حح عاسىردىڭ باسىندا قازاق حالقىنىڭ ماقسات-مۇددەسى مەن عاسىرلار بويى قاپاستا جاتقان ارمانىن جۇزەگە اسىرۋدى وزدەرىنە پارىز ساناعان – الاش قايراتكەرلەرى ەكەندىگى داۋ تۋدىرمايدى. 1905-1917 جىلدارى ورىستەگەن الاش قوزعالىسى اياسىندا قازاق زيالىلارىن ءبىر ماقسات-مۇددەگە جۇمىلدىرعان ۇلتتىق-دەموكراتيالىق «قازاق» گازەتىن شىعارىپ، «الاش» پارتياسىن قۇرىپ، ءوز الدىنا تاۋەلسىز مەملەكەتتىك قۇرىلىم «الاش» اۆتونومياسىن جاريالاعان، الاش قايراتكەرلەرىنىڭ يدەيالارى مەن جۇزەگە اسىرعان ىستەرى بۇگىنگى تاۋەلسىز قازاقستان كەزەڭىندە جالعاسىن تاپتى.
قوزعالىستىڭ باسىندا وقىعان، ساياسي ساۋاتتى، ەڭ باستىسى – ۇلتىن سۇيەتىن ۇلى تۇلعالار: ءا.بوكەيحانوۆ، ا.بايتۇرسىنوۆ، م.دۋلاتوۆ، ج.اقبايەۆ، م.تىنىشبايەۆ، ب.قاراتايەۆتار مەن ولاردىڭ ءىزىن باسقان: س.ءسادۋاقاسوۆ، ج.ايماۋىتوۆ ج.دوسمۇحامەدوۆ، م.جۇمابايەۆ، س.سەيفۋللين، م.شوقاي، ت.رىسقۇلوۆ سىندى ساڭلاقتار تۇردى. ولار ۇلتى ءۇشىن ايانباي قىزمەت ەتتى، كوزدەگەنى – حالىق مۇددەسى، ماقساتى – جاستاردى ۇلتتىق دۇنيەتانىم نەگىزىندە وقىتۋ، انا ءتىلىن دامىتۋ بولاتىن.
«الەۋمەتتىك ماڭىزى بار جوبالاردى ىسكە اسىرۋ ورتالىعى مەن الماتى قالاسى ورتالىقتاندىرىلعان كىتاپحانا جۇيەسى №6 كىتاپحانا بولىمشەسى، №64 مەكتەپ جانە №53 مەكتەپ گيمنازياسى بىرىگىپ، الاش وردانىڭ 100 جىلدىعىنا وراي كەزدەسۋ كەشىن وتكىزدى. كەزدەۋ كەشىنىڭ ماقساتى: قازاقستان قوعامىن جاڭعىرتۋدا الاش قوزعالىسىنىڭ تاۋەلسىزدىك مۇراتتارى ءۇشىن كۇرەستەگى ءرولى مەن ماڭىزىن، الاش ارىستارىنىڭ ەڭبەگىن جاس ۇرپاققا ناسيحاتتاۋ.
كەزدەسۋ كەشىنىڭ ارناي قوناقتارى: الاشتىڭ قوعام قايراتكەرى، بەلگىلى عالىم احمەت بايتۇرسىن ۇلىنىڭ جيەنى ايمان قابيدەن قىزى، تاريحشى عاني مەڭلىبايەۆ، «كەنەسارى حان» قوعامدىق قورىنىڭ ديرەكتورى، قوعام قايراتكەرى مۇحتارحان اباعان، «الەۋمەتتىك ماڭىزى بار جوبالاردى ىسكە اسىرۋ ورتالىعى» قوعامدىق قورىنىڭ جەتەكشىسى بەرىك اعىبايەۆ قاتىستى. ايمان اپاي بالالارعا اتاسى تۋرالى ەستەلىكتەرىن ايتىپ بەردى. تاريحشى عاني مەڭلىبايەۆ الاشوردا، الاش قايراتكەرلەرى تۋرالى تاريحي دەرەكتەرگە توقتالا وتىرىپ، سول كەزدەگى تاريحي كەزەڭ تۋرالى شولۋ جاسادى، قوعام قايراتكەرى مۇحتارحان اباعان الاش قايراتكەرلەرىنىڭ ءومىرى مەن قىزمەتتەرى جايىندا ءسوز قوزعادى.
وقۋشىلار الاش وردا ازاماتتارىنىڭ جالىندى جىرلارىن وقىپ، قاتىسۋشىلاردى ءبىر جىگەرلەندىرىپ الدى. وسىدان 100 جىل بۇرىن قۇرىلعان الاش وردا ارمانىنىڭ بۇگىنگى كورىنىسى – تاۋەلسىز قازاقستان. ال وسى تاۋەلسىز قازاقستان سول ارىستاردىڭ بىزگە قالدىرعان اماناتى. الاش يدەياسىن بۇگىنگى جاس ۇرپاق بويىنا ءسىڭىرۋ ماقساتىندا وتكىزىلگەن وسىنداي ءىس-شارالاردىڭ ماڭىزى قاشان دا جوعارى بولماق.
كەش بارىسىندا وقۋشىلارعا الاش قوزعالىسى جايىندا ەستەلىكتەر ايتىلدى. الاش يدەياسىن بۇگىنگى جاس ۇرپاق بويىنا ءسىڭىرۋ ماقساتىندا وتكىزىلگەن كەزدەسۋ جاس جەتكىنشەكتەردىڭ زەردەسىندە قالارى ءسوزسىز. الاش ارىستارى كوسەمسوزدە، اقىندىق ونەردە، كاسىبي مامان رەتىندە دە ارتتارىندا وشپەستەي ءىز قالدىردى. ولاردىڭ ەڭبەكتەرىن تەرەڭ دە تۇبەگەيلى زەرتتەۋ قازىرگى كۇننىڭ، بۇگىنگى جاستارىمىزدىڭ ەنشىسىندە. ءوز زامانىنداعى وزىق بىلىممەن قارۋلانىپ، ءتۇرلى كاسىبي مامان يەلەرى رەتىندە الاش زيالىلارىنىڭ قاي قىرىن الساق تا بۇگىنگى ۇرپاققا ۇلگى، ونەگە. بۇل ۇلتىمىزدىڭ جاسامپازدىق رۋحىن وياتۋ ءۇشىن اسا قاجەت. از ساندى الاش زيالىلارىنىڭ سول ءبىر تاريحي سىن ساعاتتا شامالارىنىڭ جەتكەنىنشە، ءوز مۇمكىندىكتەرىن سارقا جۇمساپ، ۇلتتىڭ مۇددەسى ءۇشىن ارەكەت جاساۋعا ۇمتىلۋى، ەرەن ەرلىككە ساي. بۇل كەزەڭنىڭ تاريحى تاعىلىم مەن ساباققا تولى. مۇنىڭ ءبارى بىزگە تاريحتان ساباق الۋعا، وتكەننەن ءتيىستى قورىتىندى جاساي بىلۋگە شاقىرادى. كەزدەسۋ سوڭىندا «الەۋمەتتىك ماڭىزى بار جوبالاردى ىسكە اسىرۋ ورتالىعى» قوعامدىق قورىنىڭ جەتەكشىسى بەرىك اعىبايەۆ مىرزا كەش قوناقتارىنا الماتى قالاسى اكىمدىگى ىشكى ساياسات باسقارماسىنىڭ قولداۋىمەن الاشوردانىڭ 100 جىلدىعىنا وراي شىعارىلعان «بەس ارىس» اتتى كىتاپتى سىيعا تارتتى.
حاديشا ءجۇمادىل، №6 كىتاپحانا قىزمەتكەرى
