الجۋ (السگەيمەر اۋرۋى) عاسىردىڭ وزەكتى دەرتىنىڭ بىرىنە اينالىپ كەلەدى. بۇل اۋرۋعا شالدىعۋشىلاردىڭ دەنى ءوزىن اۋرۋمىن دەپ ەسەپتەمەيتىن كورىنەدى. ايگىلى ساياساتكەرلەر، مىقتى عالىمدار، اقىن-جازۋشىلار، ءتىپتى قاراپايىم ادامدار دا جاسى جەتپەي الجۋى مۇمكىن دەيدى ماماندار. «بۇل اۋرۋدىڭ ناقتى ەمى جوق، بيلىك باسىنداعىلار الجىسا، ونى ەمدەۋ نەمەسە ءوزىنىڭ اۋرۋ ەكەنىن ءتۇسىندىرۋ قيىن»، – دەگەن پىكىر ايتادى.
[caption id="attachment_13635" align="alignright" width="280"]
رونالد رەيگان[/caption]
ادامنىڭ الجۋى – كەشەگىسىن بۇگىن ۇمىتۋ ياكي كەشەگى ايتقانىنا بۇگىن قارسى ءسوز سويلەۋ، ءوز ويىن جيناقتاي الماۋ، ورىنسىز اشۋلانۋ، كوشەدە لاعىپ كەتۋ، ءوزىنىڭ كىم ەكەنىن بىلمەي قالۋ، جاقىنىن، تۋىسىن، ەتجاقىنىن، ءتىپتى بالا-شاعاسىن تانىماۋ، ءوزىنىڭ وتكەنىن، تۇتاس تاريحىن ەستەن شىعارۋ، وزگە بىرەۋدى جاقىنىمەن شاتاستىرۋ سەكىلدى ءتۇرلى ارەكەتتەردەن بىلىنە باستايدى.
الجىعان ادامنىڭ سوزىندە جۇيەلىلىك بولمايدى. ىسىنە قاراپ ونىڭ يا ساۋ، يا اۋرۋ ەكەنىن ايىرۋ قيىنعا سوعاتىن جاعدايلار دا كەزدەسەدى. بۇل اۋرۋدىڭ كۇردەلىلىگى سونشالىق، ناقتىلى ەمى جوق. تەك الجۋدىڭ العاشقى بەلگىلەرى بايقالعان ساتتە نەمەسە ودان ەرتەرەك ءتيىستى ەم-قارەكەتتەر ارقىلى الدىن الۋعا بولادى. ونىڭ نەشەتۇرلى مەديسينالىق، پسيحولوگيالىق، فيلوسوفيالىق تۇجىرىمدارى بار.
الجۋ – وتە باياۋ جۇرەتىن، ادام جۇلىن-جۇيكەسىنە بىرتىندەپ ەنەتىن اۋىر دەرت.
[caption id="attachment_13636" align="alignleft" width="131"]
اننا قۇدياروۆا[/caption]
الدىمدا اجال بار دەپ ويلانۋى كەرەك
ءبىز «ادام قالاي الجيدى؟» دەگەن سۇراق توڭىرەگىندە بەلگىلى پسيحولوگ، پسيحواناليز ينستيتۋتىنىڭ ديرەكتورى اننا قۇدياروۆا حانىمعا حابارلاسقان ەدىك. مامان الجۋدىڭ نەشەتۇرلى دەڭگەيدە جۇرەتىنىن، كەيبىرى كۇندەلىكتى قالىپتى تىرلىگىنەن وزگەرىپ، پسيحولوگيالىق شەڭبەردەن شىعىپ، پسيحياتريالىق مولشەرگە دەيىن اۋىتقيتىنىن ايتادى. اۋرۋدىڭ بۇل ءتۇرىن ءتۇسىندىرۋ، ونى ەمدەۋ وتە قيىن دەيدى پسيحولوگ.
«ادام ءوزىن ءوزى ساقتاۋى ءۇشىن الدىندا اجالى بارىن، بۇل ءومىردىڭ وتپەلى ەكەنىن ۇمىتپاۋى كەرەك. سوندا ءار نارسەگە دايىندالىپ، ءوزىن-وزى تىڭ ۇستاۋعا تىرىسادى. جاسى جەتكەن ادامداردىڭ كوبى ميىنىڭ فۋنكسيالارىنا جاۋاپ بەرە الماي قالادى. بۇل بالا كەزدە العان سوققى، تارتقان ازابى مەن ىشكى كۇيزەلىستەرىنەن تۋۋى مۇمكىن. ونىڭ سەبەبىن ءوزى دە تۇسىنە بەرمەيدى»، – دەيدى.
ادام بولمىسى جاڭالىققا قۇمار. اينالاسىنىڭ جاڭارۋىن كۇتەدى. ءبىراق وزگەرىسسىز، ءبىر قالىپتى ءومىر ونىڭ نەرۆ جۇيەسىن زاقىمدايدى. ۇنەمى باسشىلىق قىزمەتتە بولۋ مەن ۇنەمى جالشى بولۋدىڭ ايىرماشىلىعى از – ەكەۋى دە ادام دەنساۋلىعىنا كەرى اسەرىن تيگىزبەي قويمايدى
پسيحولوگ، سونداي-اق، الجۋدىڭ كەيبىر سەبەبى ونىڭ ماماندىعىمەن دە بايلانىستى بولۋى بەك مۇمكىن ەكەنىن العا تارتادى. «ءوزى سۇيمەگەن ياكي قولىنان كەلمەيتىن كاسىپپەن ۇزاق ۋاقىت اينالىسقان ادامداردىڭ كوبى ەرتە شارشايدى. ۇزاق جىلدىق تىعىرىق بىرتە-بىرتە ادامنىڭ اقىل-وي قابىلەتىن السىرەتەدى. ايتالىق، ساياساتكەرلەردىڭ كوبىنە ءوزىنىڭ كاسىبى ۇناماۋى مۇمكىن. ولار وتىرىك ايتۋعا، جالعان سويلەۋگە، ەكىجۇزدىلىككە داعدىلانادى. ءتىپتى، ولاردىڭ كوبى شىن مەن وتىرىكتىڭ اراسىن ايىرا المايتىن دەڭگەيگە جەتەدى».
پسيحولوگ ءبىر قىزمەتتە، ءبىر ورىندا، وزىنە تانىس ءبىر قالىپتى ورتادا ۇزاق ۋاقىت وتىرۋ ادامنىڭ ساناسىنا ايرىقشا سالماق تۇسىرەتىنىن العا تارتادى.
«ادام بولمىسى جاڭالىققا قۇمار. اينالاسىنىڭ جاڭارۋىن كۇتەدى. ءبىراق وزگەرىسسىز، ءبىر قالىپتى ءومىر ونىڭ نەرۆ جۇيەسىن زاقىمدايدى. ۇنەمى باسشىلىق قىزمەتتە بولۋ مەن ۇنەمى جالشى بولۋدىڭ ايىرماشىلىعى از – ەكەۋى دە ادام دەنساۋلىعىنا كەرى اسەرىن تيگىزبەي قويمايدى»، – دەيدى پسيحولوگ.
[caption id="attachment_13637" align="alignleft" width="188"]
ءازىمباي عالي[/caption]
ديكتاتورلاردىڭ كوبى الجۋعا بەيىم
ال ساياساتتانۋشى، تاريحشى ءازىمباي عالي ۇلكەن ساياساتكەرلەردىڭ كوبى بىرتە-بىرتە الجۋ دەرتىنە دۋشار بولعانىن تاريحي مالىمەتتەر راستايتىنىن ايتادى.
اقش پرەزيدەنتى رونالد رەيگاننىڭ الجۋ دەرتىمەن اۋىرعانىن، كەڭەس وداعىنىڭ ءبىرىنشى حاتشىسى بولعان حرۋششيەۆ پەن برەجنيەۆتىڭ دە مىنەزىنەن وسىنداي مەرەز بايقالعانىن مىسال ەتكەن ءازىمباي عالي: «ادام ءوزى مەن نە ايتىپ تۇرمىن دەگەن سۇراققا جاۋاپ بەرىپ ۇيرەنۋى كەرەك، اسىرەسە، ساياساتكەرلەر ءوز سوزىنە اباي بولعانى ءجون. الجۋ – كوپسوزدىلىكتەن، ءوزىنىڭ ايتقانىنا ەسەپ بەرە الماۋدان، بۇرىنعى ايتقانىن ۇمىتۋدان بەلگىلى بولاتىن اۋرۋدىڭ ءبىر ءتۇرى. كوپتەگەن ساياساتكەرلەر وسى دەرتكە ۇشىراپ، ەل الدىندا ماسقارا بولعان»، – دەيدى.
[caption id="attachment_13638" align="alignright" width="417"]
نيكيتا حرۋششيەۆ[/caption]
ساياساتتانۋشىنىڭ پىكىرىنشە، كەڭەس وداعىنىڭ ءارتۇرلى دەڭگەيدەگى باسشىلارىنىڭ ىس-ارەكەتىنە قاراساڭىز، بيلىكتە ۇزاق وتىرۋدىڭ سالدارىنان الجۋدىڭ بەلگىلى بارىنە ورتاق ءبىر سيندرومى بولعانىن بايقاۋعا بولادى. ولار وزگەلەرگە كۇمانمەن قاراۋ، قارسىلاستارىنىڭ كوزىن قۇرتۋعا قۇمارتۋ، قالىڭ رەفورمانىڭ جۇزەگە اسۋىنا ءمان بەرمەستەن، كەلەسى ءبىر رەفورمالاردى قولعا الۋ، جۇيەگە ادال بولا وتىرىپ، سول جۇيەنى تۇقىرتۋعا بەيسانالى تۇردە قىزمەت ەتۋ سەكىلدى ىس-ارەكەتتەرىنەن دە كورىنەدى.
بىزگە اتىن ايتپاۋدى وتىنگەن ادەبيەتشىنىڭ ءبىرى ساياسات ساحناسىندا وزگەگە دەس بەرمەۋ، ديكتاتورلىق رەجيمدى ۋىسىنا ءتۇسىرىپ، توتاليتارلىق جۇيەنىڭ قۇرساۋىن ءوزىنىڭ جەكە باسىنا پايدالانۋ، وتباسىلىق مۇددە مەن وتان، ەل مۇددەسىن شاتىستىرىپ الۋ ازىرگى كۇننىڭ وزىندە دامۋشى ەلدەردىڭ كوپتەگەن ساياساتكەرلەرىندە بار قۇبىلىس ەكەنىن العا تارتىپ، «كەيبىر جۇيەنىڭ ءوزى باسشىلاردى الجۋ دەرتىنە شالدىقتىرۋعا بەيىمدەلگەن» دەيدى. ول لاتىن امەريكاسى ەلدەرىنىڭ ديكتاتورلارىنان سونداي دەرتتىڭ كوپ بايقالعانىن ولاردىڭ ادەبيەتىنەن كورۋگە بولاتىنىن ايتادى.
«كەيبىر جۇيەنىڭ ءوزى باسشىلاردى الجۋ دەرتىنە شالدىقتىرۋعا بەيىمدەلگەن» دەيدى.
«مىسالى، م. استۋرياس، گ. ماركەس، م. لوسا، ا. كارپەنتەر سەكىلدى الەمگە اتى ءماشھۇر جازۋشىلاردىڭ نەگىزگى ەڭبەكتەرى ديكتاتورلىق جۇيە تۋرالى كەڭ اۋقىمدا اڭگىمەلەيدى. ولاردىڭ ەلدى بيلەپ-توستەگەن پرەزيدەنتتەرىنىڭ كوبى اقىر سوڭىندا الجىپ، ابىرويسىز جاعدايدا ولەدى. ءبىرى تاقتا، ءبىرى كەڭ سارايدا، ەندى ءبىرى قورلىقپەن ەلدىڭ الدىندا ومىردەن وتەدى. لاتىن امەريكالىق قالامگەرلەر مۇنداي وقيعانى جەرىنە جەتكىزە سۋرەتتەگەن. الجۋدىڭ دەنى اشكوزدىكتەن، تويىمسىزدىقتان، شەكسىز بيلىكتەن تۋاتىنىن ايتادى. ولار «شەكسىز بيلىك – شەكسىز قاسىرەت» دەگەن تۇجىرىم جاسايدى»، – دەيدى ول.
[caption id="attachment_13639" align="alignleft" width="200"]
سانجار كەرىمباي[/caption]
ارلى ادامدار الجۋدان امان بولادى
«السگەيمەر سىرقاتى وركەنيەتتى الەمنىڭ مەديسينالىق، الەۋمەتتىك ءھام ەكونوميكالىق ەڭ ۇلكەن پروبلەماسىنا اينالىپ ۇلگەردى. پەندە پاقىردى انا دۇنيەگە ابىرويسىز اتتاندىرۋ جاعىنان بۇل اۋرۋ ءقازىردىڭ وزىندە قۇرباندىعىن قاپىدا باس سالاتىن جۇرەك اۋرۋلارى مەن ەمدەلۋگە ەشقانداي جول قالدىرمايتىن راك اۋرۋلارىن قۋىپ جەتىپ، باسىپ وزۋعا دايىن تۇر. ەڭ جامانى، الجىپ ولەتىن ادامدى ءسىز ەشقاشان الدىن-الا دارىگەرگە قاراتىپ، تەكسەرتۋ ءۇشىن اۋرۋحاناعا اپارا المايسىز. سەبەبى، ساڭقىلداپ سويلەپ وتىرعان اقساقالىڭ «ەندى 5 جىلدان سوڭ اقىلىمنان اجىراپ، جىندى بولامىن» دەپ ويلامايدى»، – دەيدى جۋرناليست، شىعىستانۋشى سانجار كەرىمباي.
ونىڭ ءسوزىنىڭ جۇيەسىنە جىعىلساق، الجۋعا بەيىم ادامداردىڭ دەنى ءومىرىن بوس جۇرىسپەن ياكي ماعىناسىز ويىن-كۇلكىمەن، ەلدى توناۋمەن، قاناۋمەن وتكىزگەندەر.
مەديسينالىق جەتىستىك ءقازىر كارى ادامداردىڭ قايدا ءجۇرىپ-تۇرعانىن باقىلايتىن سيگنالداردى تاعىپ قويۋدان ارىعا اسا الماي وتىر. ەسىنەن ايىرىلعان كىسىلەرگە ورناتىلعان سيگنالدىق جۇيە ارقىلى ونى باقىلاپ، بەلگىلى ءبىر تەرريتوريادا ۇستاۋعا عانا قاۋقارلى. اۋرۋدى جازۋدىڭ، ەمدەۋدىڭ، الجۋدىڭ ءتۇپقاينارى نەدەن شىعاتىنىن ناقتى بىلۋگە قاۋقارسىز.
«بۇل كەسەلدىڭ ءتۇپ توركىنىن شىنداپ ىزدەگەن پسيحولوگتار زەرتتەۋ جۇمىسىنا ايەل، ەركەگى ارالاس ءبىر مىڭ كاتوليك موناحى مەن ءدىنباسىلارىن سۇرىپتاپ الىپ، بارلىعىن بىردەي قالجىراپ-قارتايعانشا ءجىتى باقىلايدى. ون ەكى جىل وتكەندە السگەيمەر اۋرۋى 174 ادامنىڭ بولمىسىندا بايقالدى.ادامدى ميى تۇرماق نەيروندارىنا شەيىن ۇڭگىپ زەرتتەگەن امەريكاندىق عالىمدار كەسەلگە ۇرىنعان كىسىلەرگە «تاقۋالىعى ءالسىز، ار-ۇيات سەزىمى جەتىسپەيتىن ناشار پەندەلەر ەدى» دەپ، مىنەزدەمە بەرەدى. ار-ۇياتى مول، جاۋاپكەرشىلىگى وتە جوعارى، ادامگەرشىلىك زاڭدارىن بارىنشا بۇزباۋعا تىرىساتىن اقجۇرەكتەردىڭ بۇل اۋرۋعا دۋشار بولۋ ىقتيمالدىعى 11-اق پايىز بولدى. بۇل– وپاسىز بولماي، ارلى بولساڭ 90% جاعدايدا اۋرۋدان امان قالاسىڭ دەگەن ءسوز»،– دەيدى ول.
اقش عالىمدارىنىڭ ەسەبىنە جۇگىنسەك، جىل ساناپ الەمدە الجۋ (السگەيمەر اۋرۋى) دەرتىنە شالدىققانداردىڭ سانى ارتىپ كەلەدى. كەيبىر دەرەك كوزدەرى بويىنشا الجىعان قارتتاردىڭ سانى الەم بويىنشا 26 ميلليوننان ارتقان. ادامدار نەگىزىنەن 60 جاستان اسقان سوڭ الجۋدىڭ ءتۇرلى كەسەلىمەن بەتپە-بەت كەلەدى. ءقازىر 65 جاستان اسقان ادامداردىڭ 10 پايىزى الجۋ دەرتىنە شالدىقسا، ال 85 جاستان اسقانداردىڭ 30 پايىزى وسى مەرەزبەن اجال قۇشادى. 2050 جىلدارى الجىپ ولەتىن قارتتاردىڭ سانى 100 ميلليوننان اسىپ، شەشىمىن تابۋ قيىن كۇردەلى ماسەلەگە اينالادى دەپ بولجاپ وتىر.
ت. وسكەنباي.
