بيزنەسكە جاسالعان «گەنوسيد»
بۇگىندە قاي جەردە دە سامسانىڭ تورەسى 150 تەڭگە ەمەس پە؟ اۋەجايداعى 500 تەڭگەلىك سامساعا قارا ۋىلدىرىق قوسىپ ءپىسىردى مە ەكەن، كىم ءبىلسىن؟
ال سامساسى ءۇشىن 1،5 ملن تەڭگە ايىپپۇل سالىپ، ونىسى ازداي اۋەجايدىڭ سامسا ساتىپ تاپقان 15،6 ملن تەڭگەسىن تۇگەلدەي تاركىلەگەن قاداعالاۋشىلاردىڭ ءىسىن كاسىپكەرلىككە جاسالعان «گەنوسيد» دەپ باعالادىم.
مۇنداي جاعدايدا ەلىمىزدە كاسىپكەرلىك قالاي داميدى؟ مەملەكەتتىك ورگاننىڭ بۇل ارەكەتى بيزنەستىڭ تۇبىرىنە بالتا شابۋ عوي.
ءقازىر اقشاسى كوپ حالىق جۇرەتىن اۋەجايدا، ءىرى ساۋدا ورىندارىندا بەتىمەن كەتكەن باعالاردى ءجيى كورەمىز. ءتىپتى، وعان ەتىمىز ۇيرەنىپ كەتكەلى دە قاشان.
بىزدە ەليتانىڭ باستى ەرەكشەلىگى سونداي قىمبات ورىندارعا بارىپ ساۋدا جاساۋمەن ايقىندالادى ەمەس پە؟ ال باسقا ەلدەردە كىمنىڭ ەليتا، بولماسا قاراپايىم ادام ەكەنى ينتەللەكتۋالدىق ورەسى، ۇلتجاندىلىق قاسيەتىمەن ولشەنەدى. ال بىزدە كىم كوپ اقشا جۇمساسا، سونى قۇدايداي كورىپ، ءسۇت بەتىندەگى قايماق دەپ ەسەپتەيمىز.
نەگە پرەزيدەنتتى جۇرە تىڭدايدى؟
جارايدى، ەندى نەگىزگى اڭگىمەمىزگە قايتا ورالساق. پرەزيدەنتتىڭ «بيزنەسكە قىسىمشىلىق جاساماڭدار» دەگەن ءسوزىن ءقازىر باقىلاۋشى ورگاندار جۇرە تىڭدايتىن بولدى.
وتكەن جىلى استانادا ءبىر كاسىپكەرلىك نىسان قالالىق سۋمەن قامتۋ مەكەمەسىنە ەسكەرتپەي، قوسىمشا كران ورناتقانى ءۇشىن مونوپوليست مەكەمە ۇمىتپاسام، 20 ملن تەڭگەنىڭ ۇستىندە ايىپپۇل سالعانىن اقپارات قۇرالدارى جارىسا جازعان بولاتىن.
الگى كاسىپكەرلىك نىسان اي سايىن سۋعا 200 مىڭ تەڭگە شاماسىندا اقى تولەيدى ەكەن. اقىلعا سالىپ قاراساق، مۇنداي جاعدايدا كاسىپكەرلىك نىسانعا 1 ملن تەڭگەدەن اسىرىپ ايىپپۇل سالۋعا بولمايدى.
ەندى مىنە، سوعان ۇقساس جاعداي اقتاۋدا قايتالانىپ وتىر. مۇنداي جاعداي شاعىن جانە ورتا بيزنەس وسىرمەيدى، كەرىسىنشە وشىرەدى.
ءبىر سامسا ءۇشىن 1،5 ملن تەڭگە ايىپپۇل سالۋ بۇل مەملەكەتىمىزگە جاسالعان قاستاندىق ەمەس پە؟ 4-5 ادامعا جۇمىس بەرىپ، مەملەكەت قازىناسىنا ميلليونداپ سالىق تولەپ وتىرعان كاسىپكەرلىك نىساندى بەينەلەپ ايتساق، باقىلاۋشى ورگان ءوز قولىمەن بۋىندىرىپ ءولتىردى دەۋگە بولادى.
وسىدان ءبىرشاما ۋاقىت بۇرىن ەنەرگەتيكا سالاسىندا مونوپوليستەردىڭ حالىقتىڭ قالتاسىن قالاي قاعىپ كەلگەنىن پرەزيدەنت قاۋىپسىزدىك كەڭەسىندە سىنعا العان سوڭ، باعالاردىڭ بۋىنى بوساپ، ءبىراز دوكەي سوگىس ەستىسە، بىرەن-سارانى جۇمىستان قۋىلىپ، ۇستىلەرىنەن قىلمىستىق ءىس قوزعالدى.
وكىنىشكە وراي، سول وقيعادان باۋىرجان ەسەنوۆ باستاعان ماڭعىستاۋ وبلىسىنىڭ تابيعي مونوپوليالاردى رەتتەۋ دەپارتامەنتى قىزمەتكەرلەرى مۇلدە ساباق الماپتى.
بىزدىڭشە، باقىلاۋشى ورگان ءبىر سامسانى 500 تەڭگەدەن ساتقان كاسىپكەرلەرگە ەسكەرتۋ جاساپ، باعاسىن ءتۇسىرۋ تۋرالى ناقتى تالاپ قويسا جەتەر ەدى. ال قاداعالاۋشى ورگاننىڭ قىزمەتكەرلەرى ءستاليننىڭ كەزىندەگىدەي اسىرا سىلتەپ جىبەرگەنىن كىم دە بولسا بايقارى انىق.
ءبارى ايىپپۇل سالۋعا قۇمار
كەزىندە قورعاس كەدەن بەكەتىنە جۇمىس ساپارىمەن بارىپ، سول كەزەڭدە كەدەن بەكەتىن باسقارعان ەرلان نوعايەۆ دەگەن ازاماتقا جولىقتىم. «قىتايدان تاۋار تاسىعان ساۋداگەرلەردەن مەملەكەت قازىناسىنا قانشا كەدەندىك باج سالىعىن تۇسىردىڭىزدەر» دەپ سۇراعانىمدا الگى ازامات:
– كەدەنشىلەردىڭ قانشالىقتى ءتيىمدى جۇمىس ىستەپ جاتقانى قانشا كەدەندىك باج سالىعىن تۇسىرگەنىمەن ەسەپتەلمەيدى. ءبىزدىڭ باستى مىندەتىمىز كەدەندىك باقىلاۋ ءىسىن ءمىنسىز اتقارۋ بولىپ سانالادى، – دەپ ايتقانى ەسىمدى قالىپ ەدى.
وكىنىشكە وراي، ءقازىر قاداعالاۋشى ورگاندار وزدەرىنىڭ ءتيىمدى جۇمىس ىستەپ جاتقانىن حالىققا ايىپپۇل سالۋىمەن ولشەيتىن بولدى.
باقىلاۋشى ورگانداردى ايتپاعان كۇننىڭ وزىندە قۇقىق قورعاۋ ورگاندارى قىزمەتكەرلەرىنىڭ ءوزى ابايسىزدا ءتارتىپ بۇزعان قارا حالىققا ەسكەرتۋ جاساماستان، ايىپپۇل ارقالاتىپ جىبەرۋگە ادەتتەندى.
ەگەر جاعداي بۇلاي كەتە بەرەتىن بولسا، ايىپپۇل سالۋعا دايىن تۇراتىن بارلىق مەملەكەتتىك ورگانداردىڭ باسىن قوسىپ، مەملەكەتتىك كىرىستەر كوميتەتىنىڭ قۇرامىنا وتكىزىپ بەرۋ كەرەك قوي. مەملەكەتتىڭ قازىناسىنا كىرەتىن كىرىستەردى كوبەيتسىن.
ءوز باسىم تابيعي مونوپوليالاردى رەتتەۋ ورگاندارىنىڭ ىسىنە تاڭعالدىم. بىزدە اۋەجاي، ءقوناقۇي، ءىرى ساۋدا ورىندارى مەن مەيرامحانالارداعى باعالاردىڭ قىمبات ەكەنىن ولار ەندى ءبىلىپ وتىر ما، سوندا؟
باعانىڭ وسىلاي بەت قاراتپاي تۇرعانىنا جيىرما جىلدان استى ەمەس پە؟ سوندا اقتاۋداعى مونوپوليستەردى اۋىزدىقتايتىن مەكەمەنىڭ قىزمەتكەرى 20 جىلدان بەرى اۋەجايعا باس سۇقپاعان بولدى عوي. ولار باعانى رەتتەسە باياعىدان بەرى قايدا جۇرگەن؟ بىزگە وسى جاعى تۇسىنىكسىز بولىپ تۇر.
ەگەر قاداعالاۋشى ورگاندار كاسىپكەرلەرگە وسىلاي ءتىس باتىرۋىن قويماسا، مۇنداي وقيعالار مەملەكەتىمىزدىڭ ۇلتتىق قاۋىپسىزدىگىنە ۇلكەن نۇقسان كەلتىرەرى ءسوزسىز.
نۇرلان جۇماحان، جۋرناليست، بلوگەر.
