يممۋنيتەتتى ساقتاۋدىڭ ماڭىزدىلىعى تەك اۋىرىپ، ەم ىزدەگەندە عانا ەسكە ءتۇسىپ جاتاتىنى وتىرىك ەمەس. اسىرەسە كۇن سۋىتقاندا اعزاداعى يممۋندىق جۇيە تومەندەپ، سونىڭ سالدارىنان سۋىق تيگەننەن پايدا بولاتىن اۋرۋلار جيىلەپ كەتەدى. «اۋىرىپ ەم ىزدەگەنشە، اۋىرمايتىن جول ىزدە» دەگەن حالىق ىشىندە تامسىلگە سۇيەنسەك، بىردەن دارى-دارمەككە جۇگىنبەي، الدىمەن اعزاداعى اۋرۋعا قارسى قورعانىش قابىلەتىن قاتايتىپ، يممۋندىق جۇيەنى كۇشەيتۋ قاجەت ەكەنىن ەسكەرە بەرمەيمىز. ال يممۋنيتەتتى كۇشەيتۋدىڭ ماڭىزدى جولى - دۇرىس جانە پايدالى تاماقتانۋ. وسى ماسەلە جونىندە ءبىز دۇرىس تاماقتانۋ ەكسپەرتى، نۋتريسولوگ، تەحنيكا عىلىمدارىنىڭ ماگيسترى، «سەنىمەن بولاشاق» رقب ساراپشىسى ەركەجان ماراتقىزىمەن اڭگىمەلەسكەن ەدىك.
- ادام اعزاسىنداعى يممۋندىق جۇيەنىڭ قۋات-كۇشى تومەندەگەندە اعزا ءتۇرلى ينفەكسيانى بىردەن ءىلىپ الۋعا بەيىم كەلەدى. اسىرەسە قازىرگىدەي، كۇز مەزگىلىندە اعزا ەرەكشە قولداۋدى قاجەت ەتەدى، - دەپ باستادى اڭگىمەسىن كاسىبي مامان. - يممۋنيتەت دەگەن ءسوزدىڭ ءوزى – دەنەنىڭ قارسىلاسۋ قابىلەتى دەگەندى بىلدىرەدى. ياعني يممۋنيتەت قالىپتى دەڭگەيدە بولسا ول اعزاعا ەنگەن بوگدە جاسۋشالاردى، ينفەكسيالار مەن ۆيرۋستاردى بەيتاراپتاندىرىپ، سودان كەيىن جويىپ جىبەرەدى. ءبىر سوزبەن ايتقاندا، يممۋنيتەت – ءبىزدىڭ ىشتەگى ارميامىز. ال ادامنىڭ يممۋنيتەتى قالاي ساقتالادى؟ ول پايدالى ۇيقىنىڭ، دەنە بەلسەندىلىگىنىڭ جانە دۇرىس تاماقتانۋدىڭ ارقاسىندا ساقتالادى.
– ياعني قازاقتا «اس – ادامنىڭ ارقاۋى» دەپ تەگىن ايتىلماسا كەرەك. جالپى دۇرىس تاماقتانۋ دەگەنىمىز نە، تارقاتىپ ايتىپ بەرسەڭىز؟
– ادام دەنساۋلىعىنىڭ ماڭىزدى فاكتورى - دۇرىس تاماقتانۋ. تاماقتانۋ ساندىق جانە ساپالىق تۇرعىدان دا مۇمكىندىگىنشە پايدالى بولۋى قاجەت. دۇرىس تاماقتانۋ دەگەنىمىز كۇندەلىكتى تۇتىناتىن تاعامدى تەپە-تەڭ ەتىپ پايدالانۋ، اعزاڭىزعا قاجەتتى قورەكتىك زاتتاردى جەتكىلىكتى مولشەردە تۇتىنۋ. اعزامىزدىڭ كۇندەلىكتى تالاپ ەتەتىن بازالىق مۇقتاجىن جابۋ، قاجەتتى ماكرو، ميكرونۋتريەنتتەردى الۋ. مىسالى، كۇندەلىكتى تاعام راسيونىنا نە كىرۋ كەرەك، اقۋىزدىڭ، كومىرسۋلاردىڭ، مايلاردىڭ جانە جاسۋنىقتىڭ مولشەرى قانشا بولۋى كەرەك دەگەن سىندى ماسەلەنى اجىراتىپ العان ءجون.ءبىراق سول استىڭ ءوزىن قاجەتىنە، سىرقاتىنا جانە جاس ەرەكشەلىگىنە قاراي مولشەرلەپ تۇتىنۋ كەرەكتىگىن دە ەستەن شىعارماۋ كەرەك.
– ياعني تاماق جەۋگە دە ساۋاتتىلىقپەن قاراۋ كەرەك دەيسىز عوي؟
– وتە دۇرىس ايتاسىز. الدىمەن نە ءۇشىن تاماقتانامىز، سونى ءبىلۋىمىز كەرەك؟ وكىنىشكە وراي، قازىرگى دامىعان زاماندا ءبىز استى تابەتىمىز بولماسا دا جەۋ كەرەكپىز دەگەن تاۋەلدىلىككە ءتۇسىپ قالعانبىز، تاماق ءىشۋ ەرەجەسىنە كوڭىل اۋدارمايمىز. ەشقانداي رەجيمسىز، قاجەتتىلىكسىز قولدانىلادى. ءبىر سوزبەن ايتقاندا، كوپشىلىگى تاماقتانۋ - قارىن تويدىرۋ دەپ قارايدى. وسىنداي قاتەلىكتەردەن، ساپاسىز تاماق جەۋدىڭ سالدارىنان قانشاما اۋرۋلار كوبەيىپ جاتىر، ءتىپتى ول اۋرۋلار جاسارىپ تا بارا جاتىر. ەكى جاستىڭ بىرىنە كەلمەي اسقازانى اۋىرىپ جۇرگەن جاستار كوپ. كىشكەنە ءسابيدىڭ وزىندە وتىندە تاس بار دەپ جاتىر. «اۋرۋ- استان» دەپ قازاق تەكتەن تەككە ايتىپ كەتكەن جوق. توكسيندەرگە، حيميكاتتارعا تولى تاماقتاردى، تەز دايىندالاتىن فاسفۋدتاردى قولدانۋ ارقىلى كەي اۋرۋلاردى ءوزىمىز قولدان تۋدىرىپ جاتقان جايىمىز بار. سوندىقتان، دۇرىس تاماقتانۋدى ءبىر رەتتىك جۇيە دەپ قاراماي، ونى قالىپتى جولعا قويا ءبىلۋ ءاربىر ادامنىڭ سانالىلىعى جانە ءوز اعزاسىنا دەگەن جاۋاپكەرشىلىگى دەپ ايتۋعا بولادى. ياعني ءومىرىڭىزدى جاقسارتۋ ءوز قولىڭىزدا دەگەن ءسوز.
– دۇرىس تاماقتانۋدى قولعا العان كەزدە قانداي كەڭەستەردى ەسكەرگەن ءجون؟
– باستى ەرەجە – اعزانى كۇيزەلىسكە ءتۇسىرىپ الماۋ. سەبەبى، وسى ۋاقىتقا دەيىن باسقاشا تاماقتانىپ جۇرگەن ادام بىردەن كالوريانى ازايتسا، اعزاسى قينالىپ قالادى. سوندىقتان دۇرىس تاماقتانۋدى باستاعاندا زياندى تاماقتاردى پايدالى ونىمدەرمەن بىرتىندەپ اۋىستىرۋ ارقىلى كوشۋ كەرەك. مىسالى، قۋىرىلعان تاماقتاردان باس تارتىپ، ونىڭ ورنىنا بۋعا جانە سۋعا پىسكەن تاماقتاردى تاڭداڭىز. سۋدى قاجەتتى مولشەردە پايدالانۋ دا دۇرىس تاماقتانۋدىڭ بىردەن ءبىر جولى. سۋ تەپە- تەڭدىگىن ساقتاۋ، اس قورىتۋ جۇمىسىنا عانا ەمەس، سونىمەن قاتار سۇلۋلىققا، تەرى قۇرىلىمىنا پايداسى مول. جانە ءبىر ايتا كەتەرلىگى تاڭعى اسقا نەمقۇرايلى قاراماۋ كەرەك. كوپشىلىك تاڭعى اسقا جەتكىلىكتى ۋاقىت بولە بەرمەيدى. تاڭعى اس ىشپەۋ ءۇشىن «ۇلگەرمەيمىن»، «ونىڭ ورنىنا ۇيىقتاپ الايىن»، «تاڭ اتپاي تاماق باتپايدى، تابەتىم جوق» جانە ت.ب. سىلتاۋلاردى ايتادى، نەمەسە ءجۇردىم-باردىم بىرنارسەنى جەي سالىپ شىعىپ كەتەدى. بۇل دۇرىس ەمەس. «تاڭعى استى تاستاما، تۇسكى استى تويىپ ءىش، كەشكى اسقا قاراما» دەگەن حالىق دانالىعى بار ەمەس پە؟ كۇنىمىزدىڭ بەرەكەلى، ەنەرگياعا تولۋ بولىپ ءوتۋى تاڭعى اسقا تىكەلەي بايلانىستى ەكەنىن ۇمىتپاعانىمىز ءجون.
– مامان رەتىندە ايتىڭىزشى، تاڭعى اسقا نە جەۋ كەرەك؟
– تاڭعى استىڭ راسيونىندا كۇنى بويى اعزاعا كۇش-قۋات بەرەتىن قورەكتىك زاتتار مولىنان بولۋى كەرەك. تۇنگى ۇيقىدا اعزا دەمالىپ، قالپىنا كەلۋى ءۇشىن كوپ رەسۋرسىن جۇمسايدى. سول كەتكەن ەنەرگيانىڭ ورنىن ءبىز تاڭعى اسپەن تولتىرۋىمىز كەرەك. الدىمەن ۇيقىدان تۇرعاندا مىندەتتى تۇردە جىلى سۋ ىشكەن دۇرىس. بۇل اسقازان، ىشەك جولدارى مەن قان اينالىمىن ىسكە قوسادى. سۋ جۇمىس ىستەۋ ءۇشىن قيمىلداۋ كەرەك. ەسكەرەتىن جايت، سۋدى اسىقپاي، ۇرتتاپ ىشكەن دۇرىس. 30-40 مينۋتتان سوڭ بارىپ تاڭعى اس ءىشۋ كەرەك. تاڭعى اسقا ءسۇت قوسىلاتىن جۇگەرى ۇلپەكتەرىن نەمەسە جەڭىل بۋتەربرود قابىلداۋ دۇرىس ەمەس. سەبەبى، تاڭەرتەڭگىلىك ۋاقىتتا اقۋىز، ماي، كومىرسۋدىڭ ءسىڭىرىلۋىن رەتتەيتىن فەرمەنتتەردىڭ بولىنە قويماۋى اسەرىنەن، اسقازاندا مۇنداي اس تۇرلەرى دۇرىس قورىتىلا قويمايدى. سونىمەن تاڭعى اسقا نە جەۋ كەرەك: جانۋار تەكتى اقۋىز ونىمدەرى (ەت، قۇس ەتى، بالىق، سۇزبە، ىرىمشىك، جۇمىرتقا) جانە وسىمدىك تەكتى اقۋىز ونىمدەرى (بۇرشاق تۇقىمداستارى نوقات، ۇرمەبۇرشاق، جاسىمىق)، سۋبونىمدەردەن (باۋىر، كوكباۋىر، بۇيرەك، وكپە، جۇرەك، ءتىل) دايىندالعان پاشتەتتەر، جارما ونىمدەرى (كۇردەلى كومىرسۋلار) جانە مىندەتتى تۇردە پايدالى ماي تۇرلەرىن (گحي مايى، سارى ماي 85%-تەن جوعارى، قايماق، قۇيرىق ماي، ءزايتۇن مايى) جەۋگە بولادى. تاڭعى استى جاڭا پىسكەن كوكونىستەرمەن تولىقتىرۋ دا دەنساۋلىققا زيان كەلتىرمەيدى.ولار دارۋمەندەردىڭ، مينەرالداردىڭ جانە ميكروەلەمەنتتەردىڭ كۇندەلىكتى قۇنىنىڭ ءبىر بولىگىن الۋعا كومەكتەسەدى. جاڭا سىعىلعان شىرىنداردى جاساۋعا بولادى. دەگەنمەن، اسقازان-ىشەك جولدارىن تىتىركەندىرمەۋ ءۇشىن سيترۋس جەمىستەرىن اش قارىنعا تەرىس پايدالانباعان دۇرىس. قىسقاسى تاڭعى استى تاستاماۋ ۇيقىداعى اعزانى وياتادى؛ اعزانى گليكوگەن زاتىمەن بايىتادى؛ زات الماسۋدى بەلسەندى ەتەدى؛ كۇنى بويى بويىڭىزعا قۋات سىيلايدى؛ مي مەن بۇلشىقەتتىڭ جۇمىسىن جاقسارتادى. كۇنىڭىزدىڭ قانشالىقتى ناتيجەلى بولاتىنى تاڭەرتەڭگى تاماقتىڭ ساپاسى مەن مولشەرىنە بايلانىستى.
– سونىمەن، يممۋنيتەتىمىزدى كوتەرۋ ءۇشىن قالاي دۇرىس تاماقتانامىز؟
– جالپى يممۋندىق جۇيە تولىققاندى فيزيولوگيالىق تۇرعىدا جۇمىس جاساۋ ءۇشىن بالا دا ەرەسەكتە كۇن ءتارتىبىن بيولوگيالىق ىرعاقتىلىققا ساي ساقتاعانى ءجون. وعان سۋ رەجيمى، 7-8 ساعاتتىق ۇيقى، دۇرىس تەڭدەستىرىلگەن تاماقتانۋ، تاماق ءىشۋ ەرەجەسى، فيزيكالىق جاتتىعۋلار، تازا اۋادا سەرۋەندەۋ، تابيعات اياسىندا بولۋ، كۇيزەلىستى بولدىرماۋ… وسى جاعدايلار ەسكەرىلگەندە عانا يممۋنيتەتىڭىز جاقسى بولادى. ءقازىر ەندى بار ازىق-تۇلىكتى ساتىپ الامىز. الىپ جاتقان ازىق-تۇلىكتىڭ قۇرامىن مىندەتتى تۇردە وقۋىمىز كەرەك. ءبىز باعاسىنا قاراپ، ارزان ەكەن دەپ الا سالامىز، باعاسىنا ەمەس الدىمەن ساپاسىنا قاراۋىمىز كەرەك. جاقسى تاعام ارزان، قىمباتتان تۇرمايدى، ونىڭ قۇرامىنداعى پايدالى زاتتاردان تۇرادى. سودان سوڭ كۇندەلىكتى تۇتىناتىن تاعامنان تۇز بەن قانتتىڭ مولشەرىن شەكتەۋ قاجەت. گازدالعان سۋسىنداردى مۇلدەم ىشپەگەن ءجون: ولاردىڭ قۇرامىندا قانت مولشەرى وتە كوپ. ونىڭ ورنىنا ءشوپ شاي مەن كوكونىس پەن جەمىس-جيدەكتەردەن جاسالعان شىرىن ءىشىڭىز. اسقازان ىشەك قۇرىلىسىنىڭ شىرىشتى قاباتىن جاقسارتۋ ءۇشىن سورپانى ، ونىڭ ىشىندە سۇيەكتەن جاسالعان سورپا وتە جاقسى كومەكتەسەدى. ودان كەيىن مايلى تاعامدار جەۋ كەرەكپىز. ياعني دۇرىس ماي تاڭداۋىمىز كەرەك. مايلار ادام راسيونىنداعى نەگىزگى قورەكتىك زاتتاردىڭ ءبىرى. ەگەر تاماق راسيونىندا ماي بولماسا، رەپرودۋكتيۆتى فۋنكسيا ناشارلايدى، مايدا ەريتىن ا، ە، د، ك دارۋمەندەرى اعزاعا ءتيىستى دەڭگەيدە سىڭىرىلمەيدى، ءوت قابى ۇنەمى تۇراقتى جيىرىلىپ، ءوت بۇلاقتاي اقپايدى، وكپەدە سۋرفاكتانتتىڭ ءتۇزىلۋى (90% مايدان تۇرادى) ناشارلايدى.سونىمەن قاتار ميدىڭ قىزمەتى ءۇشىن دە مايلار قاجەت. مايلار كۇش-قۋات الۋدىڭ قاينار كوزى . ءقازىر كوبى ماي جەسەك سەمىرىپ كەتەمىز دەگەن جاڭساق پىكىردە جۇرەدى. الىستان ىزدەمەي-اق، اتا-بابالارىمىز تۇتىنعان جىلقى،قوي،سيىر ەتىن جەپ، ەنەرگەتيك ەمەس ۇلتتىق سۋسىندارىمىزعا قايتىپ ورالساق،ترانسجيرلار ەمەس تورت-تۇلىكتەن الىنعان مايلاردى راسيونعا قوسساق پايدا تاپپاساڭىز،زيان شەكپەيتىنىڭىز حاق! ەگەر شامادان تىس شىدامسىزدانىپ جۇيكەڭىز جۇقارىپ جۇرسە، وعان قوسا ۇمىتشاقتىق مازالاسا الدىڭىزداعى اسقا دا كوڭىل اۋدارىڭىز. جالپى ايتقاندا تاماقتانۋ بولسىن، تاربيە بولسىن جاۋاپ ىزدەسەك بارلىق دۇنيە ءوزىمىزدىڭ تامىرىمىزدا، تۇبىمىزدە جاتىر. سوندىقتان، ۇرپاق دەنساۋلىعى - ۇلت دەنساۋلىعى الاڭداتسا، تابيعي، تازا ونىمدەردى، پايدالانىپ تەكتىلىگىمىزدى ارتتىرايىق!
– اڭگىمەڭىزگە راحمەت!
مەرۋەرت ماۋلەت قىزى،
بىرلەستىك ءجۋرناليسى
