ح.قۇسداۋلەتوۆتىڭ سوزىنشە، قازاقستانداعى «ادۆوكاتتىق قىزمەت تۋرالى» تۇڭعىش زاڭ 1997 جىلى قابىلدانعان. زاڭدا قارالعان جاعدايلاردا قۇقىقتىق كومەك تەگىن كورسەتىلۋدە. جىل سايىن مۇنداي تەگىن كومەكتى ەلىمىزدە 150 مىڭعا جۋىق ادام الىپ وتىر. بقو-دا وسى جىل باسىنان بەرى 3140 ازامات تەگىن قۇقىقتىق كومەك العان (2016 جىلى - 2991).
كۇنى بۇگىن قازاقستانداعى ادۆوكاتۋرا رەسپۋبليكالىق جانە 16 اۋماقتىق القادان قۇرالعان. ادۆوكاتتاردىڭ جالپى سانى 4 مىڭنان اسادى. سوعان قاراماستان، ولار ءالى كۇنگە جەتكىلىكسىز. ادۆوكاتتتاردىڭ كومەگىنە مۇقتاج ازاماتتار ول كومەكتى الا المايدى نەمەسە وتە قىمبات باعاعا الادى.
قازىرگى تاڭدا بقو-دا 1 ادۆوكاتتار القاسى جۇمىس ىستەۋدە، وعان 151 ادۆوكات مۇشە. 122ء-سى ورال قالاسىندا، 29-ى اۋدانداردا قىزمەت كورسەتەدى. ماسەلەن، بوكەي ورداسى، قازتالوۆ، جاڭاقالا اۋداندارىندا ءبىر-بىر ادۆوكاتتان عانا بار (رەسپۋبليكا بويىنشا ورتا ەسەپپەن 4 مىڭ ادامعا 1 ادۆوكاتتان كەلەدى. يتاليادا بۇل كورسەتكىش – 260، گەرمانيادا – 500، ۇلىبريتانيادا - 900).
جاڭا زاڭ جوباسىندا Pro bono ءتاسىلىن ەنگىزۋگە، ياعني حالىقتىڭ ءالسىز توپتارىنا تەگىن قۇقىقتىق كومەك كورسەتۋگە زور ءمان بەرىلگەن. شەتەلدەردە ادۆوكاتتىڭ بەدەلى ونىڭ الەۋمەتتىك جاۋاپكەرشىلىگىمەن تىعىز بايلانىستى. تۇرمىسى تومەن ازاماتتارعا كومەك بەرۋ ارقىلى ول قوعامداعى ءوزىنىڭ بەدەلىن دە ءبىرشاما ارتتىرادى.
جالپى، وسى سالاداعى كوپتەگەن ولقىلىقتاردىڭ ورنىن تولتىرىپ، تۇيتكىلدى ماسەلەلەردى شەشۋ ءۇشىن «ادۆوكاتتىق جانە قۇقىقتىق كومەك جۇيەسىن دامىتۋ تۋرالى» جاڭا زاڭنىڭ جوباسىنا تومەندەگى جاڭالىقتار ەنگىزىلىپ وتىر:
1.ادۆوكاتتار القاسىنا كىرۋ جارناسىن تولەۋگە زاڭ جۇزىندە تيىم سالىندى (كۇنى بۇگىن كىرۋ جارناسى 680 مىڭ تەڭگەدەن 800 مىڭ تەڭگەگە دەيىن قۇرايدى، بۇل ادۆوكاتتىق قىزمەتپەن شۇعىلدانعىسى كەلگەندەرگە ەداۋىر كەدەرگى كەلتىرۋدە).
- ادۆوكاتتىڭ قۇقىقتىق مارتەبەسىن نىعايتۋ
1) تەرىس ارەكەتتەرى بويىنشا نوتاريۋس، جەكە سوت ورىنداۋشىسى ليسەنزيالارىنان ايىرىلعان، قۇقىقتىق كەڭەسشىلەر پالاتاسى رەەسترىنەن شىعارىلعان ازاماتتارعا ادۆوكاتتىق قىزمەتپەن شۇعىلدانۋعا تيىم سالىندى.
2) ادۆوكاتتارعا قوسىمشا قۇقىقتار مەن كەپىلدىكتەر بەرۋ:
-ادۆوكاتتار سوتتاردىڭ، پروكۋراتۋرانىڭ، ىشكى ىستەر ورگاندارىنىڭ، انىقتاۋ جانە الدىن الا تەرگەۋ ورگاندارىنىڭ اكiمشiلiك عيماراتتارىنا، ۇستالعاندار، تۇتقىنعا الىنعاندار جانە جازاسىن وتەپ جاتقاندار وتىرعان ورىندارعا قورعاۋشى رەتىندە ءوزiنiڭ ادۆوكاتتىق كۋالiگiن كورسەتۋi ارقىلى جانە سول مەكەمەلەردىڭ جۇمىس كەستەسىنە ساي ەش كەدەرگىسىز كىرە الادى، بۇل تەك انتيتەررورلىق وپەراسيالاردى جۇزەگە اسىرۋ نەمەسە ۋاقىتشا شەكتەۋلەر قويىلعان كەزدە عانا مۇمكىن بولماۋى مۇمكىن؛
- پروسەسسۋالدىق ارەكەتتەردى، باستى سوت وتىرىسىنىڭ ءجۇرۋ بارىسى مەن ناتيجەلەرىن ايعاقتاۋ بارىسىندا، سونىمەن قاتار، قورعاۋشى نەمەسە زاڭدى وكىل رەتىندە قاتىسقان جاعدايدا عىلىمي-تەحنيكالىق قۇرالداردى قولدانۋعا قۇقىلى؛
- قىلمىستىق بەلگىلەرى بويىنشا قۇقىقتىق كومەك كورسەتىلىپ جاتىرعان ىستەگى ادۆوكاتتىڭ ارەكەتىنە سوتتىڭ جەكە قاۋلى شىعارۋىنا تيىم سالۋ؛
- ادۆوكاتتار القاسىن ادۆوكاتتىڭ ۇستالعانى، قاماۋعا الىنعانى تۋرالى اقپاراتپەن دەرەۋ قۇلاقتاندىرۋ، مۇمكىن بولماعان جاعدايدا 24 ساعات ىشىندە حابارلاۋ؛
- زاڭمەن بەلگىلەنگەن تارتىپتە ادۆوكاتتىق قىزمەتتى جۇزەگە اسىرۋ قاۋىپسىزدىگىن قامتاماسىز ەتۋ قۇقىعى؛
-ادۆوكاتتىڭ ءۇيىن، قىزمەتىن جۇزەگە اسىراتىن وزگە دە يەلىگىن، عيماراتىن قاراۋ جانە ءتىنتۋ كەزىندە ادۆوكاتتار القاسى وكىلىنىڭ بولۋى، ادۆوكاتتىڭ قۇجاتتارى مەن زاتتارىنا ۋاقىتشا قول جەتكىزۋى جانە ت.ب.
3) ادۆوكاتتار كاسىبي ەتيكا كودەكسىن؛ قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ ادۆوكاتى انتىن؛ قۇقىقتىق كومەك كورسەتۋ قاعيدالارىن؛ ءوزىنىڭ كاسىبي جاۋاپكەرشىلىگىن ساقتاندىرۋ ماسەلەلەرىن قاتاڭ ساقتاۋعا جانە ورىنداۋعا مىندەتتى جانە ت.ب؛
4) ادۆوكاتتىڭ جاۋاپكەرشىلىگىن مىندەتتى ساقتاندىرۋ ەنگىزىلدى. ول الەمدىك تاجىريبەدە بۇرىننان بار (گەرمانيا، فرانسيا) (زاڭ جوباسىنىڭ 30 بابى).
- ە-ادۆوكاتۋرا ەرەجەلەرى زاڭدىق تۇرعىدان بەكىتىلدى. ە-ادۆوكاتۋرا مۇمكىندىكتەرى ادۆوكاتتاردى اتتەستاسيالاۋ، مەملەكەتپەن كەپىلدەندىرىلگەن قۇقىقتىق كومەك كورسەتۋ بويىنشا ادۆوكاتتاردىڭ ءتىزىمىن جاساۋدا (زاڭ جوباسىنىڭ 25 بابى).
- تاعىلىمدامادان ءوتۋ تالاپتارى قايتا قارالدى: ادۆوكاتتار ستاجەرلارىنىڭ تاعلىمدامادان ءوتۋ ءتارتىبى تۋرالى ەرەجەنى جاساپ، بەكىتۋ رەسپۋبليكالىق ادۆوكاتتار القاسىنىڭ قۇزىرىنا بەرىلدى، ولار ءوز كەزەگىندە قۇزىرەتتىن ورگانمەن كەلىسەدى، تاعلىمدامادان ءوتۋ مەرزىمى 3 جىل.
- ادۆوكاتتىققا ۇمىتكەرلەردى اتتەستاسيالاۋدان وتكىزۋ تارتىبىنە تالاپ كۇشەيتىلدى (زاڭ جوباسىنىڭ 34 بابى):
- اتتەستاسيادان بوساتىلعان تۇلعالار تىزبەسى قايتا قارالدى (پروكۋراتۋرا مەن تەرگەۋ ورگاندارىنان بوساتىلعان تۇلعالار الىنىپ تاستالدى)؛
- اتتەستاتسيا كەزىندە ە-ادۆوكاتۋرا مۇمكىندىكتەرى قولدانىلادى (اتتەستاسيادان، كەشەندى كومپيۋتەرلىك تەستىلەۋدەن وتۋگە ءوتىنىش بەرۋ)؛
- اتتەستاسيادان ءوتۋ مازمۇنى قايتا قارالدى. العاشقى كەزەڭ – زاڭدىلىقتى بىلۋگە ارنالعان كەشەندى كومپيۋتەرلىك تەست، اقىل-وي قابىلەتىن تەكسەرۋ، ادۆوكاتتىق قىزمەتكە پسيحولوگيالىق دايارلىعىن انىقتاۋ. ەكىنشى كەزەڭ – ادۆوكاتتار قاۋىمداستىعى دايارلاعان پراكتيكالىق تاپسىرمالار؛
- اتتەستاسيادان قايتا ءوتۋ مۇمكىندىگى مەرزىمدەرى الىنىپ تاستالدى (بۇرىن ءبىر جىل)؛
- ادۆوكاتتىق قىزمەتكە كىرىسەر الدىندا ادۆوكاتتىڭ انت بەرۋى، سوت وتىرىستارىندا مانتيا كيۋى تالاپتارى قاراستىرىلدى. (اۆستريا، گرۋزيا، تۇركيا، گەرمانيا) (زاڭ جوباسىنىڭ 24 بابى).
- 8. ادۆوكاتتىق قۇپيا تۋرالى ەرەجەلەر كۇشەيتىلدى. ادۆوكاتتىق قۇپيانى ساقتاۋ ۋاقىت جاعىنان ەندى شەكتەۋسىز ءارى ادۆوكات ءۇشىن مىندەتتى بولادى؛ ادۆوكاتتىق قۇپيانى ساقتاۋ تالاپتارى تارالاتىن تۇلعالار ءتىزىمى ۇلعايدى (ادۆوكاتتىق قىزمەتپەن اينالىسۋ قۇقىعى ۋاقىتشا توقتاتىلعان نەمەسە جويىلعان تۇلعالار)؛
- قۇقىقتىق كومەك كورسەتۋ كوميسسياسىمەن كەلىسە وتىرىپ، كورسەتىلەتىن قۇقىقتىق كومەكتىڭ تاريفتىك كەستەسىن جاساپ، بەكىتۋ تۋرالى تالاپ قاراستىرىلدى. تاريفتىك كەستە ۇسىنبا سيپاتىندا، جاريالى تۇردە بولادى.
- ادۆوكاتتىق كەڭسە مارتەبەسى كەڭەيتىلدى. قازاقستاندا 149 ادۆوكاتتىق كەڭسە جۇمىس ىستەيدى. كوممەرسيالىق ەمەس ۇيىم تۇرىندە قۇرىلعان ادۆوكاتتىق كەڭسەلەردىڭ قىزمەتىن تالداۋ كورسەتكەندەي، ولار وسى زامانعى تالاپتارعا ساي ەمەس، قۇقىقتىق كومەكتى ءتيىمدى كورسەتە الماي وتىر. زاڭ جوباسىندا ادۆوكاتتىق كەڭسە ءوز الدىنا دەربەس كوممەرسيالىق ەمەس ۇيىم رەتىندە قاراستىرىلدى. ادۆوكاتتىق كەڭسەگە قۇرىلتايشى بولعان ادۆوكاتتار ءوز ارالارىندا بىر-بىرىمەن ارىپتەستىك شارت جاساسادى، ادۆوكاتتىق كەڭسەگە قۇقىقتىق كومەك كورسەتۋ جونىندە شارت جاساسۋ قۇقىعى بەرىلەدى (زاڭ جوباسىنىڭ 58 بابى).
- ادۆوكاتتاردى تارتىپتىك جاۋاپكەرشىلىككە تارتۋ ەرەجەلەرى جەتىلدىرىلدى (زاڭ جوباسىنىڭ 67، 68 باپتارى):
1) تاۋەلسىز ادۆوكاتتىق تارتىپتىك كوميسسيالار قۇرىلىپ، ولار تەك جالپى جينالىسقا ەسەپ بەرەدى. تارتىپتىك كوميسسيالاردىڭ قۇرامىنا ادۆوكاتتار، قۇزىرەتتى ورگاننىڭ وكىلدەرى، سۋديالار كىرەدى. تارتىپتىك كومييسيا ءتوراعالىعىنا ادۆوكات بەكىتىلەدى.
2) رەسپۋبليكالىق ادۆوكاتتار القاسىنىڭ تارتىپتىك كوميسسياسى قۇرىلادى. اتالمىش ورگاننىڭ قۇزىرەتىنە ادۆوكاتتار تارتىپتىك كوميسسيالارىنىڭ شەشىمدەرىنە، ارەكەتىنە نەمەسە ارەكەتسىزدىگىنە كەلىپ تۇسكەن شاعىمداردى قاراۋ، ادۆوكاتتار القاسىنىڭ باسقارۋشى ورگاندارىن تارتىپتىك جاۋاپكەرشىلىككە تارتۋ جاتادى. تارتىپتىك كوميسسيانى قۇرۋ مەحانيزمى اۋماقتىق تارتىپتىك كوميسسيالاردى قۇرۋ پروسەدۋرالارىمەن بىردەي.
3) تارتىپتىك شارالار ءتىزىمى قايتا قارالدى (ۇيعارىم، ەسكەرتۋ، القاعا مۇشەلىگىن ۋاقىتشا توقتاتۋ، القادان شىعارىپ تاستاۋ).
ادۆوكاتتار القاسىنىڭ قىزمەتى تۋرالى اقپاراتتاردى اشىق جاريالاۋ تالابى قاراستىرىلدى (ادۆوكاتتار القاسى مۇشەلەرىنىڭ ءتىزىمى، كەشەندى الەۋمەتتىك قۇقىقتىق كومەكتەر كورسەتۋ جايلى، القا مۇشەلەرىن تارتىپتىك جاۋاپكەرشىلىككە تارتۋ تۋراسىندا، تولىق قارجى-شارۋاشىلىق قىزمەت ەسەبىن بەرۋ تۋرالى جانە ت.ب.) مۇنداي اشىقتىق تالاپتارى رەسپۋبليكالىق ادۆوكاتتار القاسى قىزمەتىنە دە ورتاق (زاڭ جوباسىنىڭ 44،60 باپتارى)
جاڭالىق رەتىندە قۇقىقتىق كومەك كورسەتۋ تۋرالى كوميسسيا ينستيتۋتى زاڭ جۇزىندە بەكىتىلەدى. ول قۇقىقتىق قىزمەت كورسەتۋ سۋبەكتىلەرى، ولاردىڭ كليەنتتەرى جانە قۇزىرلى ورگاننىڭ اراسىنداعى تەپە-تەڭدىكتى جۇزەگە اسىراتىن بولادى. ونىڭ قۇرامىنا ق ر جوعارعى سوتىنىڭ، ق ر باس پروكۋراتۋراسىنىڭ، قۇقىقتىق كەڭەسشىلەر پالاتاسىنىڭ، رەسپۋبليكالىق ادۆوكاتتار القاسىنىڭ، رەسپۋبليكالىق نوتاريالدىق پالاتانىڭ، رەسپۋبليكالىق سوت ورىنداۋشىلار پالاتاسىنىڭ وكىلدەرى جانە تاۋەلسىز وكىلدەر كىرەدى.
زاڭ جوباسىنداعى وزگەرىستەردىڭ ءبىر بولىگى كوممەرسيالىق، جەكە پراكتيكا زاڭگەرلەرىنە ارنالدى (زاڭ جوباسىندا بۇل سۋبەكتىلەر زاڭ كەڭەسشىلەرى دەپ اتالادى). جوبادا زاڭ كەڭەسشىسىنىڭ مارتەبەسى انىقتالدى، ونىڭ قىزمەت تۇرلەرى ايقىندالدى، قۇقىتارى مەن مىندەتتەرى ايقىندالدى، زاڭ كەڭەسشىسىنىڭ مىندەتتى ساقتاندىرىلۋى قاراستىرىلدى، وز-وزدەرىن رەتتەيتىن ۇيىمدار – زاڭ كەڭەسشىلەرى پالاتالارىن قۇرۋعا قۇقىق بەرىلدى، سوتتا تۇلعالاردىڭ مۇددەلەرىن قورعايتىن جەكە تۇلعالار پالاتالارىنا مىندەتتى تۇردە مۇشەلىككە ءوتۋى ۇيعارىلدى.
«تۇتاس العاندا، اتالمىش زاڭ جوباسى ادۆوكاتتار تاراپىنان ازاماتتارعا كورسەتىلەتىن قۇقىقتىق كومەكتىڭ جوعارى ساپاسىن قامتاماسىز ەتۋدى، كاسىبي ەتيكانىڭ بيىك ستاندارتتارىن قالىپتاستىرۋعا ىقپال ەتۋدى كوزدەيدى»، - دەپ ويلارىن تۇيىندەدى بايانداماشىلار.
