شىعىس قازاقستان وبلىسىنىڭ ورماندارى قازاقستان التايى، ساۋىردىڭ قوڭىر قىلقانجاپىراقتى تايگاسى، جاپىراقتى ورماندارى كىرەتىن شىعىس ايماعى، ەرتىس بويىنىڭ قاراعايلى ورمان جالدارى جانە قازاق شاعىن ادىرىنىڭ دالالىق شوق ورماندارى مەن تارباعاتاي كىرەتىن سەمەي ايماعىنا بولىنەدى. وبلىستىڭ مەملەكەتتiك ورمان قورىنىڭ اۋدانى – 3،6 ملن. گەكتار. شىعىس قازاقستاندا بۇكىل قازاقستان پايدالاناتىن اعاش قورىنىڭ 75 پايىزى شوعىرلانعان.
ەلىمىزدە كەندى التايدىڭ تاۋلى ورماندارى، شىعىس قازاقستان وبلىسىندا 1،5 ميلليون گەكتار جەردى الىپ جاتىر. سەكسەۋىلدىڭ ۇلەسىنە بارلىق ورمانداردىڭ اۋماعىنىڭ 50%-ى سايكەس كەلگەنمەن، ولارداعى اعاش قورى بار بولعانى 2،1% عانا. باعالى قىلقانجاپىراقتى ورماندار التاي مەن ەرتىس ماڭىنداعى تاسپالى توعاي مەن قازاقستاننىڭ قاتپارلى ولكەسىندە وسەدى.
اعاش قورى مەن كولەمى بويىنشا شىعىس قازاقستاننىڭ قىلقانجاپىراقتى ورماندارى ءبىرىنشى ورىندا. ولار سامىرسىن، شىرشا، كەدر اعاشتارىنان تۇرادى. ەكىنشى ورىندا شوق قاراعايلى ورماندار، ءۇشىنشى ورىندا – تيان-شان شىرشاسىنان تۇراتىن تاۋلى ورماندار تۇر. شىعىس قازاقستان وبلىسىنىڭ زىريان اۋدانى «قازاقستان» وندىرىستىك كووپەراتيۆى كەسىلگەن ماتەريالدار، دىڭگەك، اعاش بۇيىمدارىن شىعارادى. كووپەراتيۆ ۇجىمى 70 ادامنان تۇرسا، جىلدىق قايتا وڭدەۋ كولەمى 5 مىڭ تەكشە مەتردى قۇرايدى.
ەلىمىزدە كەندى التايدىڭ تاۋلى ورماندارى، شىعىس قازاقستان وبلىسىندا – 1،5 ميلليون گەكتار جەردى الىپ جاتىر. سەكسەۋىلدىڭ ۇلەسىنە بارلىق ورمانداردىڭ اۋماعىنىڭ 50%-ى سايكەس كەلگەنمەن، ولارداعى اعاش قورى بار بولعانى 2،1% عانا. اعاش قورى مەن كولەمى بويىنشا شىعىس قازاقستاننىڭ قىلقانجاپىراقتى ورماندارى ءبىرىنشى ورىندا. ولار سامىرسىن، شىرشا، كەدر اعاشتارىنان تۇرادى.
سوڭعى جىلدارى وبلىستا اعاش وڭدەۋ سالاسى جاقسى دامىپ كەلەدى. اسىرەسە، اعاشتان باسپانا تۇرعىزۋ قارقىن الۋدا. ول ءۇشىن وڭىردەگى ورمان شارۋاشىلىعى مەن ونى پايدالانۋشىلار ءوزارا ىنتىماقتاستىق ورناتقان. تەك زىريان اۋدانىنىڭ وزىندە اعاش وڭدەۋمەن ونداعان جەكە كاسىپكەر اينالىسادى. ناتيجەسىندە اۋداندا وسى سالادا 100-دەن استام ادام تۇراقتى جۇمىس تاپسا، تازا اعاشتان تۇرعىزىلاتىن ءۇي مەن مونشاعا ەلىمىزدىڭ باسقا وڭىرلەرىنەن سۇرانىس ارتقان. شىعىس قازاقستان وبلىسىندا جىل سايىن 2 مىڭ تەكشە مەتر اعاش وڭدەۋگە رۇقسات بەرىلەدى. دەگەنمەن وڭىردەگى ورمان قورىن پايدالانىپ، اعاش وڭدەۋشىلەر وسى بەرىلگەن شەكتى كولەمىنىڭ 10-15 پايىزىن عانا يگەرەدى. مالەيەۆ – وبلىستاعى ورمان قورى ەڭ كوپ اۋىلداردىڭ ءبىرى. دەگەنمەن بۇعان دەيىن اۋىلدا ەشكىم اعاش وڭدەۋمەن شۇعىلدانباعان. ەندى بۇل سالاعا دا «جۇمىسپەن قامتۋ – 2020» باعدارلاماسىنىڭ سەپتىگى تيگەنىن بايقاۋعا بولادى.
زىريان اۋدانىداعى اعاش وڭدەۋ كاسىبىمەن اينالىساتىن الەكساندر كاتايەۆ مەملەكەتتىڭ شاعىن كاسىپكەرلىكتى قولداۋعا باعىتتالعان جەڭىلدەتىلگەن نەسيەسىنە يە بولىپ، اعاشتىڭ ۇگىندىسىن قىسىپ، بريكەت جاسايتىن ستانوك الۋدى كوزدەپ جۇرگەنىن ايتقان بولاتىن.
– ماعان سۋ تاقتاي مەن بورەنەنى كەپتىرەتىن ارنايى ورىن قاجەت. كاسىبىمدى ارى قاراي دوڭگەلەتۋ ءۇشىن بىرنەشە جوبانىڭ جوسپارىن جاساپ قويدىم. ءقازىر نەگىزىنەن اعاش ءۇي مەن مونشا دايىندايمىن. ەندى اعاشتىڭ ۇگىندىسىن قىسىپ، قالىپتاپ وتىن شىعارۋعا ارنالعان ارنايى جەلىنى ىسكە اسىرماقپىز. بۇل – وتە وزەكتى جوبا. جانارمايدىڭ ورنىنا وتىن رەتىندە قولدانۋعا بولادى. ەكولوگيالىق تۇرعىدان 100 پايىز تازا. ەشقانداي قالدىقسىز جانادى، – دەيدى.
ورمان شارۋاشىلىعى ماماندارىنىڭ ايتۋىنشا، اعاش قالدىعى مەن ۇگىندىسىن وڭدەۋ سالاسىن دۇرىستاپ قولعا السا، پايداسى دا شاش ەتەكتەن. ول ءۇشىن وڭىردەگى ورمان قورى دا جەتكىلىكتى. بۇگىندە وڭىردە جىلىنا 200 مىڭ ورمان اعاشى كەسىلسە، ورنىنا جاس وسكىن اعاشتار وتىرعىزىلىپ تۇرادى. وسىلايشا ەكونوميكالىق ءوسىم ءۇشىن ۇلكەن قور جىل سايىن جاساقتالىنادى. اتقارۋشى بيلىك اعاش وڭدەۋ سالاسىندا جاڭا جوبالار بولسا، قولداۋعا دايىن. ال وتىن ورنىنا قولدانىلاتىن بريكەت وندىرۋشىلەرگە قارجىلاي كومەكتەسىپ، زاۋىت اشۋعا قاجەت ينفراقۇرىلىم دا تارتىپ بەرمەك.
وسىدان ءبىرشاما ۋاقىت بۇرىن شىعىس قازاقستان وبلىسىنىڭ اكىمى دانيال احمەتوۆ اعاش ونەركاسىبى كەشەنىن دامىتۋ باعدارلاماسىن دايىنداۋمەن اينالىساتىن جۇمىس توبىنىڭ ەسەبىن تىڭداپ، ءوز باعاسىن بەرگەن بولاتىن. جۇمىس توبىنىڭ مۇشەلەرى وبلىس اكىمىن شىعىس قازاقستان وبلىسىنداعى 2015-2020 جىلدارعا ارنالعان اعاش جانە اعاش وڭدەۋ ونەركاسىبىن دامىتۋ جوباسىمەن تانىستىردى.
شىعىس قازاقستاندا جىل سايىن 1 ملن. تەكشە مەترگە دەيىن اعاش دايىنداۋعا بولادى. ال، ناقتىسىندا 200 مىڭ تەكشە مەتر جۋىق دايىندالادى. مەملەكەت بويىنشا اعاش وڭدەۋ ءونىمىنىڭ ەكسپورتى 5،5 ملن دوللاردى قۇراسا، يمپورت 500 ملن دوللاردى قۇرايدى. شقو-دا ورنالاسقان كەدەندىك پۋنكتتەر ارقىلى جىل سايىن 10 ملن دوللارعا جۋىق ءونىم ەنگىزىلسە، تەك 400 مىڭ دوللار ەكسپورتقا شىعارىلادى. وسى باعىتتا ورىن العان جاعدايعا بايلانىستى، بۇل بەتالىس ءالى دە جالعاسا بەرەتىن بولادى. بۇگىندە بار اعاش وڭدەۋ ونەركاسىپتەرىنىڭ الەۋەتى تومەن. سونداي-اق، مامانداردىڭ ايتۋى بويىنشا وبلىستا اعاشتى تەرەڭ وڭدەيتىن كاسىپورىندار جوق، نەمەسە اعاش دايىنداۋ كاسىپورىندارىنىڭ ماتەريالدى-تەحنيكالىق نەگىزدەرى تومەن.
ارنايى دايىندالعان جوسپاردا وبلىستىڭ اعاش ونەركاسىبىنىڭ رەسۋرستارى، وڭدەلگەن ءونىمنىڭ ەكسپورتتالاتىن ەلدەر قاتارى، ورمان شارۋاشىلىعىنىڭ تەحنيكالىق جانە تەحنولوگيالىق جاعدايى ەسكەرىلگەن. بۇگىنگى تاڭدا ورمان شارۋاشىلىعى مەن اعاش وڭدەۋ ونەركاسىبىمەن اينالىساتىن ارنايى كونسالتينگتىك كومپانيا قاجەت قۇجاتتاردى دايىنداۋ ۇستىندە. ناقتى جوسپاردىڭ دۇرىس جاسالۋى مەن ورىندالۋى اعاش ءوندىرىسى دامۋىنىڭ باستى كورسەتكىشى بولماق، ياعني ەكونوميكالىق جاعدايعا تىكەلەي اسەر ەتپەك.
ساراپتاماعا سايكەس، شىعىس قازاقستاندا جىل سايىن 1 ملن. تەكشە مەترگە دەيىن اعاش دايىنداۋعا بولادى. ال، ناقتىسىندا 200 مىڭ تەكشە مەتر جۋىق دايىندالادى. مەملەكەت بويىنشا اعاش وڭدەۋ ءونىمىنىڭ ەكسپورتى 5،5 ملن دوللاردى قۇراسا، يمپورت 500 ملن دوللاردى قۇرايدى. شقو-دا ورنالاسقان كەدەندىك پۋنكتتەر ارقىلى جىل سايىن 10 ملن دوللارعا جۋىق ءونىم ەنگىزىلسە، تەك 400 مىڭ دوللار ەكسپورتقا شىعارىلادى. وسى باعىتتا ورىن العان جاعدايعا بايلانىستى، بۇل بەتالىس ءالى دە جالعاسا بەرەتىن بولادى. بۇگىندە بار اعاش وڭدەۋ ونەركاسىپتەرىنىڭ الەۋەتى تومەن. سونداي-اق، مامانداردىڭ ايتۋى بويىنشا وبلىستا اعاشتى تەرەڭ وڭدەيتىن كاسىپورىندار جوق، نەمەسە اعاش دايىنداۋ كاسىپورىندارىنىڭ ماتەريالدى-تەحنيكالىق نەگىزدەرى تومەن.
وسىعان بايلانىستى وبلىس اكىمى ءتيىستى مەملەكەتتىك مەكەمەلەرگە اعاش وڭدەۋ ونەركاسىبىن ورنالاستىرۋ بويىنشا، كولىكتىك لوگيستيكا مەن جەر رەسۋرستارىنا، ينفراقۇرىلىمىنا ساراپتاما جاساپ، ۇسىنىس جاساۋ جونىندە تاپسىرما بەردى.
سونىمەن قاتار، جۇمىس توبىنىڭ مۇشەلەرى ايماقتاردىڭ اعاش ونەركاسىبى كەشەندەرىنىڭ جاعدايىن جاقسارتۋعا باعىتتالعان، اتالعان جوبانىڭ نەگىزى بولاتىن ۇسىنىستار دايىندادى. سونداي-اق، ماماندار ارەكەتتەگى ورمان زاڭناماسىنا جانە باسقا دا ءنورماتيۆتى-قۇقىقتىق اكتىلەرگە وزگەرىستەر ەنگىزۋ تۋرالى باستاما كوتەرۋدى، سونىڭ ىشىندە ورمان رەسۋرستارىن بەكىتۋ ءتارتىبىن ەنگىزۋ ماسەلەلەرى، جۇمىس ىستەپ تۇرعان كاسىپورىندارعا قولداۋ كورسەتىپ، اعاشتى دايىنداۋ جانە وڭدەۋ شىعىندارىن ازايتۋ تۋرالى ايتتى.
كونسالتينگتىك كومپانيا اتالمىش جوبانى ازىرلەۋدى كەلەسى اپتادان باستايدى، جانە ەكى ايدىڭ ىشىندە اياقتاۋدى جوسپارلاپ وتىر. ايتا كەتۋ كەرەك، «پەۋەريرۋس» جشق ورمان ونەركاسىبى ماسەلەلەرىندە كونسالتينگتىك قىزمەت كورسەتۋدە تاجىريبەسى مول. اتالمىش كومپانيا تمد ەلدەرىندە 1991 جىلدان باستاپ جۇمىس جاساپ كەلەدى. ول ورمان ونەركاسىبى جانە حيميالىق ونەركاسىپ، جاڭا تەحنولوگيالار سالاسىندا 300-دەن استام جوبا ازىرلەگەن.
ورماندى قۇرايتىن نەگىزگى اعاش تۇقىمدارى – قاراعاي، مايقاراعاي، شىرشا، سامىرسىن جانە بالقاراعاي. ورمان شارۋاشىلىعىن جۇرگىزۋ ءۇشىن وبلىستا 13 مەملەكەتتىك مەكەمە جۇمىس اتقارادى. ولاردىڭ نەگىزگى مىندەتتەرى ورماندى ورتتەن جانە ءوز ەركىمەن كەسۋدەن ساقتاۋ، ورماندى قايتا قالپىنا كەلتىرۋ، ورماندى قورعاۋ ءىس-شارالارى جۇرگىزۋ بولىپ تابىلادى.
ورمان شارۋاشىلىعىن دامىتۋدىڭ بولاشاعى ورمان شارۋاشىلىعىن جۇرگىزۋدىڭ تيىمدىلىگىن ارتتىرۋعا جانە ورمانداردى قالپىنا كەلتىرۋ جۇمىستارىنىڭ كولەمىن ارتتىرۋعا باعىتتالعان «2008-2010 جىلدارعا ارنالعان جاسىل ەل» رەسپۋبليكالىق جانە وڭىرلىك باعدارلامالارىندا جارىق كورگەن بولاتىن. باعدارلامانى ىسكە اسىرۋ ورمانداردى قورعاۋدى، كۇزەتۋدى جانە مولىقتىرۋدى ارى قاراي دامىتۋعا، ولاردى ۇتىمدى پايدالانۋعا، ورمانداردىڭ ساقتالۋىن قامتاماسىز ەتۋگە جانە ورمان ورتتەرىنەن جانە زاڭسىز اعاش شابۋدان كەلەتىن زالالدى ازايتۋعا، ورمان شارۋاشىلىعىن بۇدان ءارى جۇرگىزۋدىڭ تيىمدىلىگىن ارتتىرۋدى جۇزەگە اسىرۋعا مۇمكىندىك بەرەدى.
وبلىستاعى بىرەگەي تۇقىمداردى ساقتاۋ ءۇشىن جالپى كولەمى 1،7 ملن. گەكتار بولاتىن 18 ەرەكشە قورعالاتىن تابيعي اۋماقتار قۇرىلدى. بۇلار مارقاكول جانە باتىس – التاي مەملەكەتتىك تابيعي قورىقتارى، كاتونقاراعاي مەملەكەتتىك ۇلتتىق تابيعي پاركى، «سەمەي ورمانى» مەملەكەتتىك ورمان تابيعي رەزەرۆاتى، 8 مەملەكەتتىك تابيعي قورىقشالار، 1 رەسپۋبليكالىق تابيعات ەسكەرتكىشى جانە 5 وبلىستىق تابيعات ەسكەرتكىشتەرى. بۇلاردىڭ نەگىزگى قىزمەتى بيولوگيالىق ءارالۋاندىقتى ساقتاۋ جانە قالپىنا كەلتىرۋ، عىلىمي-زەرتتەۋ، رەكرەاسيالىق جانە ەكولوگيالىق-اعارتۋشىلىق قىزمەتتەردى جۇرگىزۋ. كەلەشەكتە ەرەكشە قورعالاتىن تابيعي اۋماقتار جۇيەسىن ارى قاراي دامىتۋ، قازىرگى بارلارىن كەڭەيتۋ جانە ساۋىر، تارباعاتاي، زايسان قازان شۇڭقىرىندا جاڭادان ەرەكشە قورعالاتىن تابيعي اۋماقتاردى ۇيىمداستىرۋ جوسپارلانىپ وتىر.
