جولدا گيمالاي تاۋلارىنىڭ ءبىر بيىك جوتاسى ارقىلى اسقان كەزدە، ءبىر كۇندە 32 ادامعا «ىس ءتيىپ» اۋىرىپ، 30-ى ءولىپتى. ول زامان تيبەتتىڭ بيىك تاۋلى جەرلەرىندەگى اۋا قۇرامىنداعى وتتەگى گازى از بولاتىندىعىن قازاقتار بىلمەسە كەرەك.
سوندىقتان «ىس تيگەن» كەزدە، ياعني قۇرامىندا وتتەگىسى از، كومىر قىشقىل گازى كوپ اۋامەن تىنىستاعان كەزدە، دەنەلەرى ءىسىپ، ول ىسىك كەۋدەگە دەيىن كوتەرىلگەن كەزدە، ءولىپ قالا بەرگەن.
12 جاستاعى ابەيدۋللا بالاعا دا «ىس ءتيىپ» كوشتەگى ءبىر بالگەر قازاق ماڭدايىنان دەرەۋ قان الىپ، تەرىگە وراپ، تەرلەتىپ سودان كەيىن بارىپ جازىلىپتى.
ونىڭ ايتۋىنشا، تيبەت جەرىنە كىرىپ كەلگەننەن كەيىن-اق باسى دومالاق ماقتا ءشوپ سەكىلدى ءبىر ءشوپتى ادام دا، مال دا اياعىمەن باسقان كەزدە، ماڭايدا شاڭ-توزاڭ پايدا بولىپ، ونىڭ يىسىنەن ادام دا، مال دا ۋلانىپ، تىنىس الا الماي جىعىلىپ قالا بەرگەن.
«اسىرەسە مالدىڭ كوبى وسى ءشوپتىڭ كەسىرىنەن قىرىلدى»، – دەيدى ابەيدۋللا اقساقال.
تالاي بەينەتتى، تالاي قيىندىقتى ارتقا تاستاپ ءۇندىستان شەكاراسىنا كەلگەندە ولاردىڭ الدىنان تاعى ءبىر بوگەت شىعىپ ءبىراز كىدىرۋگە تۋرا كەلەدى.
ويتكەنى ءۇندىستان ۇكىمەتى: «بۇل قاشىپ، بوسىپ جۇرگەندەر كىمدەر، نە ماقساتپەن ءۇندىستانعا بارعىلارى كەلەتىندىكتەرىن» انىقتاۋ كەرەك بولعان.
اقىرى ولاردى شەكارادان وتكىزۋ تۋرالى ورتالىقتان بۇيرىق كەلگەن سوڭ، بۇل قازاقتاردىڭ ءدىنى مۇسىلمان ەكەندىكتەرىن ەسكەرىپ، مۇسىلماندار تۇراتىن كاشمير ايماعىنا بارۋعا رۇقسات ەتەدى.
ول جەردە 1951-1953 جىلدارى تۇرىپ، اقىرى 1953 جىلى تۇركياعا كوشكەن. سونىڭ الدىندا ولاردىڭ حالىقارالىق كوشى-قون ۇيىمى مەن تۇركيا ۇكىمەتىنە جازعان ارىز-وتىنىشتەرى نەگىزىندە، تۇركيانىڭ ۋالايات، ايماقتارىنان ۇكىمەت ادامدارى كەلەدى.
اقش وكىمەتى دە ولاردى قابىلداۋعا، الياسكاعا بارىپ قونىستانۋلارىنا كەلىسىم بەرەدى.
الايدا بوسقىن قازاقتار «امەريكانىڭ الياسكاسىنا بارمايمىز، تۇركياعا بارامىز»، – دەگەن سوڭ تۇركيا وكىمەتى وزىنە قابىلداپ، قازاقتارعا جەر بەرەدى، كاسىپ ۇيرەتەدى، «التايكوي» دەگەن اۋىلدى تۇرعىزىپ بەرەدى.
ابەيدۋللا قويىنشى اقساقال سول جىلدارداعى تۇرمىس تىرشىلىكتىڭ قيىندىعىنان ءوزىنىڭ وقۋ وقي الماعانىن ايتادى. ول 1960 جىلى تۇرىك ارمياسىنا اسكەرگە شاقىرىلىپ، سوندا 6 اي اسكەري مىندەتىن وتەپتى.
1962 جىلدان تۇركيادان جۇمىسشىلار گەرمانياعا كەتە باستاعان حاباردى ەستىپ بارعىسى كەلگەنىمەن «ءالى جاسسىڭ» دەپ اعاسى جىبەرمەي قويىپتى.
سودان 1968 جىلى تۇرىك جۇمىسشىلارىمەن بىرگە گەرمانياعا كەلىپ، فرانكفۋرتكە جاقىن ءبىر قالادا توڭازىتقىش جاسايتىن زاۋىتتىڭ دايىن ءونىمدى قوراپتاۋ بولىمىندە 2 جىل جۇمىس ىستەپتى.
سودان باتىس بەرلينگە اۋىسىپ، ايگىلى «سيممەنس» كومپانياسىندا 25 جىل جۇمىس ىستەگەن. بۇل جەردە دە دايىن بولعان ونىمدەرگە ءمور باسۋ، قاعاز-كارتونمەن قوراپتاۋ بولىمىندە ىستەپتى.
ول باسىندا ءتىلىن، ءسالت-داستۇرىن بىلمەيتىن جات ەلدە تالاي قيىنشىلىقتاردى باسىنان كەشكەنىن ايتادى.
«اسىرەسە العاشقى كەزدە نەمىس ءتىلىن بىلمەگەندىكتەن، كوپ قينالدىم، كەيىن ءتىلدى مەڭگەرە كەلە كومپانيا ايىنا تولەيتىن 600 نەمىس ماركاسىن 700 ماركاعا دەيىن ءوسىردى»،– دەيدى بۇگىندە كوزى ءتىرى ابەيدۋللا قويىنشى اقساقال.
سول زاماندا بۇل تۇركيا ءۇشىن كوپ اقشا بولاتىن. ول كەز تۇركيانىڭ ەكونوميكاسى جاقسى دامىماعان، حالقى كەدەي كەز بولاتىن.
ال، زۋقا باتىردىڭ نەمەرەسى ارىستان توسىن تۇركيا جەرىندە قارشادايىنان جۇمىس ىستەدى، گيمالاي اسقاندا قايتىس بولعان اعاسىنىڭ ارتىندا قالعان جەسىر جەڭگەسى مەن شيەتتەي بالالاردى اسىراۋ، ارىستاننىڭ مويىنىنا جازىلدى.
جاسىنان ءومىردىڭ وسىنداي قيىندىعىن كورىپ وسكەن جاس ارىستان تۇرىكتەرمەن بىرگە كاسىپ ىزدەپ، گەرمانياعا بارادى. ول باتىس بەرلين قالاسىنداعى پوشتا سالاسىندا تابان اۋدارماي 32 جىل ەڭبەك ەتىپ، زەينەتكە شىعادى.
ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىس زاردابىن قاتتى تارتقان گەرمانيا العاشىندا يتاليادان، يسپانيادان جانە گرەسيادان جۇمىسشىلار شاقىرعان ەكەن. سويتسە، ولاردىڭ كوبى نەمىستەردەن قالعان جۇمىستاردى ىستەگىلەرى كەلمەي ءتۇرلى سىلتاۋ ايتىپ، كەيدە جۇمىسقا شىقپاي قويادى ەكەن. سودان كەيىن، گەرمانيا ۇكىمەتى تۇركيادان جۇمىسشى الۋعا كەلىسىم جاسايدى.
«ءبىر جاعىنان ءوزىمىزدىڭ تۇرمىس جاعدايمىزدى كوتەرۋ ءۇشىن، ەكىنشى جاعىنان سوعىستان قاتتى قيراعان گەرمانيا ەكونوميكاسىن كوتەرۋگە كومەكتەسۋ ءۇشىن كەلسەك تە، كەيدە نەمىس جۇمىسشىلاردىڭ وزدەرى دە جالقاۋلانىپ، جۇمىسقا شىقپاي قوياتىنىن كورىپ تاڭ قالاتىنبىز»، دەيدى ول.
سول جۇمىسى ءۇشىن نەمىس جۇمىسشىسىنا كۇنىنە 20 نەمىس ماركاسىن تولەسە، تۇرىك جۇمىسشىعا سونىڭ جارتىسىن ياعني 10 ماركا عانا تولەيتىن جانە نەمىستەر ءبىزدى «گاستاربايتەر» ياعني «قوناق جۇمىسشىلار» دەپ ءبىر جاعى ماقتاپ، ءبىر جاعىنان قالجىڭداپ اتايتىن، دەيدى ول.
بۇگىنگى كۇنى بەرلين قالاسىندا تۇراتىن ابەيدۋللا اقساقالدىڭ ەكى قىز، ءبىر ۇل بالاسى بار. بارلىعى دا بەرلين قالاسىندا تۋعان، گەرمانيا ازاماتتارى. ۇلكەنى گۇلەردىڭ ماماندىعى دارىگەر، جولداسى تۇرىك جىگىت، ەكى بالاسى بار، ال ەكىنشىسى گۇلدەر ساتۋشى، جولداسى تۇركيالىق قازاق، ەكى بالاسى بار.
ۇلى مۇرات ديۋسسەلدورف قالاسىنداعى راديودا جۇمىس ىستەيدى. ايەلى تۇرىك قىزى. ابەيدۋللا اقساقالمەن 40 جىل وتاسقان كابيرا اپاي دا «سيممەنس» كومپانياسىنىڭ ءبىر زاۋىتىندا جۇمىس ىستەپ، زەينەتكە شىعىپتى.
ەكەۋى جاز ايلارىن تۇركيانىڭ ستامبۇل قالاسىنداعى گۇنەشىلى اۋدانىنداعى وزدەرى سالىپ العان جەكە ۇيلەرىندە وتكىزەدى. قىتايدا، موڭعوليادا جانە قازاقستاندا تۋىس-تۋعاندارى بار.
ابەيدۋللا اقساقال وسى جاسىندا سول تۋىستارىن ىزدەپ قازاقستانعا، قىتايعا، موڭعولياعا الدەنەشە رەت بارعانىن، ال ولاردىڭ كوبىن گەرمانياعا ارنايى شاقىرعانىن، ەۋروپانى ارالاتقانىن ايتادى.
«گەرمانيادا تۇرىپ جاتقان ءوزى سەكىلدى قازاقتاردىڭ ۇلكەندەرى ازايىپ، بارعان سايىن بۇرىنعىداي ەمەس اعايىن-تۋىس اراسىنداعى بايلانىس ناشارلاپ بارادى. جاستار قازاقتىڭ بۇرىنعى سالت-داستۇرلەرىن ۇمىتا باستادى، ۇلكەندەردى سىيلاۋ دەگەندى بىلمەيتىن بولدى. ەندى 10-15 جىلدان كەيىن نە بولاتىنىن ايتۋ قيىن»،– دەيدى ول.
ءقازىر جاز بويى تۇركيادا توي كوپ.
«ال، جاستار تۇرماق، ۇلكەندەردىڭ وزدەرى اتاجۇرت قازاقستانعا بارعىسى كەلمەيدى»، – دەيدى ابەيدۋللا قويىنشى اجانا.
التاي قازاقتارىن باستاپ گوميندانعا قارسى كۇرەستە ەرلىك جاساپ، كەيىن قىتايلار تاراپىنان باسىن العىزعان اتاقتى زۋقا باتىردىڭ نەمەرەسى ارىستان توسىن قاجى بولسا، قازاقستان تاۋەلسىزدىگىن جاريالاعان سوڭ-اق، ات تىزگىنىن اتاجۇرتقا قاراي بۇردى.
ول قازاقتىڭ امەڭگەرلىك جولىمەن باس قۇراعان ءوزىنىڭ جەڭگەسى ياكي بايبىشەسىنىڭ رۇقساتىن الىپ، كوشۋگە بەل بايلادى.
ەۋروپا توپىراعىندا ومىرگە كەلگەن 4 بالاسىن ەرجەتكىزىپ، ەكى قىزىن قۇتتى جەرىنە قوندىرىپ، ەكى ۇلىن ۇيلەندىرگەن سوڭ بۇنداي شەشىمگە باردى. اتاجۇرتىن قاشاندا ەسىنەن شىعارماعان ارەكەڭ قازاقستان تاۋەلسىزدىگىن العان كەزدە ەرەكشە شاتتىققا بولەندى.
قازاقستاننىڭ تۇڭعىش پرەزيدەنتى ن.نازاربايەۆ رەسمي ساپارمەن ۇلىبريتانياعا بارعان كەزدە، ەۋروپادا جۇرگەن قازاقتار اراسىنان ارىستان العاشقىلاردىڭ ءبىرى بولىپ، ەلباسىمەن جۇزدەسىپ، شەتەلدەگى قازاقتاردىڭ تاعدىر-تاۋقىمەتىن جەتكىزۋ باقىتىنا يە بولدى.
ارينە بۇل پرەزيدەنتتىڭ رەسمي ساپار حاتتاماسىنا كىرمەگەن ەدى. گەرمانياداعى قازاقتاردىڭ تىنىس-تىرشىلىگىنە قاتىستى سۇراقتاردان سوڭ، ن.نازاربايەۆتىڭ «زەينەتكە شىققان سوڭ ەلگە قايتىڭدار» دەگەن ءسوزى ونىڭ تۋعان ەلگە دەگەن ساعىنىشىنا قانات ءبىتىردى.
ول ءقازىر الماتى قالاسىنا جاقىن رايىمبەك اۋىلىندا ءتۇتىن تۇتەتىپ، باي-باقۋاتتى ءومىر كەشىپ جاتىر. ارەكەڭدى بۇكىل قازاقستان تانيدى دەسەك، ارتىق ايتپاعاندىق بولادى. ۇلتجاندى، ءۇيىنىڭ ەسىگى كىمگە بولسىن، ۇنەمى اشىق تۇراتىن اقكوڭىل، قوناقجاي ارەكەڭ اتاجۇرتقا قازاقتىڭ ۇمىتىلا باستاعان «قارا جورعا» ءبيىن الىپ كەلدى. قازاق ەلىندە التىن ەسىمدى جاس ايەلگە ۇيلەنىپ، ەكى بالالى بولدى. اتاسى زۋقا باتىردىڭ ەسىمىمەن اتالاتىن مەشىت تۇرعىزدى، ءسويتىپ جەرگىلىكتى حالىقتى يماندىلىققا باۋلۋدا قولىنان كەلگەنشە ەڭبەك ەتىپ كەلەدى.
دوسان بايمولدا،
اۆتوردىڭ «ەۋروپاداعى قازاقتار» كىتابىنان الىندى
باس سۋرەت Voxpopuli.kz سايتىنان الىندى
