اۋديت تۋرالى شىققان باسىلىمداردا «اۋديت» - دەگەن تۇىنىككە ءار ءتۇرلى انىقتامارلار بەرىلگەن. ءاربىر اۆتور ءوزىنىڭ انىقتاماسىن ءوز تارابىنان اڭىقتاعان. ك. ش. ديۋسەمبايەۆ «تەوريا اۋديتا» دەگەن كىتابىندا ءار اۆتوردىڭ 13 ءتۇرلى انىقتاماسىن كەلتىرگەن. ءبىز سونىڭ ءتورت ءتۇرلىسىن كەلتىرەيىك تە مازمۇنىن قاراستىرىپ تالدايىق.
وسى كەلتىرىلگەن انىقتامالاردىڭ مازمۇنىن تالداپ قاراستىراتىن بولساق ءار ءتۇرلى مازمۇندا قۇرالعانىن كورەمىز. ءبىر بەرەدى. سوعان قاراماستان وسى انىقتامالارعا ءبىر عانا ماقسات قويىلادى، ول ءاۋديتتىڭ ماعىناسىن، نەگىزىن انىقتاۋ. سولاي بولا تۇرسا دا ەشبىر انىقتامادا ءاۋديتتىڭ نەگىزگى ماقساتى اشىلماي قالىپ وتىر. ول اۋديتورلىق قورتىندى تۋرالى. سەدەدى، قانداي ءبىر اۋديتورلىق قورتىندى جاساۋ. ەكىنشىدەن، اۋديتورلىق تەكسەرۋدىڭ وبەكتىسى تۋرالى ەشقانداي اۆتور ەسكە دە المايدى. بىزدىڭشە ول ۇلكەن كەمشىلىك. ولاي دەيتىنىمىز، اۋديتورلىق تەكسەرۋ تاپسىرۋشىنىڭ كەلىسىم-شارتتا كورەتكەن وبەكتىسىنە عانا جۇرگىزىلەدى، ول بىردەن-بىر اۋديت جۇمىسىنىڭ نەگىزگى ءپرينسيپى. ولاي دەيتىنىمىز، تاپسىرۋشى ءوز سۋبەكتىسىنىڭ شارۋاشىلىق كورسەتكىشىن تولىق نەمەسە ءبىر ءبولىمىن اۋديتتىك تەكسەرتۋگە قۋقىلى.
كاسىپورىن شارۋاشىلىعىنىڭ جەكە ءبىر بولىگىن نەمەسە تۇگەلدەي شارۋاشىلىعىن قامتيتىن اۋديت بولسا دا «العاشقى قۇجاتتاردى» تەكسەرەۋ نەمەسە «العاشقى ەسەپتى» تەكسەرۋ مىندەتتى تۇردە جۇرگىزىلەدى. اۋديت پروسەسى ودان ءارى قاراي بۋحگالتەرلىك ەسەپتىڭ جۇرگىزىلۋىمەنونىڭ قۇرىلىمىن-ۇيىمداستىرىلۋىن تەكسەرۋمەن جالعاساتىنى وبەكتيۆتى جۇمىس. ونداي بولماعان جاعدايدا اۋديتتىك تەكسەرۋدى تياناقتى، دۇرىس جۇرگىزىلدى دەۋگە بولمايدى. كەيبىر اۆتورلاردىڭ انىقتامالارىندا وسى ويلار ورىندى ايتىلعان دەۋگە بولادى.
1.ءاۋديتتىڭ تۇسىنىگى
كوپتەگەن اۆتورلار «شارۋاشىلىق-تابىستىلىق كورسەتكىشتەرى» دەگەن ءسوز قۇرامىن كوو كەلتىرگەن. ءبىزدىڭ ويىمىزشا بۇلتۇسىنىكتەمە ورىندى ايتىلعان دەۋگە بولادى. سەبەبى، وبەكتىسى كەلىسىم-شارت نەگىزىندە مازمۇن-تالابىنا سايكەس انىقتالادى. كاسىپورىن شارۋاشىلىعىنا تولىق نەمەسە ءبىر بولىمىنە جۇرگىزىلسە دە وعان جاساعان اۋديتورلىق قورىتىندىدا، كاسىپورىننىڭ «شارۋاشىلىق-تابىستىلىق كورسەتكىشىمەن» بايلانىستىلىعى كورسەتىلمەسە، ونداي جاعدايدا ءاۋديتتىڭ نەگىزگى ماقساتى ورىندالماعانى. ناقتى، ءار ەلدەردەگى اۋديت تۋرالى انىقتاما بەرگەن اۆتورالدى قاراستىراتىن بولساق، انگليا عالىمى روي دودج ءوزىنىڭ “كراتكوە رۋكوۆودستۆو پو پو ستاندارتام ي نورمامي اۋديتا” كىتابىندا “اۋديت – تاۋەلسىز، دەربەس تەكسەرۋ جانە تابىستىلىق اقپارات تۋرالى ءوز پىكىرىن ايتۋ”، - دەپ انىقتاما بەرگەن. باسقا ءبىر انگلياداعى بەلگىلى بۋحگالتەرلىك ەسەپ، اۋديت مامانى رودجەر ادامس “اۋديت نەگىزىندە كاسىپكەرلىك رەتىندە قىزمەت كورسەتۋ، قوعام ءۇشىن وتە قاجەت مالىمەتتۋردىڭ ءدۇرىستىعىن انىقتاۋمەن، كاسىپورىننىڭ تابىستىلىق اقپاراتىن تەكسەرىپ، باسىلىمعا شىققان مىلىمەتتەردىڭ شىندىعىن انىقتاۋ” – دەپ انىقتاما بەرگەن.
امەريكالىق پروفەسسور دجەك روبەرتسون ءوزىنىڭ مونوگرافياسىندى “اۋديت – ول كاسىپورىن اقپاراتىنداعى مالىمەتتەردىڭ، پايدالانۋشىلار ءۇشىن تابىستىلىق اقپارات كورسەتكىشتەرىندەگى مالىمەتتىك كۇدىكتى بارىنشا ازايتۋ” – دەپ انىقتاما بەرەدى. وسى اتى اتالعان ءۇش اۆتوردىن ويىن كورىتىندىلايتىن بولساق، انگليالىق اۋديت جانە ەسەپ مامانى رودجەر ادامس ءوز انىقتاماسىندا ءاۋديتتىڭ ماعىناسىنا قوعامدىق تۇرعىدان قارايتىنىن كووسەتەدى. بۇل ويدىڭ مەملەكەتتەر ءۇشىن، ءار ەلدىڭ ەكونوميكاسىنىڭ دامۋىنا اۋديت جۇمىسىنىڭ اتقاراتىن ءرولىن وتە جوعارىدەپ باعالاۋ. سەبەبى، اۋديت كاسىپورىن شارۋاشىلىعىنىڭ تياناقتى دامۋىنا كەپىلدىك بەرەتىنى انىق. ياعني، كاسىپورىنداردىڭ تياناقتى دامۋى قامتاماسىز ەتىلگەن جاعدايدا ول ەلدىڭ ەكونوميكاسى دامۋ جولىندا بولادى دەگەن ءسوز.
بەلگىلى، اقش-تىڭ اۋديت تەوريااسىن جانە اۋديت جۇمىسىنىڭ دامۋ جولىنا كوپ ەڭبەك سىڭىرگەن پروفەسسور دجەك روبەرتسون ەكى انىقتاما بەرەدى. ونىڭ بىرەۋىندە جوعارىدا ايتىلعان “مالىمەتتىك كۇدىك” – دەگەن تۇسىنىكتىڭ مازمۇنىن بۋحگالتەرلىك ەسەپ، اۋديت ءتۇرعىسىنان قاراستىراتىن بولساق، ول بۋحگالتەرلىك ەسەپ جاساۋدا جىبەرىلگەن قاتەلەردىڭ سالدارىنان مالىمەتپايدالانۋشىلاردىڭ كاسىپكەلىگىنە زيان كەلتىرۋ اسەرىن ايتادى. ياعني، اۋديتوردىڭ مىندەتى سول “مالىمەتتىك كۇدىكتى” بار مۇمكىنشىلىگىنشە ازايتىپ، كاسىپكەرلەردىڭ سەنىمدىلىگىن ارتتىرۋ. بارلىق سالاداعى كاسىپكەرلەر وزدەرىنىڭ ەكونوميكالىق ماسەلەلەرىن شەشۋ بارىسىندا باسىلىمعا شىققان مالىمەتتەردى كۇدىكسىز پادالانۋىنا اۋديت كەپىلدىك بەرۋى قاجەت. وسى ءوزىنىڭ ويىن قورىتىندىلاي كەلە پروفەسسور دجەك روبەرتسون ءاۋديتتىڭ ەڭ نەگىزگى مىندەتىنىڭ ءبىرى وسى دەپ اتاپ كورسەتكەن.
وسىنداي ويىن ودان ءارى جالعاستىرا وتىرىپ پروفەسسور “كاسىپكەرلىك كۇدىك” – دەگەن تۇسىنىك قوسادى. بۇل تۇسىنىكتى كاسىپكەرشىلىك شارۋاشىلىعانداعى كۇدىكتەنۋشىلىك، سەنىمسىزدىك نەمەسە كاسىپكەرلەردىڭ ەكونوميكالىق دامۋ جولىنداعى كاۋىپپتىلىگى دەپ تۇسەنۋگى بولادى. وعان سەبەپ: ينفلياسيانىڭ كۇشەيۋى، سالىق تولەمىنىڭ تولقىمالىعى نەمەسە كوبەيۋى، ساتۋ پروسەسىندەگى باسەكەلەستىكتىڭ كۇشەيۋى، جۇمىسشىلاردىڭ ەرەۋىل جاساۋى مەن تاعى باسقا كوپتەگەن سەبەپتەردەن بولادى. وسى اتالعان سەبەپتەردەن تۋىندايتىن “ كاسىپكەرلىك كۇدىكتىڭ” مولشەرىن نەمەسە زياندىلىعىن كاسىپكەر ەسەپتەپ شىعارىپ، ءوز شارۋاشىلىعىن جۇرگەزۋ ءۇشىن ءتيىمدى شەشىم قابىلداي الادى. “كاسىپكەرلىك كۇدىك” اۋديت جۇمىسىنا ەشقانداي اسەرىن تيگىزبەيدى.
اقش-تىڭ اۋديت ماماندارى ە:ا. ارەنس جانە دج. ك. لوبسك وزدەرىنىڭ جازعان وقۋلىقتارىندا مىناداي انىقتاما بەرەدى: “اۋديت ول پروسەسس، ارنايى ماماندار ارقىلى دەربەس تاۋەلسىزدىق جولىمەن كاسىپورىن شارۋاشىلىق وپەراسيالارىنىڭ دۇرىستىعىنا تەكسەرۋ جۇرگىزىپ، سول مالىمەتتەر بەلگىلەنگەن نورماتيۆتىك ۇلگىگە ساي ەكەنىن انىقتاپ، ءوزىنىڭ اۋديتورلىق قورىتىندىسىن بەرۋ”. شەتەل ماماندارىنىڭ اۋديت مازمۇنىنا بەرگەن انىقتامالارىن قورىتىندىلايتىن بولساق، وسى سونعى انىقتاما باسقالارىنا كاراعاندا ءبىزدىڭ ويىمىزشا ءاۋديتتى تولىق قاراستىرعان سياقتى
ك.ش. دۇيسەمبايەۆ اۋديت مازمۇنى تۋرالى مىناداي انىقتاما بەرەدى: “اۋديت – دەربەس ساراپتاۋ جانە قارجى ەسەبىمەن قوسا شارۋاشىلىق سۋبەكتىلەرىنىڭ بارلىق جاعىن قامتيتىن مالىمەتتەرگە ەكونوميكالىق تالداۋ جاسايدى، ىشكى باقىلاۋ جۇمىسىن تەكسەرىپ، بۋحگالتەرلىك ەسەپتىڭ زاڭدىلىعىن جانە نورماتيۆتىك قۇجاتتار تالابىنا سايكەستىگىن انىقتاپ، تاپسىرۋشىلار تالابىنا جاۋاپ رەتىندە تۇسىنىكتەمە قىزمەتىن اتقارۋ ” – دەگەن. اۆتوردىڭ ويىنشا وسى انىقتامادا اۋديت ەۆوليۋسياسى ەسكەرىلگەن، ەكىنشىدەن – تاۋەلسىز دەربەستىگى كورسەتىلگەن، ۇشىنشىدەن – اۋديت پروسەسىندەگى تالداۋدىڭ الاتىن ورنى ەرەكشە دەلىنگەن. سەبەبى، تالداۋ ارقىلى كاسىپورىننىڭ قاتشىلىق جاعدايى انىقتالىپ، دامۋ جولىنا سايكەس ۇسىنىستار بەرلەدى، تورتىنشىدەن – ءاۋديتتىڭ كونسالتينگتىك قىزمەت كورسەتۋ جاعى ايتىلعان.
ءبىزدىڭ ويىيىزشا، «اۋديت دەگەنىمىز – دەربەس، تاۋەلسىز اۋديت ماماندارىنىڭ كاسىپكەر رەتىندە كەلىسىم-شارت بويىنشا تاپسىرۋشىلاردىڭ شارۋاشىلىق-تابىستىلىق ەسەبىن، بۋحگالتەرلىك ەسەپ كورسەتكىششتەرىنتەكسەرۋ ارقىلى انىقتاپ، ەكونوميكالىق تالداۋ جاساپ، قاجەت بولعان جاعدايدا ساراپتاۋ جۇرگىزىپ، اۋديتورلىق قورىتىندى جاساۋ جانە ءارتۇرلى تۇسىنىكتەمە قىزمەتىن كورسەتۋ» - دەپ ويلايمىز. سەبەبى، اۋديت جۇمىسىنىڭ كولەمى – وبەكتىسى، شارۋاشىلىق سۋبەكتىنىڭ قالاۋىندا تولىق نەمەسە ءبىر ءبولىمىن اۋديتتىك تەكسەرۋدى تاپسىرۋ تاپسىرۋشىنىڭ ەركىندە. ەكىنشىدەن، قانداي ەسەبى بولماسىن ونىڭ مالەمەتتەرىنىڭ دۇرىستىعى، قاتەسىزدىگى تەك قانا بۋحگالتەرلىك ەسەپ كورسەتكىشتەرى ارقىلى انىقتالادى. ۇشىنشىدەن، ءاۋديتتىڭ نەگىزگى ماقساتى – اۋديتورلىق قورىتىندى جاساۋ. تاپسىرۋشىنىڭ ءوز تاراپىنان تولەم جاساپ، اۋديت جاساتۋداعى دىردەن-بىر ماقساتى – اۋديت قورىتىندىسىن الۋ. سەبىبى، تەك اۋديت قورىتىندىسىن العان شارۋاشىلىق سۋبەكتىلەرىنىڭ ەسەبى باسىلىمعا شىعادى. ياعني، ول شارۋاشىلىق جۇرگىزۋىنە كەپىلدىك الادى دەگەن ءسوز. بارلىق سىبايلاستارىمەن كەدەرگىسىز قارىم-قاتىناستا بولادى.
ءاۋديتتىڭ مازمۇنىن انىقتامالار ارقىلى قاراستىرعاننان كەيىن ونىڭ نەگىزگى تۇسىنىكتى بولعان سياقتى. سونىمەن قاتار، ءاۋديتتىڭ مازمۇنىن ودان ءارى تەرەندەۋ قاراستىرۋ ماقساتىمەن ءبىزمىنا ءۇش بۇرىش ۇلگىسسىمەن بەرۋدى ويلاستىردىق .
- اۋديتور-كاسىپكەر، تابىس تابۋ ءۇشىن كاسىپورىندارعا قىزمەت كورسەتۋ.
- شارۋاشىلىق سۋبەكتىسى-كاسىپورىن، وعان اۋديتور قورىتىندىسى كەرەك
ول كەزىندە باسىلىمعا شىعۋىنا كەپىلدىك بەرەدى.
- مەملەكە، كاسىپورىنداردىڭ جاقسى جۇمىس جۇرگىزىپ تابىستى بولعانىن قالايدى، سەبەبى ولار سالىق تولەيدى، اۋديت جۇمىسىنا قۇشتار بولۋ سەبەبى اۋديتور تەكسەرۋ بارىسىندا تابىستىلىق ەسەبىن تەكسەرىپ كاسىپورىنىڭ قانشا تابىس تاقانىن، قانشا سالىق تولەيتىنىن انىقتايدى انىقتايدى. ال قاجەت بولعان جاعدايدا اۋديتور تىكەلەي مەملەكەت سالىق ينسپەكسياسىنا مالىمەت بەرە الادى. ياعني، اۋديت جۇرگىزىلگەن كاسىپورىنداردا تابىس سوماسىن جاسىرىپ قالۋ، سالىق تولەمەۋ ءۇشىن قىلمىسقا نەمەسە باسقالاي ءار ءتۇرلى جالتارۋشىلىققا جول بەرىلمەيدى.
وسى ءۇشبۇرىشتىڭ ءوزارا بايلانىسىن قاراستىراتىن بولساق، اۋديت “وسى ءۇشبۇرىشتىڭ توبەسىن” قوسىپ قانا قويماي ەرەكشە قىزمەت اتقاراتىنىن ايتۋ قاجەت. بىرىنشىدەن، «اۋديت قورىتىندىسى» ارقىلى شارۋاشىلىق سۋبەكتىلەرى ءبىر قالىپتى شارۋاشىلىعىن جۇرگىزۋگە قانداي دەنگەيدە بولسا دا دامۋ پروسەسىن قامتاماسىز ەتۋگە كەپىلدىك الادى. ياعني، ءبىر رەگيوندى نەمەسە ءبىر ەل كولەمىندە شارۋاشىلىق سۋبەكتىلەرى دامۋ جولىندا بولعان جاعدايدا ول ەلدە ءوزىنىڭ ەكونوميكالىق ينفراسترۋكتۋراسى قالىپتاسادى دا، ونىڭ اسەرىنەن سول ەلدە نارىقتى قاتىناس ەكونوميكالىق زاندىلىقتارى كۇشەيىپ، ناعىز نارىقتى قاتىناسقا كوشۋ ارقىلى ول ەلدە تاۋار باعالارى تۇراقتى دەڭگەيگە كوشىپ نارىقتى قاتىناس زاڭدىلىعىن ءىس جۇزىندە قالىپتاستىرادى.
ەكىنشىدەن، «اۋديت جۇمىسى» ۇلكەن مەملەكەتتىك قىزمەت اتقارادى. ولاي دەيتىن سەبەبىمىز، اۋديت تەكسەرۋى بارىسىندا كاسىپورىننىڭ تابىس-پايدا سوماسى سالىق ناقتى انىقتامادان قانشا سوما سالىق تولەۋ كەرەك ەكەنىن، “سالىق ەسەبىنىڭ” دۇرىس جۇرگىزىلگەنىن اۋديتورلىق تەكسەرەۋ ارقىلى انىقتايدى. قانداي ءبىر ەلدە بولماسىن ۇلكەن ەكونوميكالىك ماسەلە ول – سالىقتىڭ ءتيىسى كولەمدە جيناۋ جانە دە نورماتيۆتىك ەرەجە-نۇسقاۋ تالابىنا سايكەستىگىن قامتاماسىز ەتۋ. قازىرگى كەزدە شارۋاشىلىقسۋبەكتىلەرى ءوز تاراپىنان “سالىق ەسەبىن” جۇرگىزۋگە ءماجبۇر، وعان قوسا تەك قانا “سالىق ەسەبىنە” اۋديتتىك تەكسەرۋ جۇرگىزىپ، اۋديتورلىق قورىتىندى الۋعا ءماجبۇر. ونداي جاساماعان جاعدايدا سالىق ينسپەكسياسى قاتال جازا قولدانىپ، سۋبەكتىلەر ايىپ تولەيدى.
ءاۋديتتىڭ مازمۇنىن قاراستىرۋ بارىسىندا تاعى دا وسى تۇسىنىكتى ايدەيى قاراستىرعان دۇرىس دەپ ويلايمىز. ول اۋديت انىقتاماسىنىڭ كوبىسىندە ءاۋديتتى تەكسەرۋ دەپ انىقتاعان. مىسالى، اۆتورلار كەلتىرگەن ون ءۇش انىقتامانىڭ ون بىرىندە تەكسەرۋ دەپ، ال ەكەۋىندە باقىلاۋ جاساۋعا قۇقىسى جوق. تەك ىشكى ءاۋديتتى ۇيىمداستىرۋ بارىسىندا عانا ارنايى باقىلاۋ جۇرگىزىلۋى مۇمكىن.
2.ءاۋديتتىڭ نەگىزگى قۇرامدارى.
ءاۋديتتىڭ مازمۇنىنا قاراستىرۋ قاراستىرۋ بارىسىندا ونىڭ ناقتى قۇرامى ايتۋ قاجەت . ولار مىنالار :
- شارۋاشىلىقتاعى سۋبەككت؛
- مالىمەت؛
- اۋديتوردىڭ ماماندىعى ؛
- فاكتىلەردى جيناۋ جانە باقىلاۋ؛
- اۋديت ستاندارتى؛
- اۋديتور اقپاراتى،ەسەبى؛
وسى كورسەتىلگەن اۋديت ەلەمەنتتەرىن جەكە-جەكە قاراستىرۋ قاجەت .
- شارۋاشىلىقتىعى سۋبەكت .اۋديت جۇمىسىن ورىنداۋ ءۇشىن مىندەتتى تۇردە سول سۋبەكتىنىڭ شارۋاشىلىق باعىتىن ،كولەمىن انىقتاۋ قاجەت .ونى سول سۋبەكتىنىڭ شارۋاشىلىق پارامەتىرلەرى قۇرايدى .وعان اۋديت بارىسىندا ناقتى بولجام جاساۋ ءۇشىن اۋديت قامتيتىن وبەكتىلەردىڭ كولەمى ، ماقساتتى قاراستىرىلىۋى قاجەت. مىسالى، زاڭ سۋبەكتىلەرى نەمەسە
ەكانوميكالىق وبەكتىگە قوسىلمايتىن مالىمەت جۇيەسى .
- مالىمەت. اۋديت جۇمىسى بارىسىندا تاپسىرۋشىلار بەرگەن مالىمەت قاراستىرادى . اۋديتور ولاردىڭ دۇرىستىعىن دالەلدەپ ، ءوزىنىڭ جاڭا مالىمەتتەرىن قۇرايدى . سول جۇمىس بارىسىندا ولاردان كەمشىلىك تابۋى نەمەسە دۇرىس ەمەستىگىن انىقتاۋى مۇمكىن. ول نەگىزىندە ەكى ءتۇرلى سەبەپتەن بولۋى مۇمكىن؛
1) اقپاراتتا كەيبىر مالىمەتتەردىڭ جەتىسپەۋشىلىگىنەن ؛
2) اقپارات دۇرىس جاسالعانباعاندىقتان .
- اۋديتوردىڭ ماماندىعى . اۋديت جۇرگشىزۋشى جوعارى دارەجەدەگى ، ءوز ماماندىعىن جاقسى مەڭگەرگەن، ساراپشى ،بىلگىر ادام بولۋى قاجەت . اۋديت بارىسىندا ول وزىنە قاجەت فاكتىلەردى جيناپ تالداۋ جاسايدى ، ءبىر تۇجىرىمعا كەلتىرىپ،
قورتىندى جاساۋىنا پايدالانا الاتىن بولۋى قاجەت .
- فاكتىلەردى جيناۋ جانە باقلاۋ .اۋديتوردىڭ نەگىزگى ماقساتى ول- فاكتىنى جيناۋ. سەبەبى سول فاكتىلەر ارقىلى ول ءوزىنىڭ اۋديتورلىق اقپاراتىن جاسايدى .
- اۋديت ستاندارتى . جينالعان فاكتىلەر ، مالىمەتتەر ءوز كەزەگىندە ءبىر جۇيەگە كەلتىرىلۋى قاجەت. وعان نەگىز اۋديت ستاندارتى. ستاندارت دەگەنىمىز مالىمەتتى ءبىر جۇيەگە كەلتىرۋ ءادىسى نەمەسە نورماتيۆتىك ەرەجە-نۇسقاۋ تالابىنا سايكەس ءبىر قالىپقا كەلتىرۋ .
- اۋديتور اقپاراتى. اۋديتور ءوز جۇمىسىنىڭ قورىتىندىسىن تەكسەرۋ بارىسىندا انىقتالعان كەمشىلىكتەردىڭ
مازمۇنىن ،ءوزىنىڭ اۋديتورلىق قورتىندىسىن اقپاراتىندا كورسەتەدى.
قورىتا كەلگەندە، جوعارىدا كەلتىرىلگەن ءاۋديتتىڭ مىندەتتى قۇرامىن قاراستىرماي ، ناقتى اۋديت جۇرگىزۋ مۇمكىن ەمەس . ءاۋديتتىڭ مىندەتى مەن ماقساتى تولىق ورىنداۋ ءۇشىن ونىڭ پرينسىپتەرىن ءبىلۋ قاجەت.
- ءاۋديتتىڭ نەگىزگى پرينسيپتەرى
اۋديت جۇمىسى ناقتى پرينسيپتەردى ساقتاۋ ارقىلى جۇرگىزلەدى.
- عىلىمي نەگىزدەلىگى . ءاۋديتتىڭ عىلىمي نەگىزگى ونىڭ مەتادالوگياسىنىڭ ديالەكتيالىق ادىسىمەن داميدى . ەكانوميكا تەورياسىنداعى وبەكتيۆتىك شىندىقتى نەگىزگە الۋ بولىپ تابىلادى . اۋديت جۇمىسىنىڭ بارلىق مالىمەتى ، تۇجىرىمى عىلىمي جولمەن انىقتالعان، دالدەنگەن بولۋى قاجەت . اۋديت
قىزمەتىنىڭ عىلىمي دامۋ بارىسى ونىڭ كوپتەگەن ناقتى فاكتورلارىن تالداۋ ارقىلى ول ءوزىنىڭ تەورياسىن قۇرايدى.
اۋديت جۇمىسى بارىسىندا عىلىمي زەرتتەۋ ءادىسى قولدانىلادى.
مىسالى، اۋديتتە ەكانوميكالىق تالداۋ قولدانىلادى، ول ياعني فاكتىلەردى زەرتتەپ قورتىندى جاساۋ. سوندىقتان دا اۋديت فيرمالاردىڭ باسشىلىعى زەرتتەۋ جۇمىسىن، تاجيريبەسىن يگەرگەن عالىمدار.
2.وبەكتيۆتىلىك. بۇل قاعيدا ويلانۋ، تەك قانا فاكتىگە سۇيەنۋ ارقىلى عانا تۇجىرىم جاساۋ. اۋديتور شىنشىل، بۇرمالاۋشىلىققا بارمايتىن، تازالىق ۇستايتىن مامان بولۋ كەرەك. ول ءوزىنىڭ اۋديتورلىق قورتىندىسىنا كاسىپورىنننىڭ تابىستىلىق اقپاراتىن شىنشىلدىقپەن تەكسەرىپ ، وبەكتيۆتى كورسەتكىشتەرىن انىقتاۋعا مىندەتتى. ونىڭ قورتىندىسى ەشقانداي كۇندىكتەنبەۋشىلىككە نەمەسە سەنبەۋشىلىك جول بەرمەيتىن دالەلدى بولۋ قاجەت.
- دەربەستىلىك . قوعام تانۋ جولىندا اۋديتوردىڭ ستاتۋسى ءوز بەتىنشە دەربەس دەپ تانىلعان . وعان سەبەپ ول ءبىرىنشى دەن ، تاپسىرۋشىعا تاۋەلدى ەمەس ، ويتكەنى ول تولەم الۋىنا الدىن تاپسىرۋشىعا تاۋەلدى ەمەس ، ويتكەنى ول وندا تولەم الۋىنا الدىن الا كەلىسىپ قويادى، ەكىنشىدەن، ونىڭ جۇمىسىن مەملەكەتتىك اۋديت زاڭى مويىندايدى، ۇشىنشىدەن، تاپسىرۋشى مەن اۋديتوردىڭ تۇپكى ماقساتى ءبىر . ولاردىڭ ءوزارا كەلىسىم -شارت بويىنشا انىقتايتىنى تەك قانا شىندىق.
اۋديتوردىڭ دەربەستىگىن قورعاۋ ءۇشىن ارنايى شارالار قولدانىلادى: اۋديتورلاردى روتاسيالاۋ، اۋديتور سوتى، مەملەكەتتىك اۋديتور تاعايىنداۋ، مەملەكەتتىك اۋديتور دەپارتامەنتىن، اۋديتور كوميتەتىن قۇرۋ.
قورىتا كەلگەندە،اۋديت ستراتەگياىن كەڭەيتۋ تۇرعىسىنا ارنايى ينستەتتار اشۋ قاجەت، ءاۋديتتى جۇرگىزۋ جۇمىسىن جەتىلدىرۋ قاجەت. ءبىزدىڭ ويىمىزشا سونداي جۇمىستاردى ىسكە اسىرۋ ءۇشىن مەملەكەتتىك قارجى مينيستىرلىگى ، اۋديت پلاتاسى ، بۋحگالتەرلەر اسسوسياسياسى كومەكتەسۋى قاجەت .
- كاسىبي بىلىكتىلىك .اۋديت جۇمىسىن وتە جوعارى دەڭگەيدەگى ماماندار جۇرگىزۋى قاجەت ، ول تەوريالىق جانە پراكتيكالىق جاعىنان وتە ءبىلىمدى مامان بولۋى جانە ارنايى اۋديت ادىستەرىن جاقسى ءبىلىۋى قاجەت . ول تەكسەرۋ جۇمىسىنا ماشىقتانعان بولۋى كەرەك . اۋديتور ءوز جۇمىسىنا قاجەتتى ەرەجە نۇسقاۋلارىن وتە جاقسى ءبىلىپ ءىس جۇزىندە قولدانا ءبىلۋى قاجەت . اۋديتور ءوز جۇمىسىنا اناليز جاساۋدا ، ساراپتاۋ جۇرگىزۋدە ، كومپيۋتەرمەن جۇمىس ىستەۋدە . ابدەن ماشىقتانعان بولۋى قاجەت ول بارلىق تەكسەرۋشىگە سەنە بەرمەۋى كەرەك ، تەك ءوزى تەكسەرىپ كوزى جەتپەيىنشە ەشقانداي قورىتىندى جاساماۋى كەرەك .
- سەنىمدىلىك ، سوزگە بەرىك بولۋى ( كونفيدەنسالنوست)
اۋديتور ءوز جۇمىسىنىڭ كوميسسيالىق قۇپيالىعىن ساقتاۋعا مىندەتتى . ءۇشىنشى جاققا ءوز مالىمەتىن ەرەكشە جاعدايدا عانا حابارلاندىرۋعا، تاپسىرۋشىمەن جازباشا كەلىسىم جاساۋ ارقىلى بەرۋگە ءقۇقىلى .
- تەز-جەدەلدىك ءپرينسيپى . اۋديتوردىڭ جەدەلدىگى ول ءوز جۇمىسىنىڭ تەز، تياناقتى ورىنداۋدان تاپسىرۋشىعا اۋديت ماتەريالىن ۋاقىتىمەن تاپسىرۋ . ءاۋديتتىڭ تەز، جەدەل جۇرگىزىلۋىنە ەكى ءتۇرلى سەبەپ بار. ءبىرىنشى ، اۋديت جۇرگىزۋ ۋاقىتى ناقتى بەلگىلەنبەگەندىكتەن ، ەكىنشىدەن ، اۋديت ءۇشىن تولەم سول جۇمىس ۋاقىتىمەن ەسەپتەلىنەدى .
قورىتىندى
قورىتا كەلگەندە،اۋديت ستراتەگياىن كەڭەيتۋ تۇرعىسىنا ارنايى ينستەتتار اشۋ قاجەت، ءاۋديتتى جۇرگىزۋ جۇمىسىن جەتىلدىرۋ قاجەت. ءبىزدىڭ ويىمىزشا سونداي جۇمىستاردى ىسكە اسىرۋ ءۇشىن مەملەكەتتىك قارجى مينيستىرلىگى ، اۋديت پلاتاسى ، بۋحگالتەرلەر اسسوسياسياسى كومەكتەسۋى قاجەت .
ءبىزدىڭ كوزقاراسىمىز بويىنشا بۇل تۇسىنىك “ قارجىلىق باقىلاۋ” تۇسىنىگىنەن ءبىرشاما كەڭ. ويتكەنى، ول كورسەتكىشتەردىڭ دۇرىستىعى تەكسەرتۋدى عانا ەمەس،سونداي-اق شىعىنداردى راسيوناليزاسيالاۋ مەن پايدانى زاڭدىق نەگىزدە وپتيميزاسيالاۋ ماقساتىمەن شارۋاشىلىق قىزىمەتىن جاقسارتۋ جونىندەگى ۇسىنىستاردى دايىنداۋدى قامتيدى.سونىمەن قاتار ءاۋديتتى تەكسەرۋمەن،اۋديتورلاردى تەكسەرۋشىلەرمەن تەڭەستىرۋگە بولمايدى.”ريەۆيزيا”تەرمينى لاتىننىڭ “revision”سوزىنەن اۋدارعاندا “قىزمەتتى زەرتتەۋ”دەگەندى،ال”ريەۆيزور”تەرمينى”ريەۆيزيانى جۇرگىزۋشى ادام”دەگەن ماعىنانى بىلدىرەدى.تەكسەرۋ مەن اۋديت مازمۇنى جاعىنان جاقىن بولسا دا ءبىر تۇسىنىك ەمەس.اۋديت تەكسەرۋ مەن باقىلاۋدىڭ ءتۇرلى ادىستەرى مەن تاسىلدەرىن قولدانا وتىرىپ،سونىمەن بىرگە وزىنە ءتان ەرەكشەلىكتەرى بار.ولار جۇيەلەنگەن تۇردە 2ء-شى كەستەدە كورسەتىلگەن.
اۋديت ەكشقاشاندا بەلگىلى ءبىر سىڭار جاق ماقساتىمەن جۇرگىزىلمەيدى جانە ءوزىنىڭ الدىنا كليەيەنكە زيان كەلتىرۋ ماقساتىمەن نەگاتيۆتى ماتەريالدى جيناۋ جانە تولتىرۋ مىندەتىن قويمايدى. ال ريەۆيزيا كوپ جاعدايدا سىڭار جاق باعىتتا بولىپ ءوزىنىڭ الدىنا ۇنامسىز تۇلعالارعا قاتىستى، ونىڭ بەدەلىن تۇسىرەتىن ماتەريالدار جيناۋى مىندەت ەتىپ قويادى. تەكسەرۋگە (ورىنان دابىل) دەپ اتالعان سىلتاۋ بولادى، ياعني قاراپايىم تىلمەن ايتقاندا كاسىپورىن باسشىلىعىنىڭ سىرتىنان ءسوز تاسۋ نەمەسە جوعارى تۇرعان ۇيىمدارعا جەتكىلىكسىز سيلامشىلىق سىلتاۋ بولادى. بولاشاق قارالاۋشى بولا وتىرىپ ، ول وزىنە ءتان قىلىقتارمەن ايىپتاۋشى بولادى . كەيبىر اسا اقىلدى ەمەس تەكسەرۋشىلەر ءوزىنىڭ تۇرىمەن جانە مىنەز-قۇلقىمەن تەكسەرۋشىلىگە كوبىرەك قورقىنىش ۇيالاتۋعا تىرىسادى؛ تالاپ ەتپەي كەرىلىپ، مينۋت سايىن ەسەپ جۇمىستارىن ولاردىڭ اعىمداعى جۇمىسىنان الانداتتىرادى. مۇنداي تەكسەرۋدىڭ سالدارىمەن اۋديتورلار ءالى دە سوقتىعىسۋدا، ەسەپ جۇمىسشىلارىنىڭ كوزدەرىندە تەكسەرۋشىنىڭ الدىنداعى قورقىنىش ۇيالاپ تۇرادى.
اۋديتوردىڭ تەكسەرۋشىدەن ەرەكشەلىگى تەكسەرۋشىنىڭ تەكسەرىلۋمەن سەرىكتەستىك قالپىنا ءتان. مۇنان وزگە، ونىڭ جۇمىسىندا كوپ ورىندى كليەنتكە كوممەرسيالىق قىزىمەتتىڭ ءتۇرلى قيىن سۇراقتارىنا جاۋاپ تابۋعا كەڭەس بەرۋ قىزىمەتى الادى. ول كليەنتكە كەڭەس بەرىپ كومەكتەسۋى قاجەت. اۋديتوردىڭ تەكسەرۋشىدەن وزگەشەلىگىن تۇسىندىرە وتىرىپ اۋديتوردى ادۆاكاتپەن، تەكسەرۋشىنى كىنالاۋشىمەن سالىستىرۋعا بولادى.
قازىرگى كەزدە ەلىمىزدە اۋديتور ماماندىعىنىڭ قالىپتاسۋى ءجۇرىپ جاتىر. بىلايشا ايتقاندا، بارلىعىن نولدەن باستاۋعا تۋرا كەلەدى.
پايدالانعان ادەبيەتتەر:
1.ساتمىرزايەۆ اسان ابداسبەك ۇلى، ۋقاشيەۆ باقىت ەركىنبەك ۇلى.
اۋديت تەورياسى؛ وقۋ قۇرالى – الماتى ر.ب.ك 2000ج
2.ساتمىرزايەۆ اسان ابداسبەك ۇلى، ۋقاشيەۆ باقىت ەركىنبەك ۇلى.
اۋديت تەورياسى؛ وقۋ قۇرالى ۇلاعات ۋنيۆەرسيتەتى الماتى 1998ج
