رەداكسيادان: رەجيسسەر ەرمەك تۇرسىنوۆ قازىرگى جاعدايعا، بۇگىنگى جۇيەگە جانە جەر داۋىنا قاتىستى كوزقاراسىن اشىق ءبىلدىرىپتى.  اۋدارىپ باستىق. ىقشامداپ ۇسىنىپ وتىرمىز. 

 

ەلدەگى احۋال مازاسىز. مۇنىڭ ارتى قالاي اياقتالارىن ەشكىم بىلمەيدى. بيلىكتىڭ بۇقارامەن سويلەسكىسى جوق. كىممەن سويلەسۋى كەرەك؟ وپپوزيسيانىڭ باسىن العان، زيالى قاۋىمعا الاقان جايعىزىپ قويعان. رەسمي اقپارات قۇرالدارىنا ەشكىم سەنبەيدى. ساۋاتتى، بايسالدى پىكىر ايتار ەشكىم جوق. ەسەسىنە ايعاي-سۇرەڭ، قورقىتۋ مەن ۇركىتۋ باسىم.

تۇرعىنداردىڭ وي-ساناسىن ۇرەي بيلەگەن. ۇرەي جۇرگەن جەردە، اقىلعا ورىن جوق.

قازىرگى دابىرانىڭ ءبارى تەكتەن-تەك ەمەس. ەلدەگى جاعداي جاقسى بولسا ەشكىم ۇندەمەس ەدى. ءبىراق، ءبىز وسىنداي جاعدايعا، وسىنداي كۇنگە جەتتىك. ەندىگى جەردە ءبارى كەش... بارلىعىن پوليسيا مەن ومون-نىڭ موينىنا ارتۋعا تۋرا كەلەدى. ءبىراق، بۇل دا ۇزاققا سوزىلماسى بەلگىلى. توزعان جۇيكە ءۇزىلۋدىڭ از الدىندا تۇر.

ءبىز وسى جاعدايعا قالاي جەتتىك؟

مەن ساياساتكەر دە، ەكونوميست تە ەمەسپىن. مەنىڭ كوزقاراسىم – قاراپايىم ادامنىڭ كوزقاراسى. مىنا ماسەلەگە نازار اۋدارۋدى سۇرايمىن.

Bloomberg اگەنتتىگىنىڭ دەرەگىنشە، بىلتىرعى جىلى قازاقستان الەمدەگى ەكونوميكاسى ەڭ وسال مەملەكەتتەردىڭ وندىعىنا ەنگەن.

دەمەك، ەڭ ناشار. ال ءبىزدىڭ بيلىك ەڭ دامىعان 30 مەملەكەتتىڭ قاتارىنا كىرۋدى كوكسەيدى. سونى قاقساپ قانشاما جىل بويى ايتىپ كەلەدى. «انە-مىنە، ەندى-ەندى جەتىپ قالۋىمىز كەرەك» دەيدى بيلىك.

ال Bloomberg بەكەر ايتپايدى. اتالعان اگەنتتىكتىڭ ساراپشىلارىنا  قازاقستانداعى جاعدايدى ويسىراتىپ كورسەتۋ ءۇشىن «گوسدەپ» اقشا تولەمەگەن بولار.

ال Transparency International قازاقستاندى الەمدەگى ەڭ جەمقورلانعان ەلدەردىڭ قاتارىنا قوستى.

ءيا، جەمقورلىق بىزدە عانا ەمەس، باسقالاردا دا بار. ءار ەل كوررۋپسيامەن ءوز بەتىنشە كۇرەسۋدە.  قىتايدا پارا العانداردى ءولىم جازاسىنا كەسسە، ەۋروپادا ايىپپۇل سالادى، تۇرمەگە توعىتادى، الىستاعى افريكادا جەمقوردىڭ دەنە مۇشەسىن شاۋىپ تاستايدى ەكەن...

بىزدە دە جازالايدى. ءبىراق تاڭداپ جازالايدى. ءبىز بىلەتىن جەمقورلىق داۋلارىنىڭ دەرلىگى انىعىندا كلاندار قاقتىعىسىنان باسقا ەشتەڭە ەمەس. ۇرى-قارىلار مايلى شەلپەككە تالاسىپ ءجۇرىپ، ءبىر-بىرىنىڭ ارەكەتىن اشكەرەلەۋدە. سايىپ كەلگەندە بىزدە كوررۋپسيامەن كۇرەستىڭ اتى عانا بار. قازاقستاندا قازىنادان قارجى ۇرلاعانداردى ەمەس، ابايسىزدا ارانداپ قالعانداردى قامايدى.

ادام دامۋىنىڭ كورسەتكىشى بويىنشا قازاقستان 69-شى ورىندا تۇر.

دەمەك، ءبىز شالا دامىعانبىز. دامۋىمىز جاعىنان قالىپ قالعانبىز. ءبىزدىڭ ءسال اۋىتقۋىمىز بار. جوق، اقىماق ەمەسپىز. ءبىراق، اقىلدىلاردىڭ قاتارىنا جاتپايمىز.

سوعان قاراماي جەر كولەمى جاعىنان الەمدە 10-شى ورىندامىز. حالقىمىزدىڭ سانى 17 ميلليون.

وسىنشالىقتى اۋقىمدى تەرريتوريامىز بولا تۇرا الەمدەگى ەڭ كەدەي ءارى كوشتەن قالعان حالىقتاردىڭ قاتارىندا جۇرگەنىمىزگە تاڭعالام. جارايدى، جەرىمىز جىل بويى تامشى تامبايتىن شولەيتتى دالا بولسا تۇسىنەر ەدىم. جوق، بىزدە ءبارى بار. قازبا بايلىقتىڭ بارلىق ءتۇرىن تاباسىز.  بيلىك «مەندەلەيەۆ تابليساسىنىڭ بارلىق ەلەمەنتى كەزدەسەدى» دەيدى.

سول ەلەمەنتتەر قايدا؟ ۇشتى-كۇيلى جوعالدى ما؟

جوق. بۇلاردىڭ بارلىعىن حالىقتى كورمەيدى، بىلمەيدى دەپ ويلايتىندار الدەقاشان الىپ ساتىپ جىبەرگەن.

قازاقستانداعى ەڭ تومەنگى كۇنكورىس دەڭگەيى 22 مىڭ 859 تەڭگە. ال دوللاردىڭ باعامى 330 تەڭگە. دەمەك، ءبىزدىڭ مەملەكەتتە ايىنا 70 دوللارعا ءومىر ءسۇرىپ وتىرعان ادامدار بار.

قازاقستانداعى 113 ادامنىڭ بىرەۋى مۇگەدەك-بالا. 36777 جەتىم بالا تاعى بار. قازاق جەتىم دەگەن تۇسىنىك بولماعان. بۇل نونسەنس ەدى.  وسىنىڭ وزىنەن-اق ەلدىڭ ساياسي-ەكونوميكالىق سالاسىنان بولەك، مورالدىق تۇرعىدان ازىپ بارا جاتقانىن بايقاۋعا بولادى.

قازاقستان سۋيسيد سانى جونىنەن الەمدە 3ء-شى ورىندا ەكەن. ساعات سايىن قازاقستاندا بىرەۋ وز-وزىنە قول جۇمسايدى دەگەن ءسوز.

ءبىزدىڭ جۇيكەمىز توزعان. جۇيكەنىڭ توزۋ دەڭگەيىن قالاي انىقتايتىنىن بىلمەيمىن. انىعى، بۇگىنگى قازاقستاندا ءومىر ءسۇرۋ مۇمكىن ەمەس.

وسى سەبەپتى دە قازاقستان پوليسەيلەردىڭ سانى جونىنە الەمدە 6-شى ورىندا تۇر.

جۇيكەسى توزعانداردى قاتاڭ كۇزەتۋ كەرەك، سەبەبى. سارى ۋايىمعا سالىنعانداردى باقىلاۋدا ۇستاعان ءجون، ولار كەز-كەلگەن ۋاقىتتا مورت سىنۋى مۇمكىن. سول كەزدە دويىر مەن تەمىر توردىڭ قاجەتى تۋادى.  جۇيكەسى توزعاندارمەن كۇرەسۋدىڭ جالعىز جولى وسى.  جەر داۋى سونى دالەلدەدى. مۇنداي كەزدە تىلىڭە اباي بولعان ءجون. ايعايلاپ سويلەۋگە بولمايدى. وسى سەبەپتى دە ءسوز بوستاندىعى جاعىنان قازاقستان 154ء-شى ورىندا تۇر.

اسىرىپ ايتىپ جىبەرۋىم دە مۇمكىن. ءبىراق، جوعارىداعى دەرەكتەردەن قاشىپ قۇتىلا المايمىز.

ەكونوميكالىق زەرتتەۋلەردىڭ ۇلتتىق بيۋرو باسشىسى قاسىمحان قاپپاروۆتىڭ ايتۋىنشا، وسى 25 جىلدا قازاقستاننان كوشۋدىڭ ءۇش تولقىنى تىركەلىپتى: 90 جىلدارى نەمىستەر كوشكەن. 2000 جىلداردا ورىستار قونىس اۋدارعان. ال ءقازىر وسى ەلدەگى نەگىزگى ۇلت قازاقتار قازاقستاننان كەتۋدە.

ازاماتتار ءۇشىن قايدا، قاي ەلگە كوشكەن ماڭىزدى ەمەس، باستىسى بۇل ارادان كەتۋ كەرەك. قازاقستاننان كوشۋدىڭ ءوزى – بۇگىنگى جۇيەگە دەگەن قارسىلىقتىڭ كورىنىسى. كوشىپ جاتقانداردىڭ دەرلىگى ەلگە بەرەرى بار، تالاپتى، تالانتتى ازاماتتار. ورتا تاپقا جاتاتىندار، جاستار...

نەگە كوشەدى؟ سەبەبى، بولاشاققا سەنبەيدى. سەنبەيتىن سەبەپ كوپ. ءبىلىمنىڭ تومەندىگى، لايىقتى جۇمىستىڭ ازدىعى، كارەرالىق ورلەۋدىڭ جوقتىعى.

انىعىندا، ءارى قاراي بۇدان دا اۋىر، بۇدان دا قيىن بولادى. «اۋرۋىن جاسىرعان ولەدى» دەپ قازاق بەكەر ايتپاعان.

«الاڭعا شىققانداردىڭ ىشىندە ازۋلى دەگەندەرىن، اتىلىپ تۇرعاندارىن تۇرمەگە جاپساق، قالعاندارى تىم-تىراقاي قاشا جونەلەدى» دەپ ويلاۋ ۇلكەن قاتەلىك. مەن ەلىمىزدىڭ اۋدان-اۋىلدارىندا ءجيى بولامىن. حالىقپەن سويلەسەمىن. ادامدار ابدەن شارشاعان. ابدەن قاجىعان. سوزىنەن، جۇزىنەن بىلىنەدى.  ولار وسى كۇنگە دەيىنگى بىلىقتىڭ بارىنە كوز جۇما قاراپ كەلدى. ءبىراق، ءارى قاراي بۇعان توزە المايدى. بيلىككە دەگەن قارسىلىق وسى ۋاقىتقا دەيىن ىشتە تۇيدەكتەلىپ كەلدى. وسى ەنەرگيانى سىرتقا شىعارۋ ءۇشىن ىلكى سەبەپتىڭ ءوزى جەتكىلىكتى. سودان دا شىعار جەر داۋى باستالعاندا مەن ىشتەن تىندىم. شىنىمەن دە قورقىنىشتى ەدى.

بۇدان بۇلاي بيلىكتىڭ «بىزدە ءبارى كەرەمەت» دەۋى جانە بۇعان حالىقتى سەندىرۋگە تىرىسۋى بەكەر. قولىنان كەلمەيدى. بۇعان ەندىگى جەردە ەشكىم سەنبەيدى. حالىقپەن سويلەسۋ، حالىققا شىعۋ كەرەك. ولارمەن كەزدەسۋدەن قاشۋدىڭ قاجەتى جوق.  بۇقارامەن بەتپە-بەت سويلەسەتىن كەز كەلدى.

بىلىقتاردى توقتاتۋ قاجەت. بيلىك بۇگىنگى بەتىنەن تايماسا اۋرۋىن اسقىندىرا تۇسەدى.  جاۋاپكەرشىلىكتى الدىمەن بيلىك موينىنا الۋى كەرەك.

ساياسي ەليتا ورنىندا. ءبىراق، بۇلار ازدىق ەتەدى. ينتەللەكتۋالدى ەليتانىڭ كومەگى قاجەت. ءيا، ولار از قالدى. ءبىراق، بار. بۇلار بيلىك پەن حالىقتىڭ اراسىندا ءجۇرۋى ءتيىس.  قازىرگى ماسەلەنى پوليسيا مەن ومون-دى ارالاستىرىپ شەشە المايسىڭ.

قازىرگى كۇننىڭ ەڭ باستى پروبلەماسى – مورالدا. مورال جوق. وسى سەبەپتى دە ادامدار مەشىتكە جۇگىرۋدە. ولار وزدەرىنىڭ قورقىنىشتارى مەن ۇرەيلەرىنەن وسى جەردە ارىلعىسى كەلەدى. مەشىتتەن كومەك كۇتەدى، قۇتقارارىنا سەنەدى.

دامىعان ەلدەردە مورالدىڭ شارتتارى قوعامدىق-ساياسي قۇرىلىمعا نەگىزدەلگەن. بىرەۋلەردە بۇل – دەموكراتيا، ال ەندى بىرەۋلەردە – شاريعاتتىڭ شارتتارى، ۇشىنشىسىندە سۇلتاناتتىڭ ۇستانىمى باسىم.

وكىنىشكە قاراي، قازىرگى قازاقستاننىڭ قوعامدىق-ساياسي قۇرىلىمى – كىم كۇشتى، سونىڭ ءسوزى، ءىسى دۇرىس دەگەن ۇستانىمعا نەگىزدەلگەن. ءبىراق، بۇل ەرەجە ماڭگىلىك ەمەس. حالىق ماڭگى-باقي باس شۇلعىپ وتپەيدى. جوعارىدا وتىرعاندار مىنە وسىنى ءتۇسىنۋى كەرەك.

قازىرگىنىڭ قۇدايى – اقشا. اقشانىڭ كۋلتى. بايلىق. ادامدىق قۇندىلىقتاردىڭ ىشىندەگى ەڭ ارزانى. سونىمەن بىرگە ەڭ اياۋسىزى دا وسى...

انىعى، ءارى قاراي بۇلاي ءومىر سۇرۋگە بولمايدى. ءبىز كوش سوڭىندا قالدىق. ىلگەرىدەگى دەرەكتەر سونىڭ دالەلى. قازىرگى بيلىكتىڭ ۇلگىسى ءوزىن-وزى اقتاي المايدى. ەندەشە ونى قايتا قاراپ، قاتەلىگىن تابۋ كەرەك  جانە سوعان ساي جاڭا ۇلگىنى قايتا قۇرۋعا ءتيىسپىز.

دەرەككوز: Ratel.kz

اۋدارعان، دۋمان بىقاي