر. بۇل پروسەسستەن جەرگىلىكتى ءماسليحاتتار دا تىس قالماۋى ءتيىس.
سول ءۇشىن دە مەملەكەت باسشىسى ءماسليحاتتاردىڭ جۇمىسىنىڭ كەي تۇستارىن سىنادى. تەك سىناپ قانا قويماي كاسىبي، بىلىكتى دەپۋتاتتاردى كەزەڭ-كەزەڭىمەن قالىپتاستىرۋ جولدارىن ۇسىندى. مەنىڭشە دەپۋتاتتاردىڭ باستى كەمشىلىگى جاريا ساياساتكەر ەمەستىگىندە. بۇل تۋرالى پرەزيدەنت تە اتاپ ءوتتى. دەپۋتات بولدىڭبا، دەمەك جاۋاپكەرشىلىكتى ءوز موينىڭا الدىڭ دەگەن ءسوز. سوندىقتان سەنىڭ ەلەكتوراتىڭمەن عانا ەمەس، جالپى حالىقپەن سويلەسە الۋى ءتيىس. ايتپەسە ساياساتقا بارۋدىڭ قاجەتى جوق. بۇل پرەزيدەنتتىڭ عانا ەمەس، قوعامنىڭ تالابى. پرەزيدەنت سونداي-اق، مىناداي ماڭىزدى ماسەلەنى كوتەردى. قاي پارتيانىڭ مۇشەسى بولماسىن جالپىۇلتتىق مۇددەگە كەلگەندە پارتياىشىلىك مۇددەنى ەكىنشى ورىنعا قويۋ كەرەك. يا، ساياسي پارتيانىڭ باستى ماقساتى بيلىككە جەتۋ. سول ءۇشىن وزگە پارتيالارمەن باسەكەگە تۇسەدى. ءبىراق ساياسي باسەكەنىڭ ارتىنان قۋىپ ۇلتتىق مۇددەنى ۇمىتپاۋ كەرەك، – دەيدى ساياساتتانۋشى.
شارا بارىسىندا قازاقستان پرەزيدەنتى بىرنەشە كۇننەن كەيىن وتەتىن جالپىۇلتتىق رەفەرەندۋمنىڭ ءمانىن اتاپ ءوتىپ، ونى «حالىق ۇنىنە قۇلاق اساتىن مەملەكەت» تۇجىرىمداماسىنىڭ ناقتى كورىنىسى رەتىندە باعالادى.
– اەس قۇرىلىسىنا قاتىستى ءوز ۇستانىمىمدى بۇعان دەيىن بىرنەشە رەت ايتتىم. الەمدەگى پروگرەستەن شەت قالماۋ ءۇشىن ءبىز باسەكەلەستىكتە ءوز ارتىقشىلىقتارىمىزدى پايدالانۋىمىز كەرەك. ازاماتتار قولداپ داۋىس بەرسە، بۇل تاۋەلسىز قازاقستاننىڭ بۇكىل تاريحىنداعى ەڭ ءىرى جوباعا اينالادى. اتوم ەلەكتر ستانسياسىن سالۋ – ۇزاقمەرزىمدى جوبا. ءبىراق بۇل باستاما ەلىمىزدىڭ ورنىقتى دامۋىن ونجىلدىقتارعا ىلگەرىلەتەدى، سونداي-اق ينجەنەرلەر شوعىرى مەن ءارتۇرلى بەيىندەگى ماماندار لەگىن دايارلاۋعا جاعداي جاسايدى. دەمەك ونىڭ پايداسىن قازىرگى جاستارىمىز بەن بولاشاق ۇرپاق كورەدى، – دەدى پرەزيدەنت.
ساياساتتانۋشى پەردەحان شامشييەۆتىڭ پىكىرىنشە، قازاقستان حالقى الداعى رەفەرەندۋمعا دايىندىقتى ەداۋىر كۇشەيتكەن. رەسمي استانا بۇل ماسەلەنى كوپ جىلدان بەرى تالقىلاپ، حالىقتى اقپاراتتاندىرىپ كەلەدى، سوندىقتان جۇرتشىلىقتىڭ قىزىعۋشىلىعى ارتقانى بايقالادى.
– رەفەرەندۋمنىڭ ءوزى ۇلكەن ءبىر ساياسي ناۋقان. ونداي مۇمكىندىك بەرگەنىنىڭ ءوزى بيلىكتىڭ، مىسالى، توقايەۆتىڭ مۇمكىندىك بەرگەنى — بۇل ۇلكەن قادام دەپ ويلايمىن. ياعني، بۇل ءبىر تىكەلەي دەموكراتيانىڭ كورىنىسى عوي. سوندىقتان ول دۇرىس قادام دەپ ەسەپتەيمىن. ياعني، حالىقتىڭ وزىنە شەشىم قابىلداۋعا مۇمكىندىك بەرۋ. ياعني، ەندى ءبىز مىسال رەتىندە الاتىن بولساق، ءقازىر وزبەكستاندا دا وسىنداي ماسەلە كوتەرىلىپ جاتىر، ءبىراق وندا ەشقانداي رەفەرەندۋم بولعان جوق. پرەزيدەنت نەمەسە ۇكىمەت ايتتى، سولاي شەشىلىپ جاتىر. وندا ەشقانداي رەفەرەندۋم بولعان جوق، تالقىلاۋ دا بولعان جوق. ال بىزدە كەرىسىنشە، ءبىر جىل بۇرىن رەفەرەندۋم بولاتىنى تۋرالى ايتىلدى. بيلىكتىڭ حالىققا تۇسىندىرۋگە ۋاقىتى بولدى. حالىقتىڭ ءوزى اقپارات جيناۋعا مۇمكىندىك الدى. مەنىڭ ويىمشا، ءبىر جىل — ۇلكەن، كوپ ۋاقىت، – دەپ ساناينى پەردەحان شامشييەۆ.
ءوز كەزەگىندە ساياساتتانۋشى نۇربولات نىشانباي الدا بولاتىن رەفەرەندۋمعا حالىق بەلسەندى قاتىسادى دەپ سانايدى، سەبەبى بۇل حالىق ءۇشىن ماڭىزدى سۇراق.
– ەندى بۇل جولعى رەفەرەندۋمنىڭ ماڭىزى، مەنىڭ ويىمشا، حالىقتىڭ بەلسەندىلىگى. حالىق بەلسەندى قاتىسادى دەپ ويلايمىن. سەبەبى ءقازىر حالىق ءۇشىن بۇل سۇراق ماڭىزدى. حالىقتىڭ اراسىندا كوپتەگەن سۇراقتار بار، جانە بۇل جەردە ناقتى سۇراق قويىلىپ تۇر: ءيا نەمەسە جوق دەگەن. سونىمەن قاتار، سايلاۋ مەن رەفەرەندۋمداردا ءبىز بايقاعانىمىز، بۇرىنعىداي حالىق ءقازىر «مەن بارماسام، مەنىڭ ورنىما باسقا بىرەۋلەر داۋىس بەرۋى مۇمكىن بە، نەمەسە مەن بارىپ ءوز ويىمدى ايتۋىم كەرەك» دەگەن وسىنداي ازاماتتىق پوزيسياسى قالىپتاسىپ جاتىر. سەبەبى ولار سايلاۋدىڭ قالاي وتەتىنىن بىلەدى، ول جەردە تەك قانا قازاقستاندىق باقىلاۋشىلار ەمەس، حالىقارالىق ۇيىمداردان دا كوپتەپ ادامدار كەلەدى، بۇل جەردە ەڭ ماڭىزدى ماسەلە — وسى ساياسي بەلسەندىلىكتى ۇستاپ قالۋ ءۇشىن اشىقتىق قاجەت، جانە جاستاردىڭ سەنىمى، ولاردىڭ ەرتەڭ داۋىس بەرگەن كەزدە «ءيا، مەن داۋىس بەردىم، مەنىڭ داۋسىم شەشىمگە اسەر ەتەدى ەكەن عوي» دەگەن سەزىمى الداعى ۋاقىتتا ولار اۋقىمدى ءبىر ەرەسەكتەردىڭ ەلەكتوراتىن قالىپتاستىرادى. سەبەبى بىزدەگى سانالى شەشىم قابىلدايتىن ازاماتتار 30-50 جاستاعى ادامدار، ولار ءارقاشان تەك قانا ءوزى داۋىس بەرمەيدى، ول اينالاسىنداعىلارعا دا ايتىپ جۇرەدى، وتباسىنا دا ايتىپ جۇرەدى، شەشىم قابىلداعاندا. سوندىقتان اەس بويىنشا شەشىم قابىلداعان كەزدە تەك قانا بيۋللەتەننىڭ الدىنا بارىپ، رۋچكانى ۇستاعان كەزدە عانا «ءيا دەيمىن بە، الدە جوق دەيمىن بە» دەپ ەمەس، وعان دەيىن كوپتەگەن سارالاۋ كەرەك، – دەيدى ساياساتتانۋشى.
