الەۋمەتتىك عىلىمدا لاڭكەستىك قىلمىستىڭ الەۋمەتتىك ورتاسى بولادى. عىلىمدا بۇل ماسەلە ءوز الدىنا جەكە-دارا زەرتتەلەدى. ونىڭ سەبەبى ءار ەلدە ءارتۇرلى.
ءبىز ءالى وتارشىلدىقتىڭ اقپاراتتىق كەڭىستىكتىگىندە ءومىر ءسۇرىپ جاتىرمىز
قازاقستان قوعامى تۋرالى ايتاتىن بولساق، بىزدە دە لاڭكەستىك ارەكەتتى تۋدىراتىن الەۋمەتتىك ورتانىڭ بارى انىق.
بىرىنشىدەن، ەلىمىزدىڭ رۋحاني ومىرىندە، ءبىز كوپ ءمان بەرە بەرمەيتىن، ءبىر قيىندىقتار بار. مىسالى، قازاقستاننىڭ اقپارات كەڭىستىگىندە باتىستىڭ، رەسەيدىڭ ىقپالى زور. ولار — قازاق مادەنيەتىنە جات باعىتتاعى اقپارات كوزدەر.
وسى جاعىنان العاندا، ءبىز ءالى وتارشىلدىقتىڭ اقپاراتتىق كەڭىستىكتىگىندە ءومىر ءسۇرىپ جاتىرمىز. امانگەلدى ايتالى
ءبىز ايتايىق-ايتپايىق، مويىندايىق-مويىندامايىق، الەمدە دىندەر اراسىندا دا باسەكە ءجۇرىپ جاتىر.
رەسەيدىڭ، باتىستىڭ ءبىزدىڭ اقپاراتتىق كەڭىستىكتەگى ۇستەمدىگى — حريستياندىقتىڭ ۇستەمدىگى. ولاردىڭ بىرەۋىنىڭ اشىق، ال تاعى بىرەۋىنىڭ ىشتەي مۇسىلماندىققا قارسىلىق بىلدىرەتىندىگى، ونى قولدامايتىندىعى انىق.
بۇل — ۇلكەن ماسەلە. ءبىز وسى جاعىنا ءالى دۇرىس ءمان بەرمەي ءجۇرمىز.
سونىمەن بىرگە، بۇگىنگى ءبىلىم سالاسىنداعى ساياسات قازاق تىلىنە ەمەس، قالاي بولعاندا دا ورىس تىلىنە، اعىلشىن تىلىنە باسىمدىق بەرۋگە بارىنشا تىرىسادى. قالىڭ بۇقارا بۇل ساياساتتى قولدامايدى.
ۇلتتى ۇلت ەتەتىن، مەملەكەتتى مەملەكەت ەتەتىن — ونىڭ انا ءتىلى. سوندىقتان وعان قارسى ءجۇرۋدىڭ استارىندا دا ءبىر ءمانىسى بار.
مەنىڭشە، بيلىكتە جالپى قوعامنىڭ ەمەس، بەلگىلى ءبىر توپتىڭ پىكىرى ۇلكەن ىقپالعا يە. مىنە، وسىنداي توپتىڭ قولىندا بيلىگى بار ءبىر ادام:
„مەن وسىلاي ويلايمىن، ونى جۇزەگە اسىرۋ كەرەك، سەبەبى باسقا ەلدەردە دە وسىنداي،„ — دەپ ۇسىنىس ايتادى دا ونى جۇزەگە اساتىنداي ەتە سالادى.
ال ول مىسالعا العان ەلدىڭ تاريحى بولەك، مەنتاليتەتى مەن ءداستۇرى ءبىر باسقا ەكەنى ەشكىمنىڭ باسىن اۋىرتپايدى.
ءبىر كەزدەرى كوممۋنيستىك پارتيانىڭ كوشباسشىسى حرۋششيەۆ بۇكىل سوۆەت ەلدەرىنىڭ توپىراعىنا، اۋا-رايىنا، جەرىنىڭ قۇنارلىعىنا قاراماي جۇگەرى ەككىزگەن.
ول ساياسات تيىمدىلىك تانىتپادى. جۇگەرى ەگۋگە ەشكىم قارسىلىق بىلدىرگەن جوق، ءبىراق بارلىعى زيان شەكتى. سول سياقتى، ءقازىر بىزدە دە اعىلشىن تىلىنە ەشكىم قارسى ەمەس.
ءبىراق شەت تىلدەردى ءبىلىم وردالارىندا وقىتۋدىڭ ءجونى، پسيحولوگيالىق-پەداگوگيكالىق، ۇلتتىق رەتى ءبىر باسقا. قالاي دەگەنمەن دە بۇل دا الەۋمەتتىڭ قارسىلىعىن تۋدىراتىن فاكت.
قىلمىسكەرلەردىڭ 84 پايىزى — جۇمىسسىزدار
بۇدان تىس، قوعامىمىزدا تاعى ءبىر توپ الەۋمەتتىك ماسەلە بار. مىسالى، جۇمىسسىزدىق، باسپانا ماسەلەسى. ءۇي سالعىسى كەلەدى، ءبىراق بىزدە وزىنە زاڭمەن تيەسىلى 10 سوتىق جەرىن الا الماي جۇرگەن ءجۇز مىڭداعان ادام بار.
جاقىندا ەلىمىزدىڭ باس پروكۋرورى جاقىپ اسانوۆ بىزدەگى قىلمىستىلاردىڭ 84 پايىزى جۇمىسسىزدار دەگەن مالىمەت كەلتىردى. دەمەك، بۇل بىر-بىرىمەن جاناما بولسىن، تىكەلەي بولسىن، بايلانىسىپ كەلەتىن ۇلكەن، كۇردەلى ماسەلە. ونى كەشەندى تۇردە قاراستىرماساق، ماسەلەنى ەڭسەرە المايمىز. سونى دۇرىس ءتۇسىنۋىمىز كەرەك.
تەرروريزمگە بايلانىستى ىلىمدە كريمينومەتريكا دەگەن ۇعىم بار. ول مەن اتاپ وتكەن فاكتورلار قانداي جاعدايدا ومىردە كورىنىس تاباتىنىن انىقتايدى.
كريمينومەتريكا بويىنشا، قازاقشالاپ ايتقاندا،
ادامدار قارنى اشقاننان عانا ەمەس، ءقادىرى قاشقانىنان دا باس كوتەرەدى.
وعان ادام قۇقىعىن سىيلاماۋ، ءسوز بوستاندىعىن شەكتەۋ، اشىق پىكىر بىلدىرۋگە تويتارىس بەرۋ، ادىلەتسىز سوت يتەرمەلەيدى…
ەلىمىزدە كاپيتاليستەردىڭ مۇددەسى قورعالادى، قورعالمايتىنى — ەڭبەكشىلەردىڭ مۇددەسى
ەلىمىزدە كاپيتالدىڭ، بيزنەستىڭ مۇددەسىن قورعايتىن ۇلتتىق كاسىپكەرلەر پالاتاسى دەگەن ۇيىم بار. ولار ءۇشىن ارنايى مىنبەر دە قاراستىرىلعان. ال ەڭبەكشىلەردى كىم قولدايدى؟ بىزدە ەڭبەكشىلەردى قولدايتىن كاسىپوداقتار بار.
ءبىراق كاسىپوداقتار حالىقتى قولداي المايدى، ويتكەنى ولار ءالسىز، كۇشى مەن سالماعى دا جوق، جۇمىس بەرۋشىگە تاۋەلدى.
سوندىقتان جالدامالى جۇمىستا جۇرگەن حالىق ۋاقتىلى ەڭبەكاقىسىن الا المايدى، ەڭبەگى دۇرىس باعالانىپ، اقىسى ءادىل تولەنبەيدى، ۇجىمدىق كەلىسىمشارت تالاپتارى ۇدايى ساقتالمايدى. وسىلاردىڭ بارلىعى جينالىپ كەلگەندە، ءسوز جوق، اقىرى قوعامدا بەلگىلى ءبىر نارازى احۋالدى تۋعىزادى.
ەگەر ءبىز جاپپاي ەڭبەك قوعامىن قۇرامىز دەسەك، بارلىق ارتىقشىلىقتى ەڭبەككە، ەڭبەك ادامىنا بەرۋىمىز كەرەك.
بىزدە بيلىك ءبىر بولەك، حالىق ءبىر بولەك الەمدە ءومىر ءسۇرىپ جاتقانداي. ەكەۋىنىڭ ايتقاندارى بىر-بىرىنە ساي كەلە بەرمەيدى.
سوندىقتان بيلىك پەن بۇقارا حالىقتىڭ اراسىندا كەلىسپەيتىن ءبىرقاتار ماسەلەلەر بار.
مەنىڭشە، بيلىك قانداي قوعامدا، قانداي پسيحولوگيالىق، ساياسي-ەكونوميكالىق جاعدايدا ءومىر ءسۇرىپ جاتقانىن بىلمەيدى-اۋ دەيمىن. وسىدان كەلىپ، حالىقتىڭ اشۋ-ىزاسىن تۋعىزاتىن ءۇستىرت، جەڭىل-جەلپى ءبىر شەشىمدەر تۋىپ جاتادى.
اقتوبە مەن الماتىداعى قايعىلى وقيعا ازاماتتىق قوعامنىڭ قالىپتاسپاعانىن اڭعارتتى
مىسالى، مەن اقتوبەلىكپىن. اقتوبەدە ءۇش رەت لاڭكەستىك وقيعا بولدى. قانداي شەشىم قابىلداندى؟..
„ءبىزدىڭ ارامىزدا تەرىس باعىتتا جۇرگەن ءبىر توپ جىگىتتەر بار. سولارمەن جۇمىس جاسايىق. تۇرمەگە جابايىق. قورقىتايىق. ۇركىتەيىك. وسىلاي ولاردى تىيساق، بۇل ماسقارا جاعداي ەندى بولمايدى„ دەيدى بيلىك.
ءبىراق، وكىنىشكە قاراي، لاڭكەستىك وقيعاسى اقتوبەدە ءۇش رەت قايتالاندى. دەمەك، باسقاشا ويلاناتىن ۋاقىت كەلدى.
بىزدە ازاماتتىق قوعام دا قالىپتاسپاي جاتىر.
مىسالى، مەنى جولىقتىرعان الماتىلىق پەن استانالىقتار: „اقتوبەڭدە نە بولىپ جاتىر؟„ دەپ سۇرايدى. ال كەشە الماتىدا تۋرا وسىنداي جاعداي ورىن الدى. باسقا وڭىردەگىلەر „ول بىزدە ەمەس، الماتىدا عوي„ دەپ جايباراقات وتىر. وزدەرىنە، ءوز ەلىنە قاتىسى جوق نارسە سەكىلدى. بۇل ءبىزدىڭ ادامداردىڭ ازامات بولىپ جەتىلمەگەنىن بىلدىرەدى.
ەگەر بىزدە ازاماتتىق قوعام بولسا، لاڭكەستىك اكتىلەردى ەل بولىپ ويلانىپ، ەگىلە وتىرىپ، تالقىلايتىن ەدىك.
ول تەك قۇقىق قورعاۋ ورگاندارىنىڭ ماسەلەسى ەمەس.
مەن ءوزىم ءبىر نارسەدەن قورقامىن. لاڭكەستىك وقيعا قايتالانا بەرەتىن مەملەكەتتەردە مۇنداي جايتقا حالىقتىڭ ەتى ءولىپ كەتەدى. ءسويتىپ، لاڭكەستىكتىڭ الدىن الۋعا ەشكىم ۇمتىلمايدى. بۇل بولا بەرەتىن قالىپتى جاعداي سەكىلدى كورىنەدى. مىنە، ءبىز دە وسىنداي ءقاۋىپتى ءبىر شەككە كەلىپ تۇرمىز. تەرەڭ ويلانىپ، ءتيىمدى تاكتيكالىق، ستراتەگيالىق شارالار قولدانباساق، ءبىز ۇلكەن ءبىر قيىندىققا ۇشىراۋىمىز مۇمكىن.
بۇل ارادا مايدان دەگەن جوق. اناۋ فاشيستەر، اناۋ بىزدەر دەيتىندەي…
ول ءۇشىن، بىرىنشىدەن، قۇقىق قورعاۋ ورگاندارىنىڭ شتاتىن كوبەيتىپ، سولاردىڭ جۇمىسىنا باسىمدىق بەرەمىز بە، الدە جۇمىسسىز جۇرگەن، اسىرەسە، اۋىل جاستارىن وقۋعا تارتىپ، مينيسترلىك تاراپىنان، وبلىستىق اكىمشىلىك تاراپىنان كوپتەپ گرانت بولەمىز بە؟ وسىنى ويلاپ، شەشۋىمىز كەرەك.
ەكىنشىدەن، قۇقىققورعاۋ ورگاندارىن تەحنيكامەن، قۇرال-جابدىقپەن قامتاماسىز ەتۋگە اقشا بولەمىز بە، الدە پاراساتقا نەگىزدەلگەن، اتىس-شابىسى جوق، ۇلتتىق مادەنيەتىمىزگە بايلانىستى جاقسى كينولار شىعارامىز با، دراماتۋرگياعا ءمان بەرەمىز بە، تەاترلاردىڭ تاربيەلىك جۇمىسىن كوتەرەمىز بە؟..
قاي جولدى تاڭدايمىز؟ بۇل — ءبىر كۇندە شەشىلمەيتىن ستراگەتيالىق ماسەلە. بۇل مەنىڭ جەكە ويىم ەمەس، كوپتەگەن ەلدىڭ تاجىريبەسى. ول كەيىن بىرتە-بىرتە ءوز جەمىسىن بەرەدى.
ۇشىنشىدەن، قۇقىق قورعاۋ ورگاندارىنىڭ ەڭبەكاقىسىن ءوسىرىپ، جاعداي جاسايمىز با، الدە ەل ىشىندەگى اشۋ-ىزانى باسۋ ءۇشىن، شىنداپ ىسكە كىرىسەمىز بە؟ ازدى-كوپتى اقشانى ۇنەمدەيمىز دەپ، ءبىر پالەگە تاپ بولىپ جۇرمەيمىز بە؟..
ءبىز قامشىلاۋعا، كۇشتەۋگە باسىمدىق بەرىپ جىبەرسەك، وندا ەلدەگى احۋال ودان سايىن قيىنداي تۇسەدى.
ارينە، قۇقىق سالاسىنىڭ جاعدايىن جاساۋ كەرەك. قىلمىسكەرلەرمەن كۇرەستى كۇشەيتۋ قاجەت. ءبىراق بۇل ارادا تەپە-تەڭدىك كەرەك. ەگەر بالانس بولماسا، ءبىز پوليسەيلىك مەملەكەتكە اينالىپ كەتەمىز.
ال ءبىز پوليسەيلىك مەملەكەتكە ەمەس، الەمدەگى وزىق دامىعان 30 ەلدىڭ قاتارىنا قوسىلۋدى كوكسەيتىن ەل ەدىك قوي. ءبىز قيالمەن قاتارىنا قوسىلۋعا ۇمتىلعان مەملەكەتتەر مادەنيەتتى، وركەنيەتتى، ولاردا لاڭكەستىك ارەكەتكە ەشكىم بارمايدى. ونى سىرتتان كەلگەن ميگرانتتار جاسايدى.
„ىشتەن شىققان جاۋ جامان„ دەيدى عوي قازاق.
بىزدەگى لاڭكەستىك اكتىگە قاتىسۋشىلار — ءوز ارامىزداعى ادامدار.
بۇل ارادا مايدان دەگەن جوق. اناۋ فاشيستەر، اناۋ بىزدەر دەيتىندەي.
سوندىقتان
ەلىمىزگە الەۋمەتتىك، ساياسي، رۋحاني جاڭارۋ كەرەك.
حالىق بيلىكتەن وسىنداي ءبىر وزگەرىستى كۇتىپ وتىر. ەندەشە، بيلىك سوعان ساي قام جاساۋى كەرەك دەپ بىلەمىن.
