قازاقستان حالقى اسسامبلەياسىنىڭ مۇشەسى رەتىندە مەن ەلىمنىڭ بۇگىنى مەن ەرتەڭىنە بەيجاي قاراي المايمىن. وسى ەلدە كىندىك قانىم تامىپ، وسى ەلدىڭ توپىراعىندا اۋناپ ءوستىم. مەن قازاقستاننىڭ ءسوز جۇزىندەگى ەمەس، ءىس جۇزىندەگى پاتريوتىمىن.
وسى سەبەپتى دە مەملەكەتتىك ءتىلدى بىلمەيتىن بارشا قازاقستاندىقتارعا ءۇن قاتقىم كەلەدى. جوق، بۇل ولاردى جازعىرۋ ەمەس. ايىپتاۋدان اۋلاقپىن. كىسى باسىنان كەمشىلىك ىزدەۋ قانىمدا جوق قاسيەت. ءبىراق، ايتىلماسا ءسوز اتاسى ولەدى.
مەنىڭ قازاق تىلىنە قاتىستى ۇندەۋىم وسى ەلدە ءومىر سۇرەتىن بارشا ۇلت پەن ۇلىستىڭ جۇرەگىنە جەتەدى دەگەن سەنىمدەمىن.
وسى وتىز جىلدا مەملەكەتتىك تىلدە تورگە وزدىرۋ ءۇشىن تولايىم جۇمىس جاسالدى. قازاق ءتىلىنىڭ ستاتۋسىن كوتەرۋدە مەملەكەتتىك دەڭگەيدە جوبالار ازىرلەندى. جىل سايىن قازىنادان قوماقتى قاراجات ءبولىنىپ وتىر. قازاق ءتىلىن قولداۋعا باعىتتالعان پرەزيدەنتتىك قور قۇرىلعان. بۇل ماسەلەگە ەلباسى نۇرسۇلتان نازاربايەۆ تا، پرەزيدەنت قاسىم-جومارت توقايەۆ تا ۇدايى كوڭىل ءبولىپ، قازاق ءتىلىنىڭ ماسەلەسىن بيىك مىنبەردە ءسوز ەتۋدە.
جالپى، ەلىمىزدەگى تىلدىك ساياسات ساۋاتتى جۇرگىزىلىپ كەلدى. ءبىر ءتىلدىڭ ابىرويىن اسىرىپ، ەندى بىرەۋىنىڭ ار-نامىسىن تابانعا تاپتاۋ سەكىلدى سولاقاي ساياساتتان ادا ءبىزدىڭ مەملەكەت. جالپى، ءتىل ماسەلەسىنە كەلگەندە ەموسيا مەن اسىعىستىققا جول بەرىلمەۋ كەرەك.
بۇل ساياساتتىڭ ناتيجەسى دە كوزگە كورىنىپ كەلەدى. قازاق ءتىلىنىڭ قازىرگى جاعدايىن 90-جىلعى احۋالمەن سالىستىرا المايسىز. تاۋەلسىزدىكتىڭ ەلەڭ-الاڭىندا مەملەكەتتىك ءتىلدى بىلمەيتىن ازاماتتاردىڭ سانى 70 پايىزعا جۋىقتايتىن ەدى، ال ءقازىر قازاق ءتىلىن بىلەتىندەردىڭ ۇلەسى 70 پايىزدان اسىپ-جىعىلىپ وتىر.
مەملەكەتتىك ءتىل كەزەڭ-كەزەڭىمەن ءوزىنىڭ تۇعىرىنا كوتەرىلىپ، ءوزىنىڭ ستاتۋسىنا ساي سۇرانىسقا يە بولۋدا. البەتتە مۇنىڭ ءبارى قۋاندىرماي قويمايدى.
ايتسە دە، تاۋەلسىزدىك العانىمىزعا 30 جىلعا جۋىقتاسا دا قازاق ءتىلىن مەڭگەرمەگەن ازاماتتاردىڭ بار ەكەنى كوڭىل قىنجىلتادى. قازاقستاندىقتىڭ 30 پايىزعا جۋىعى مەملەكەتتىك ءتىلدى بىلمەيدى. بۇل ۇلكەن ولقىلىق!
بۇدان بولەك، مەملەكەتتىك ءتىلدى بىلمەيتىن، بىلسە دە شالا-پۇلا سويلەيتىن جاڭا بۋىن ەرجەتىپ كەلەدى. بۇل ولاردىڭ ساعاتتاپ ينتەرنەتتىڭ الدىندا وتىرۋىمەن بايلانىستى. بۇگىنگى بۋىننىڭ اراسىندا ادەبيەتتەن الىستاپ كەتكەندەر كوپ. سوزدىك قورىن تولىقتىرعىسى كەلەتىندەر كىتاپ وقىعاندا عانا كوكىرەك كوزى اشىلادى. بۇل پروسەسس ءارى قاراي دا جالعاسا تۇسسە رۋحاني دەگراداسياعا ۇشىراۋىمىز ابدەن مۇمكىن.
ۇشتىلدىلىك تۋرالى ايتقاندا ەلباسى اركەزدە قازاق ءتىلىنىڭ ايرىقشا ستاتۋسىن ايقىنداپ، ءۇش ءتىلدىڭ ىشىندە بولە-جارا كورسەتەدى. بۇل تەگىن ەمەس. تۇپتەپ كەلگەندە، قازاق ءتىلى وسى مەملەكەتتەگى ونداعان ۇلت پەن ۇلىستى ءبىر جۇدىرىققا جۇمىلدىراتىن، بىرىكتىرەتىن كۇشكە اينالۋى كەرەك.
ماسەلەن، ەگەر ەرتەڭگى كۇنى 18 ملن قازاقستاندىقتىڭ بارلىعى توسەگىنەن تۇرا سالا، ءبىر-بىرىن «قايىرلى تاڭ!» دەپ قارسى السا جانە قازاقشا سويلەپ كەتسە ءبىزدىڭ ارامىزداعى قامالدار قۇلاپ، ءبىر-بىرىمىزدى دۇرىس تۇسىنەر ەدىك. ءتىل جاقىنداستىراتىن فاكتور!
ءبىر ءتىلدى قوعامدا ۇرىس-كەرىس تە سيرەك بولادى. قازاقشا ايتقاندا، ءبىر بىرىمىزگە باۋىرداي جاقىن بولامىز.
بۇعان مىسال – مەنىڭ ءوزىم. ءقازاقتىلدى ورتادا، ءقازاقتىلدى ازاماتتاردىڭ اراسىندا ءجيى بولامىن. ءبىراق ەشكىم دە، ەشقاشان دا مەنىڭ قاي ۇلتتىڭ وكىلى ەكەنىمدى قازبالاپ سۇراعان ەمەس! سەبەبى نەدە؟ سەبەبى مەن ولارمەن قازاق تىلىندە سويلەسەمىن. قازاقتىڭ ءداستۇر-جورالعىسىن، ادەت-داعدىسىن، مادەنيەتىن، مەنتاليتەتىن، ءومىر سالتىن، تۇپتەپ كەلگەندە، جان دۇنيەسىن جاقسى بىلەمىن. ءتىپتى سۇراپ جاتسا، باتا بەرۋگە دە ءازىرمىن.
وسىدان ءبىراز بۇرىن قازاق ءتىلىن لاتىن الىپبيىنە كوشىرۋ تۋرالى شەشىم قابىلداندى. بۇل مەملەكەت پەن حالىق مۇددەسىن ەسكەرىپ قابىلدانعان، ماڭىزدى شەشىم.
قازاق ءتىلىنىڭ كۇن وتكەن سايىن كوكجيەگى كەڭەيىپ كەلەدى. ءبىز بۋىن الماسۋ كەزەڭىندەگى تاريحي ءساتتىڭ كۋاسى بولۋدامىز. اعا بۋىن ءۇشىن ونىڭ ءىزىن باسقان كەيىنگى بۋىن ءۇشىن دە قازاق ءتىلىن ءبىلۋ قاجەتتىلىككە اينالدى. مەملەكەتتىك ءتىلدى ءبىلۋ – ءبىزدىڭ ازاماتتىق ءھام ادامي پارىزىمىز. بۇل تۋرالى اتا زاڭىمىزدا دا تايعا تاڭبا باسقانداي جازىلعان.
بۇل ۇندەۋىمدى اسسامبلەيانىڭ الماتى وبلىسى عانا ەمەس، قازاقستان بويىنشا بارلىق مۇشەلەرىنە ارنايمىن. وسى جىلدار بويىنا بىزدەر تەك ءوزىمىزدىڭ ۇلتتىق ماسەلەمىزدى شەشۋمەن اينالىستىق. مادەنيەتىمىزدى، ءتىلىمىزدى، ءداستۇرىمىزدى دامىتتىق. مەملەكەت وسى جولدا بىزگە بارىنشا جاعداي جاسادى. ءالى دە دەمەپ، قولداپ كەلەدى. مورالدىق تۇرعىدان عانا ەمەس، ماتەريالدىق تۇرعىدان دا قول ۇشىن سوزۋىن توقتاتقان ەمەس.
پوستكەڭەستىك كەڭىستىكتەگى بىردە-بىر مەملەكەت از ۇلتتارعا ءدال مۇنداي دەڭگەيدە قارايلاسىپ وتىرعان جوق. قازاقتىڭ قانىندا بار كەڭپەيىلدىلىك پەن بەكزاتتىقتىق ناتيجەسىندە بىزدەر، باسقا ۇلتتار ءوزىمىزدىڭ ۇلتتىق يدەنتىلىگىمىزدى ساقتاپ قالدىق. سوندىقتان دا ءقازىر ءبىز جاقسى ءومىر سۇرەمىز، ەشكىمنەن كەمدىك كورىپ وتىرعان جوقپىز.
الايدا بۇگىنگى كۇنى جاعداي وزگەردى. مەنىڭشە، ءبىزدىڭ ومىرىمىزگە وزگەرىس ەنگىزەتىن كەز كەلدى. قازىرگى تىلمەن ايتقاندا، «رەستارت» جاسايتىن ۋاقىتقا كەلدىك.
بۇل نەنى اڭعارتادى؟ بۇل بۇدان بىلاي قازاقستاندا تۇراتىن ءتۇرلى ەتنوستار ءوزىنىڭ ۇلتتىق قۇندىلىعىنان بولەك قازاق حالقىنىڭ تاريحىن، ءومىر سالتىن، ءبولمىس-بىتىمىن، ءداستۇر-سالتىن، مادەنيەتىن، ءتىلىن مەڭگەرىپ قانا قويماي، ونىڭ ناسيحاتىن جاساۋى ءتيىس دەگەندى بىلدىرەدى.
بىلايشا ايتقاندا، بۇداي بىلاي ءبىز ءوزىمىزدىڭ «جىلى ۇيامىزدان» شىعىپ، ۇلتتىق ەرەكشەلىك تۇرعىسىنان ءوزىمىزدى وزگەلەردەن بولە-جارا قاراۋدى توقتاتۋىمىز كەرەك. قازاقتىڭ ورتاسىنا بەيىمدەلەتىن كەز كەلدى. ءقازاقتىلدى ورتادا ءوزىمىزدى ەركىن سەزىنەتىن كەز كەلدى. قازاققا قاتىسى بار قۇندىلىقتاردىڭ ءبارىن كورىپ-بىلىپ، قابىلداپ، ءوز دۇنيەمىزدەي باۋىرىمىزعا تارتاتىن شاققا جەتتىك. بۇل ءبىزدىڭ ەتنوس رەتىندە جوعالۋىمىزدى بىلدىرمەيدى. ءبىزدىڭ ۇلتتىق ەرەكشەلىگىمىزدى ەشكىم تارتىپ الماسى انىق، تەك بۇدان بىلاي قازاقتىڭ ۇلتتىق قۇندىلىقتارىن بويىمىزعا ءسىڭىرۋ كەرەكپىز. ودان وزگە جول جوق. كوپۇلتتى قازاقستاندى بىرىكتىرۋدىڭ ەڭ ىزگى جولى – وسى.
وسى ورايدا قازاقستان حالقى اسسامبلەياسى «مەملەكەتتىك ءتىلدى ۇلىقتايىق» اتتى ۇزاق مەرزىمدى جوبانى قولعا السا، قۇبا-قۇپ بولار ەدى. وسى جوباسىنىڭ اياسىندا مەملەكەتتىك ءتىلدى ۇلىقتاپ، ونىڭ ناسيحاتىن جاساۋدى قولعا السا، قازاقشا بىلمەيتىن ەتنوس وكىلدەرىن ءقازاقتىلدى ورتاعا الىپ بارساق، ءتىلدى دامىتۋعا قوسقان ۇلەسىمىز بولار ەدى.
ءقازاقتىلدى ورتا وز-وزىنەن قالىپتاسىپ كەلەدى. بۇل ءبىز سەكىلدى ەتنوستاردان مەملەكەتتىك تىلگە دەگەن كوزقاراستى وزگەرتۋدى تالاپ ەتەدى.
ايتادى عوي: «قازاق قازاقپەن قازاقشا سويلەسسىن». مەن باسقاشا ايتار ەدىم: «قازاقستاندىق قازاقستاندىقپەن قازاقشا سويلەسسىن». اللا بۇيىرسا وسىعان جەتەمىز!
«مەملەكەتتىك ءتىل – ءبىزدىڭ ءتىل! ءبىز سىيلاماساق، كىم سىيلايدى؟ ءبىز قورعاماساق، كىم قورعايدى؟ ءبىز ساقتاماساق، كىم ساقتايدى»!
اتساليم يديگوۆ
قازاقستان حالقى اسسامبلەياسى
الماتى وبلىستىق فيليالىنىڭ مۇشەسى،
قوعام قايراتكەرى، جۋرناليست
