وكىنىشكە قاراي، قازاقستاننىڭ جاعدايىندا اقپاراتتىق قاۋىپسىزدىك - ەل ىشىندەگى ەركىن ويلى ءباسپاسوزدى اكىمشىلىك جولمەن رەتىن تاۋىپ تۇنشىقتىرۋ؛ قازاق باسپاسوزىنە ەكىنشى سورتتى دەگەن تاڭبا باسىپ، ونىمەن ساناسپاۋ؛ جازعانىنا ءمان بەرمەۋ، شەتكە قاعۋ، قارجىلىق مۇمكىندىگىن تارىلتىپ، جاڭا كەڭىستىككە وتۋىنە، دامۋىنا بارىنشا كەدەرگى جاساۋ؛ باسپا ءسوز اتاۋلىنى ءبىر ورتالىققا باعىندىرۋ ارقىلى باسپا ءسوز ەركىندىگىن شەكتەۋ ءارى بيلىككە تاۋەلدى ەتۋ بولىپ تابىلادى. مىنە، بيلىكتىڭ اقپارات ساياساتىنا جاۋاپتى «كىسىلەردىڭ» "اقپاراتتىق ساياسات" دەپ تۇسىنەتىنى جانە جاساپ وتىرعان جۇمىستارىنىڭ سيقى.
سوندا قازاقستاننىڭ اقپاراتتىق ساياساتى كىمدەر ءۇشىن قولايلى بولىپ تۇر؟ رەسەي، ۋكراينا، بەلورۋس ەلدەرىنەن شىققان مەديا-ترانزيتتى تۇلعالار ءۇشىن. نەگە دەرسىز؟ ءبىزدىڭ شە مۇنىڭ بىرنەشە سەبەبى بار.
بيلىكتىڭ اقپاراتتىق تۇسىنىگى: قازاق ءتىلى – قور، ورىس ءتىلى – زور
قازاقستان بيلىگى شيرەك عاسىر بويى مەملەكەتتىك ءتىل ماسەلەسىن شەشە الماي كەلەدى. ءتىل جاعدايى ءسوز بولسا، بيلىك ۇرسىپ جاۋاپ قاتادى. مىسالى بىلاي: «سەندەرگە نە جەتپەيدى، وزدەرىڭ سويلەپ الىڭدار، قازاق ءتىلى دەپ جىلاعاندى قاشان قوياسىڭدار؟!.» ت.ب. وسىلايشا قازاققا دۇرسە قويا بەرەتىن بيلىك ساياسي ەرىك-جىگەرگە يەك ارتىپ، ناقتى ىسكە ەشقاشان بارعان ەمەس. تاپ وسى ءتىل ماسەلەسىندەگى بيلىكتىڭ ۇستانىمى مەن كوزقاراسى اقپاراتتىق قاۋىپسىزدىك ماسەلەسىن تۇرالاتىپ، ونى ويدان-قىردان قاشقان كولدەنەڭ كوك اتتىنىڭ پايداسىنا شەشىلۋىنە جول اشىپ بەردى. مىنە، قاراڭىز: (http://radiotochka.kz/8997-kto-vladeet-populyarnymi-kazahstanskimi-internet-portalami.html)
مۇنداي رەيتينگ تۇزۋدە دە ۇلكەن ماقسات جاتىر. ول – الەمدى ورىس ءتىلى ارقىلى عانا ءتانىپ-بىلىپ وتىرعان بيلىكتەگى شەندىلەرگە قازاق ءباسپاسوزىنىڭ جانازاسى الدەقاشان شىعارىلعانىن، وسى تىزىمدەگى «مىقتىلارمەن» عانا ساناسىپ، كەڭەسىپ، بيۋدجەتتىڭ اقپارات سالاسىنا قاراستىرىلعان اقشاسىن وسىلارعا تەڭدەي ءبولىپ بەرىپ، اقپاراتتىق ساياسات تۇزەسىڭ دەگەن دوڭ ايبات. شۋىلداماسىن دەپ اراسىندا يتكە تاستاعان سۇيەكتەي عىپ قازاق باسپاسوزىنە دە بىرەر قارا باقىر لاقتىرىپ قوياتىنى بار. قاراپ وتىرساڭىز، بۇل تىزىمدەگى اقپاراتتىق رەسۋرستار ورىس تىلىندە كونتەنت جاساعان. قازاق ءتىلى تەك ءالسىز، سولعىن ءارى ۇنەمى تۇستەن كەيىن ماڭىرايتىن اۋدارما كۇيىنە تۇسكەن. بۇل – مەملەكەتتىك ءتىلدى، تۇتاس قازاق ءباسپاسوزىن جوققا شىعارىپ، اقپاراتتىق كەڭىستىككە كىمنىڭ يە بولىپ وتىرعانىن ءۇنسىز ءتۇسىندىرۋ. جۇمىس جۇرگىزۋ تاسىلدەرى دە اقپاراتتىق كورىنگەنىمەن، قوعامنىڭ ويىن لاستاۋ، قوعامنىڭ نازارىن تۇككە تۇرعىسىز ايعاي-شۋعا اۋدارىپ، جوق نارسەنى جالاۋلاتۋ. ال، مەملەكەتتىك مۇددە، ۇلتتىق قۇرىلىس، قازاق ماسەلەسىنە كەلگەندە، ءلام دەپ اۋىز اشپايدى. سەبەبى، ونداي ماسەلەلەر ولارعا جات. ويتكەنى، قازاق ءتىلىنىڭ ولارعا قاجەتتىلىگى جوق. ورىس ءتىلى جۇمىسىن جۇرگىزىپ، مەملەكەت پەن اقپاراتتىق نارىقتاعى بار قارجىنى قولىنا اكەپ بەرىپ وتىر. مۇنداي مۇمكىندىكتى بيلىكتىڭ ءوزى جىلدار بويى ەرىنبەي-جالىقپاي جاساپ بەردى. وسىدان كەيىن ولاردىڭ مەملەكەتتىك مۇددەمەن جاتىرلاس قازاق ماسەلەسىنە تۇكىرگەنى بار. جانە اقپاراتتىق ساياساتقا جاۋاپتى ماسكەۋدەن وقىعان «كىسىلەردىڭ دە». بۇ «كىسىلەردىڭ» ولاي ەتەتىنى، باسقانى بىلاي قويعاندا، پرەزيدەنتتىڭ ماقالالارى مەن سۇحباتتارىن رەسەيلىك گازەتتەردە جاريالاتىپ، قازاقستاندا پرەزيدەنتتىڭ جازعانىن، ايتقانىن باسۋعا جارايتىن قازاق ءباسپاسوزى جوق ەكەنىن ءورىستىلدى الەمگە جاريا ەتتى. سودان سوڭ، قازاقستانداعى باسپا ءسوز نارىعىنا رەسەيلىكتەر اعىلا باستادى. ولار ەلدەگى ورىس ءتىلدى جۋرناليستتىك ورتا مەن سول ورتانىڭ «مىقتىلارىمەن» تەز ءتىل تابىسىپ، كوزدەگەن ماقساتتارى ءبىر ەكەنىن بىلگەن سوڭ، جوعارىداعى «كىسىلەردىڭ» قولداۋىمەن قازاقستاننىڭ اقپاراتتىق نارىعىنا كىردى دە كەتتى. مىنە، ءقازىر قازاق ءباسپاسوزى جابىلىپ، قاراجاتتان قىسىلىپ، جۋرناليستتەرى قىسقارىپ جاتقاندا ولار ميلليونداپ تابىس تاۋىپ وتىر. ءبارى اقپاراتتىق ساياساتتى ءتۇزىپ وتىرعان شەندى «كىسىلەردىڭ» ەڭبەگى.
باسەكە جانە باسپا ءسوز
قازاق ءباسپاسوزى تۋرالى ءسوز بولا قالسا، "جىلاۋىق"، "ۇكىمەتتەن اقشا سۇراعاننان باسقا تىرلىك جاسامايدى"، "دامۋعا ىقىلاسسىز"، "رەيتينگى تومەن"، "جۋرناليستيكاسى ءالسىز"، "باسەكەگە قابىلەتسىز"، "ساۋاتسىز"، "قازىرگى زامانعى جۋرناليستيكانىڭ زاڭدىلىقتارى مەن ەرەجەلەرىنەن حابارسىز"، - دەگەندى ەستيمىز. ءتىپتى، ورىس ءتىلدى ءباسپاسوزدىڭ «مىقتىلارى» ۇيىمداستىراتىن فورۋمداردا دا وسى تەكتەس سوزدەردى ايتقان ارىپتەستەرىمىز بولعان. بۇل دا قازاق ءباسپاسوزىن اقپاراتتىق كەڭىستىكتەن شىعارۋدىڭ ايلا-تاسىلدەرى. ەگەر، قازاق ءباسپاسوزى باسەكەگە قابىلەتسىز بولسا، وسى كۇنگە دەيىن ءومىر ءسۇرۋىن توقتاتار ەدى. قازاق ءباسپاسوزى قاشان دا مەملەكەت پەن قازاق قوعامىنىڭ ءسوزىن سويلەپ، الەۋمەتتىك، قوعامدىق-ساياسي ومىردەگى ماسەلەلەردى جازىپ، ايتىپ كەلەدى. قازاق ءتىلىن بىلمەيتىن ادام مۇنى ەشقاشان بىلە الماي وتەدى دەمەسەك...
بيلىك "رەيتينگىسى جوعارىمەن جۇمىس ىستەيمىن، سونىڭ ءسوزىن سويلەيمىن، ويتكەنى، ول جۇمىس ىستەپ وتىر، سانعا سەنەم بە، ساعان سەنەن بە" دەپ كوز قىلىپ ايتادى دا، ورىس ءتىلدى ءباسپاسوزدىڭ قوينىنا زىپ بەرىپ كىرىپ كەتەدى. سەبەبى، ورىس ءباسپاسوزى ونىڭ كوزىن اشىپ كورگەنى، اۋىز اشىپ وپكەنى. الەمدى سول ءباسپاسوزدىڭ ايناسى ارقىلى عانا تانيدى. ول نە ايتسا دا ءجون. ورىس ءباسپاسوزى قازاق شەنەۋنىگىنە اكە-شەشەڭ سەنىكى ەمەس دەسە دە سەنىپ، اتا-اناسىنان باس تارتۋعا بار. ال، مۇنىڭ قاسىندا مەملەكەتتىك مۇددە، اقپاراتتىق ساياسات دەگەن نە ءتايىرى...
ال، وسى "قازاق ءباسپاسوزى باسەكەگە قابىلەتسىز" دەگەن اڭگىمەنى شىعارۋدىڭ ار جاعىنداعى ماقسات اقىرى ورىندالعانداي. بيلىك رەيتينگ جاعىنان جوعارى اقپاراتتىق رەسۋرستارمەن عانا جۇمىس ىستەيتىندى شىعاردى. بۇل جوعارىداعى ايتقاندارىمىزدىڭ «جەمىسى». قازاق ءباسپاسوزى ولمەس ءۇشىن رەيتينگ قۋالاۋدا. ول ءۇشىن باسپا ءسوز نە ىستەمەي جاتىر دەيسىز؟.. وسى كۇنى رەيتينگ قۋالاۋ - قوعام ساناسىن ۋلايتىن دەرتكە اينالدى. ال، رەسەي، ۋكراينا، بەلورۋس جانە قازاقستانداعى ورىس ءتىلدى باسپا ءسوز «مىقتىلارىنىڭ» ۇپايى تۇگەل، رەيتينگ جوعارى. بيلىك "رەيتينگىسى جوعارىمەن جۇمىس ىستەيمىن، سونىڭ ءسوزىن سويلەيمىن، ويتكەنى، ول جۇمىس ىستەپ وتىر، سانعا سەنەم بە، ساعان سەنەن بە" دەپ كوز قىلىپ ايتادى دا، ورىس ءتىلدى ءباسپاسوزدىڭ قوينىنا زىپ بەرىپ كىرىپ كەتەدى. سەبەبى، ورىس ءباسپاسوزى ونىڭ كوزىن اشىپ كورگەنى، اۋىز اشىپ وپكەنى. الەمدى سول ءباسپاسوزدىڭ ايناسى ارقىلى عانا تانيدى. ول نە ايتسا دا ءجون. ورىس ءباسپاسوزى قازاق شەنەۋنىگىنە اكە-شەشەڭ سەنىكى ەمەس دەسە دە سەنىپ، اتا-اناسىنان باس تارتۋعا بار. ال، مۇنىڭ قاسىندا مەملەكەتتىك مۇددە، اقپاراتتىق ساياسات دەگەن نە ءتايىرى...
بىزدە قازاق ءباسپاسوزىن تۇقىرتقىسى كەلەتىندەردىڭ ىشىندە ءوزىمىزدىڭ كەيبىر «جاڭاشىل» ارىپتەستەرىمىز دە جۇرەدى. ولار دا رەيتينگىگە سەنەدى. سونى العا تارتادى. ال، رەيتينگ دەگەنىڭىز - قاراجاتى قامسىز، ىقپالدى اقپاراتتىق-ساياسي توپتىڭ ىڭعايىنا، قالاۋىنا قاراي تۇزىلە بەرەتىنىن ول شىركىن سەزبەيدى...
ءتۇيىن
بۇل ايتىلعاندار، اقپاراتتىق قاۋىپسىزدىك ماسەلەسىنىڭ تەرەڭدە جاتقان ءبىر پاراسى عانا. بۇدان شىعاتىن قورتىندى: بيلىك سايلاۋدان كەيىنگى ءاۋىس-تۇيىس كەزىندە اقپاراتتىق قاۋىپسىزدىك ماسەلەسىنە جەتە ءمان بەرىپ، ءبىرقاتار شەشىمدەردى قايتا قاراپ، زاڭعا وزگەرىستەر مەن تولىقتىرۋلار ەنگىزۋى كەرەك دەپ ەسەپتەيمىز. ءبىزدىڭ شە اۋەلى، اقپارات سالاسى جەكە مينيسترلىك بولىپ شىعۋى شارت. ەكىنشىدەن، ءتۇپ يەسى – شەتەل ازاماتى بولىپ وتىرعان اقپارات قۇرالدارىنىڭ مەملەكەتتىك بيۋدجەتتەن قارجى الۋىنا تىيىم سالۋ؛ قازاقستان اقپارات نارىعىنان جارناما تارتقان جاعدايدا، سالىق مولشەرىن ءوسىرۋ؛ جانە باسپاسوزدەگى تىلدىك نورمانى وزگەرتىپ، جالپىحالىقتىق ساناق دەرەگى كورسەتكەن سانعا نەگىزدەۋ قاجەت؛ ورىس ءتىلدى باسپاسوزدە مەملەكەتتىك تىلدە اقپارات تاراتۋدى قاتاڭداتىپ، قازاق ءتىلىن اۋدارما ءتىل تۇرىندە عانا قولدانۋدى شەكتەۋ، تولىققاندا قازاق ءتىلدى قوسىمشا رەداكسيا جاساقتالۋىن تالاپ ەتۋ؛ بيۋدجەت قارجىسىن بولۋدە رەيتينگ ەمەس، اقپاراتتىق قۇرالدىڭ مەملەكەتتىك تىلدە اقپارات تاراتۋىنا، مەملەكەتتىك مۇددەنى قورعاۋى مەن ۇلتتىق قاۋىپسىزدىك ماسەلەسىن ۇدايى كوتەرگەنىن ەسەپكە الۋ.
مىنەكەي، جالپى ايتقاندا وسى سىندى ماسەلەلەردى كۇن تارتىبىنە شىعارۋ - كەزەك كۇتتىرمەيتىن ماسەلە. ولاي بولماعاندا، كۇنى ەرتەڭ، كوزدى اشىپ-جۇمعانشا قازاقستانداعى رەيتينگى جوعارى ورىس ءتىلدى باسپا ءسوز مەملەكەتتىڭ قۇرىلىمىنا، تاۋەلسىزدىككە زور قاتەر توندىرەتىن كۇشكە اينالىپ شىقپاسىنا ەشكىم كەپىلدىك بەرمەيدى. وعان دالەلدى توسىننان ىزدەمەي-اق، الىس-جاقىن ەلدەردەگى ساياسي احۋالداردى ەسەپكە الساق تا جەتىپ جاتىر.
ءومىرجان ءابدىحالىق ۇلى
Abai.kz
